Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 55/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa Powiatu B.
przeciwko Gminie N.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w T.
z dnia 11 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2012 r. Sąd Rejonowy w B. zasądził od
pozwanej na rzecz powoda 75 000 zł z odsetkami w wysokości właściwej dla
zaległości podatkowych od dnia 8 maja 2011 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo
w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalał, że pomiędzy działkami nr 444 i 443/1 w O. był rów
odprowadzający – zgodnie z decyzją Starosty B. z dnia 3 sierpnia 2009 r. o
udzieleniu pozwolenia wodnoprawnego – oczyszczone ścieki opadowe i roztopowe
z drogi powiatowej nr […] U. – N. Rów ten został zniszczony podczas powodzi w
2010 r.
W dniu 28 października 2010 r. strony – po wcześniejszych rozmowach
i podjęciu przez powoda stosownej uchwały – zawarły na podstawie art. 7a ustawy
z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r.
poz. 595; dalej: „u.s.p.”) umowę o udzieleniu pozwanej pomocy finansowej w celu
zrealizowania zadania dotyczącego uregulowania stosunków wodnych w O. w
obrębie działki nr 444, zabezpieczających korpus drogi powiatowej nr […] na
odcinku U. – N. – N. i służących odprowadzaniu wód opadowych z sąsiednich
nieruchomości. Umowa pozwaną zobowiązywała do wykupienia działki nr 444 i
urządzenia na niej rowu ziemnego odprowadzającego wody opadowe, a powoda –
do udzielenia ze środków budżetu na 2010 r. pomocy finansowej pozwanej w
formie dotacji celowej w wysokości 75 000 zł na nabycie przez gminę własności
działki nr 444. Zgodnie z zawartym w umowie harmonogramem realizacji zadania,
nabycie własności działki miało nastąpić do dnia 15 grudnia 2010 r., a jej
zagospodarowanie przez urządzenie rowu – do 30 kwietnia 2011 r. W § 5 ust. 1
umowy pozwana zobowiązała się – w razie niezagospodarowania nieruchomości w
terminie i w sposób określony w umowie – zwrócić dotację powodowi w terminie 7
dni po upływie umówionego terminu do zagospodarowania działki.
Intencją stron wyżej wymienionej umowy było, aby pozwana na kupionej
działce wykonała nowy rów ziemny biegnący przez środek działki.
W dniu 6 grudnia 2019 r. Gmina N. – po podjęciu stosownej uchwały przez
jej Radę Miejską – kupiła działkę nr 444 za 100 000 zł; na jej nabycie przeznaczyła
otrzymaną od powoda w dniu 29 października 2010 r. dotację w umówionej
wysokości.
3
Dnia 14 kwietnia 2011 r. pozwana zawarła umowę z M. D., który zobowiązał
się wykonać roboty nazwane „urządzenie rowu odwadniającego na działce gminnej
nr 444 w O.” do końca kwietnia 2011 r. W dniu 22 kwietnia 2011 r. M. D. złożył
pisemne oświadczenie, że na działce nr 444 udrożnił istniejący rów i zaproponował
wykonanie w późniejszym terminie drugiego rowu ziemnego, odbierającego wodę w
razie bardzo dużych opadów. Aneksem do umowy z dnia 14 kwietnia 2011 r. termin
zakończenia robót przedłużono do dnia 31 maja 2011 r.
W dniu 13 maja 2011 r. pracownicy Wydziału Ochrony Środowiska
Starostwa Powiatowego w B. stwierdzili, że na działce nr 444 w O. został wykonany
nowy rów odwadniający.
Powód pismem z dnia 25 maja 2011 r. wezwał pozwaną do zwrotu dotacji
w wysokości 75 000 zł z powodu nieurządzenia rowu odwadniającego na działce nr
444 w terminie określonym w umowie z dnia 28 października 2010 r.; pozwana
odmówiła zwrotu dotacji
Sąd Rejonowy uznał, że żądanie zwrotu dotacji jest uzasadnione, albowiem
z dokonanych w sprawie ustaleń wynika jednoznacznie, że zaistniała podstawa do
jej zwrotu przewidziana w § 5 ust. 1 tj. nowy rów nie został wykonany
w umówionym terminie do dnia 30 kwietnia 20011 r. Zdaniem Sądu podnoszone
przez pozwaną zarzuty wskazujące, że przekroczenie terminu nastąpiło z przyczyn
leżących po stronie powoda nie mają znaczenia dla oceny zasadności roszczenia,
ponieważ z umowy nie wynika, aby jej wykonanie było uzależnione od spełnienia
jakichkolwiek warunków przez dającego dotację. Sąd nie podzielił także zarzutu
pozwanej, że żądanie zwrotu dotacji jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego (art. 5 k.c.). Powołując się na określone w § 5 ust. 1 umowy stron
podstawę żądania zwrotu dotacji i termin jej zwrotu, Sąd uznał, że odsetki należy
zasądzić od dnia 8 maja 2011 r., a nie od dnia udzielenia dotacji.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w T. oddalił apelację pozwanej,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik
pozwanej zarzucił naruszenie art. 89 k.c. w związku z art. 94 k.c. i art. 251 ustawy
z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn.: D. U. z 2013 r. poz.
885 ze zm.; dalej – „u.f.p.”), art. 251 i 252 u.f.p. w związku z art. 58 § 3 k.c. i art.
4
252 u.f.p. w związku z art. 359 § 2 k.c. Powołując na tę podstawę wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej rozstrzygające znaczenie ma zarzut
wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 251 i art. 252 u.f.p. w związku
z art. 58 § 3 k.c. sprowadzający się w istocie do nierozważenia przez Sąd kwestii
nieważności § 5 ust. 1 zawartej przez strony umowy z dnia 28 października 2010 r.,
stanowiącego podstawę dochodzonego w sprawie roszczenia z tytułu zwrotu
dotacji celowej. Wprawdzie kwestia nieważności umowy we wskazanym zakresie
nie była przedmiotem zarzutów w postępowaniu przed Sądem pierwszej i drugiej
instancji, jednakże nie ma to znaczenia dla oceny tego zarzutu, ponieważ
nieważność czynności prawnej – niezależnie od zarzutu strony – jest brana przez
sąd pod rozwagę z urzędu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca
2005 r., III CZP 26/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 63, postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 19 grudnia 1984 r., III CRN 183/84, nie publ. i wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 listopada 2010 r., V CSK 142/10, nie publ.).
Dotacja z budżetu jednostki samorządu terytorialnego jest, co podkreśla się
w piśmiennictwie, instytucją prawa finansowego i zasady jej zwrotu zostały
kompleksowo uregulowane w ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach
publicznych. Zgodnie z art. 251 u.f.p. zwrotowi podlega dotacja w części
niewykorzystanej, a w myśl art. 252 u.f.p. beneficjent zwraca także dotację
wykorzystaną niezgodnie z przeznaczeniem i pobraną nienależnie lub
w nadmiernej wysokości. Z treści przytoczonych przepisów wynika wyraźnie
obowiązek, a nie możliwość zwrotu budżetowi jednostki samorządu terytorialnego
dotacji w wymienionych wypadkach. Przepisów art. 251 i art. 252 u.f.p. nie stosuje
się – zgodnie z art. 253 u.f.p. – jeżeli odrębne ustawy określają zasady i tryb zwrotu
dotacji.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2003 r., III RN 11/02 (OSNP 2004,
nr 5, poz. 72) wyraził pogląd, że w sprawie dotyczącej zwrotu wykorzystanej
niezgodnie z przeznaczeniem dotacji, udzielonej na podstawie umowy, nie można
całkowicie pomijać publicznoprawnego pochodzenia środków przeznaczonych na
5
dotację. Nie tracą one bowiem swojego charakteru na skutek przekazania w postaci
dotacji na podstawie czynności cywilnoprawnej. Szczególny charakter tych środków
polega między innymi na tym, że wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem
dotacja podlega zwrotowi z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości
podatkowej. Sąd Najwyższy podkreślił, że rozwiązania przyjęte w systemie
finansów publicznych, mające na celu ochronę wydatków budżetowych, stanowią
regulację o charakterze bezwzględnie obowiązującym, a dochodzenie zwrotu
niewłaściwie wydatkowanych dotacji nie zostało – tak jak w stosunkach cywilnych
bez elementu publicznoprawnego – pozostawione woli stron umowy. Wprawdzie
przytoczony pogląd został wyrażony w okresie obowiązywania ustawy z dnia
26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 155, poz. 1014 ze zm.),
jednakże ze względu na ogólniejszą wypowiedź co do, np. charakteru prawnego
regulacji dotyczących dotacji ma on znaczenia także dla oceny prawnej obecnie
obowiązujących regulacji w tym zakresie.
Kwestia przesłanek i terminów zwrotu dotacji oraz zapłaty odsetek,
uregulowanych w obowiązującej ustawie o finansach publicznych, była wielokrotnie
przedmiotem rozważań w orzecznictwie administracyjnym. Regionalne izby
obrachunkowe w postępowaniach nadzorczych, których przedmiotem były uchwały
organów samorządu terytorialnego zawierające postanowienia regulujące
przesłanki i terminy zwrotu dotacji oraz zapłaty odsetek, konsekwentnie orzekały
nieważność uchwał, jeżeli stwierdzały, że zawarte w nich postanowienia dotyczące
zwrotu dotacji są sprzeczne z art. 251 lub art. 252 u.p.f. Podkreślały, że
niedopuszczalne jest zamieszczanie w uchwałach postanowień modyfikujących
regulacje ustawowe bądź ustalanie innych przesłanek zwrotu dotacji niż wskazane
w art. 251 i art. 252 u.p.f. (por. zamieszczone w systemie informacji prawnej „Lex”
(„Lex Omaga”) uchwały Regionalnej Izby Obrachunkowej w Poznaniu z dnia 6 lipca
2011 r., nr 14/1177/11, z dnia 12 października 2011 r., nr 20/1645/11, z dnia
26 października 2011 r., nr 21/1744/11, Regionalnej Izby Obrachunkowej
w Rzeszowie z dnia 8 lutego 2011 r., nr III/640/11, Regionalnej Izby Obrachunkowej
w Lublinie z dnia 13 września 2011 r., nr 124/11, Regionalnej Izby Obrachunkowej
w Warszawie z dnia 11 października 2011 r., nr 277/K/11 i Regionalnej Izby
Obrachunkowej we Wrocławiu z dnia 11 kwietnia 2012 r., nr 37/12).
6
Argumentów przydatnych do oceny kwestii nieważności § 5 ust. 1 umowy
z dnia 28 października 2010 r. może też dostarczyć zamieszony na portalu
internetowym orzeczeń sądów powszechnych wyrok Sądu Okręgowego
w Olsztynie z dnia 2 grudnia 2013 r., I C 520/13, którym oddalono powództwo
o zwrot dotacji, ponieważ zawarta w umowie przesłanka zwrotu dotacji nie
odpowiadała przesłankom określonym w art. 251 i art. 252 u.p.f.
Mając na względzie powyższe, nie można odeprzeć zarzutu skarżącej,
że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem omówionych przepisów prawa
polegającym na nierozważeniu przez Sąd kwestii nieważności § 5 ust. 1 zawartej
przez strony umowy z dnia 28 października 2010 r. W piśmiennictwie
i orzecznictwie przyjmuje się, że uzasadnione jest zastosowanie sankcji
nieważności bezwzględnej, jeżeli cel normy publicznoprawnej wskazuje, iż ma ona
zapobiegać kształtowaniu się stosunku cywilnoprawnego sprzecznego z nią
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2002 r., V CKN 1445/00, OSNC
2004, nr 3, poz. 47 i z dnia 23 lutego 2006 r., 101/5, niepubl.). Ocenę pozostałych
zarzutów, ze względu na ich związek z kwestią nieważności umowy, należało
uznać za przedwczesną.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
(art. 39816
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).