Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 33/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Krzysztof Staryk
SSA Agata Pyjas - Luty (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania K. W.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K.
o emeryturę pomostową,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 24 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił decyzję
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K. z dnia 19 sierpnia 2011 r., którą
odmówiono K. W. emerytury pomostowej, w ten sposób, że zaliczył wnioskodawcy
do pracy w warunkach szczególnych okres zatrudnienia w Spółdzielni Pracy
Rybołówstwa Morskiego „B.” w K. od 16 listopada 1978 r. do 30 czerwca 1983 r.
oraz w „B.” Przedsiębiorstwie Połowów i Usług Rybackich w K. od 22 października
1990 r. do 15 lutego 1993 r. i przyznał wnioskodawcy prawo do emerytury
pomostowej.
Sąd Okręgowy ustalił, że w niezaliczonych przez organ rentowy do pracy w
warunkach szczególnych okresach wnioskodawca wykonywał następujące prace:
od 18 listopada 1978 r. do 30 czerwca 1983 r. na stanowisku rybaka w Spółdzielni
Pracy Rybołówstwa Morskiego „B.” w K. stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
wykonując dodatkowo czynności motorzysty a w okresie od 22 października 1990 r.
do 15 lutego 1993 r. na stanowisku rybaka w „B.” Przedsiębiorstwie Połowów i
Usług Rybackich w K. stale i w pełnym wymiarze czasu, które to prace, jako prace
rybaków morskich, stanowią prace w warunkach szczególnych, wymienione w pkt
22 wykazu prac w szczególnych warunkach, stanowiącym załącznik do ustawy z
dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych. Sąd Okręgowy uznał, że po
doliczeniu powyższych okresów do już uwzględnionych przez organ rentowy
okresów wykonywania pracy rybaka morskiego, wynoszących 6 lat 9 miesięcy i 13
dni, wnioskodawca legitymuje się ponad 10 – letnim okresem pracy w szczególnych
warunkach w rozumieniu art. 8 ustawy o emeryturach pomostowych, a ponieważ na
dzień 1 stycznia 2009 r. spełniał niespornie także pozostałe przesłanki określone w
art. 4 pkt 1 i 4-7 w związku z art. 49 tej ustawy, prawo do emerytury pomostowej mu
przysługuje. Sąd Okręgowy podkreślił, że dla oceny, czy pracownik pracował w
szczególnych warunkach nie ma znaczenia nazwa zajmowanego przez niego
stanowiska, tylko rodzaj faktycznie wykonywanej pracy.
Rozpoznając apelację organu rentowego od powyższego wyroku Sąd
Apelacyjny uznał za zasadne podniesione w niej zarzuty i wyrokiem z dnia 18
października 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie wnioskodawcy
od decyzji organu rentowego. Sąd Apelacyjny, opierając się na materiale
3
dowodowym zebranym przez sąd pierwszej instancji, w tym dokumentacji
pracowniczej ze spornych okresów oraz na uzupełniającym przesłuchaniu
wnioskodawcy, odmiennie niż Sąd Okręgowy ustalił, że w spornych okresach
wnioskodawca pracował jako mechanik lub mechanik-motorzysta a do jego
obowiązków na kutrze należała obsługa i dbałość o sprawność kutra i jego
urządzeń. Na większych jednostkach wykonywał czynności mechanika i
motorzysty, które to prace odbywały się na pokładzie i w maszynie. Pracując na
kutrze wacht nie pełnił, gdyż takich nie było, pomagał natomiast rybakom przy
wydawaniu i wyciąganiu sieci, sortowaniu i ręcznym patroszeniu ryb, przez cały
czas mając nadzór nad maszynownią. Oceniając charakter pracy wnioskodawcy w
tych okresach Sąd Apelacyjny uznał, że wnioskodawca nie pracował stale i w
pełnym wymiarze czasu jako rybak tj. na stanowisku wskazanym w poz. 22
załącznika nr 1 do ustawy pomostowej, pracował bowiem przede wszystkim jako
motorzysta kutrowy i praca mechanika na kutrze była głównym jego zajęciem.
Czynności związane ze stanowiskiem rybaka wykonywał, ale nie stale i w pełnym
wymiarze a jedynie pomocniczo, pomagając rybakom przy ich pracach. Sąd
Apelacyjny powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z 26 maja 2011 r., II UK
356/10, w którym Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że praca rybaków morskich na
stanowiskach motorzysty kutrowego, mechanika kutrowego kierownika maszyny i
jego zastępców nie są pracami rybaków morskich. Skoro w załączniku nr 1 poz. 22
do ustawy o emeryturach pomostowych wymienione zostały tylko prace rybaków
morskich, zdaniem sądu drugiej instancji uznać należało, że tylko prace na tym
stanowisku można uznać za prace w szczególnych warunkach, jako
charakteryzujące się szczególnym stopniem szkodliwości i uciążliwości. Sąd
Apelacyjny nie podzielił stanowiska wnioskodawcy, że motorzysta kutrowy i
mechanik kutrowy na kutrze rybackim jest rybakiem morskim, uznając, że gdyby
zamiarem ustawodawcy w przypadku ustawy pomostowej było rozszerzenie
zakresu jej stosowania na inne stanowiska zawiązane z pracą na morzu to
stanowiska w innych specjalnościach zostałyby wymienione w tej ustawie.
Wskazując, że przepisy uprawniające do emerytury pomostowej w wieku 55 lat
należy interpretować ściśle, Sąd Apelacyjny przyjął, że wnioskodawca nie spełnił
wymaganej przesłanki z art. 49 w związku z art. 8 ustawy o emeryturze pomostowej
4
z 19 grudnia 2009 roku (Dz.U. z 2008 r., Nr 237, poz. 1656) tj. nie wykazał 10-
letniego okresu pracy w szczególnych warunkach, co doprowadziło do
uwzględnienia apelacji organu rentowego.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w
całości, zarzucając Sądowi Apelacyjnemu naruszenie prawa materialnego,
mianowicie art. 49 w zw. z art. 8 w zw. z art. 4 pkt 15 i 7 w zw. z art. 3 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych w związku z pkt 22
załącznika do tej ustawy poprzez niewłaściwą interpretację tych przepisów, w
szczególności pojęcia „pracy rybaków morskich”, jakim posługuje się załącznik do
ustawy - wykaz prac w szczególnych warunkach wobec przyjęcia, iż pojęciem tym
objęci są tylko ci członkowie załogi kutra rybackiego, którzy zatrudnieni są na
stanowiskach rybaka, natomiast praca rybaków morskich nie jest pracą osób
zatrudnionych na pozostałych stanowiskach, m.in. na stanowisku motorzysty i w
konsekwencji niezasadne przyjęcie, iż w przypadku ubezpieczonego nie zostały
spełnione określone w tych przepisach przesłanki uprawniające go do emerytury
pomostowej, w sytuacji gdy praca rybaka morskiego jest pracą na statkach
morskich osoby posiadającej odpowiednie kwalifikacje, nie zaś pracą definiowaną
przez wykonywane zadania, zarówno praca osoby na stanowisku rybaka, jak i
motorzysty, czy mechanika jest wykonywaniem rybołówstwa morskiego, a w
związku z brakiem w przepisach ustawy o emeryturach pomostowych rozróżnienia
sytuacji rybaków zajmujących różne stanowiska przyjąć należy, iż przepisy te
obejmują całą tą grupę zawodową przyznając jej uprawnienia do emerytury
pomostowej. Podnosząc powyższy zarzut, skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji
organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w K., sygn. akt … 954/11 ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
oraz obciążenie organu rentowego kosztami postępowania kasacyjnego, w tym
kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Zdaniem skarżącego, sąd drugiej instancji nieprawidłowo zinterpretował
treść przepisów ustawy o emeryturach pomostowych, w szczególności zawarte w
załączniku do tej ustawy pojęcie „pracy rybaków morskich”, w sposób
5
nieuzasadniony zawężając je tylko do nielicznych członków załogi kutra rybackiego
i uznając, iż wcześniejszych uprawnień emerytalnych pozbawiona jest szeroka
grupa rybaków zatrudnionych na stanowiskach innych niż najniższe w hierarchii
członków załogi kutra stanowisko rybaka. Skarżący podkreślił, że wobec
niekwestionowanego spełnienia przez niego wszystkich przesłanek prawa do
emerytury pomostowej, o jakich mowa w art. 4 w związku z art. 49 ustawy o
emeryturach pomostowych, kwestią sporną w tej sprawie pozostawało, czy na
dzień 1 stycznia 2009 r., a więc na datę wejścia w życie ustawy, wnioskodawca
spełniał wymóg 10 - letniego okresu pracy w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze przy pracach wymienionych w pkt 22 załącznika nr 1 do
tej ustawy, a przede wszystkim czy do tego okresu można zaliczyć
ubezpieczonemu okresy zatrudnienia: od 16 listopada 1978 r. do 30 czerwca
1983 r. w Spółdzielni Pracy Rybołówstwa Morskiego „B.” w K., w którym to okresie
ubezpieczony wykonywała stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pracę na kutrach
rybackich jako praktykant, a następnie motorzysta oraz od 22 października 1990 r.
do 15 lutego 1993 r. w „B.” Przedsiębiorstwie Połowów i Usług Rybackich w K., w
którym to okresie ubezpieczony wykonywał stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
pracę na kutrach rybackich jako motorzysta okrętowy. W ocenie skarżącego
określenie „praca rybaków morskich” wskazana w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy
o emeryturach pomostowych, obejmuje pracę wszystkich członków załogi kutra
rybackiego, zatrudnionych na wszystkich stanowiskach. Wskazać należy, iż pojęcie
rybaka morskiego obejmuje nie tylko tych członków załogi, którzy zatrudnieni są na
stanowisku rybaka czy starszego rybaka, ale również tych zajmujących stanowisko
mechanika czy motorzysty. W ramach zawodu rybaka, które jest pojęciem ogólnym,
wyodrębnić bowiem należy różnego rodzaju stanowiska, w tym motorzysty, które
zajmował ubezpieczony. Nabycie przez niektórych członków załogi szerszych
uprawnień i posiadanie przez nich wyższych kwalifikacji nie powoduje takiego
skutku, iż przestają być oni rybakami, które to pojęcie obejmuje całą grupę
zawodową w ramach której można wyróżnić różnego rodzaju stanowiska i
specjalizacje. Za taka interpretacją przemawia także charakter pracy osób
zatrudnionych na kutrach rybackich, niezależnie od tego czy zatrudnieni są oni na
stanowisku rybaka, starszego rybaka, mechanika, czy motorzysty pracują w takich
6
samych warunkach, wykonują prace o takim samym charakterze i takiej samej
uciążliwości, a to było wyznacznikiem objęcia określonych grup zawodowych
przepisami ustawy o emeryturach pomostowych. Z zeznań przesłuchanych w
sprawie świadków wynika, iż wszyscy członkowie załogi zajmowali się
czynnościami połowowymi, mechanik czy motorzysta brał udział we wszystkich
czynnościach związanych z połowem wykonywanych na morzu, a dodatkowo
czuwać musiał nad stanem technicznym jednostki, w czynnościach połowowych na
morzu uczestniczą bowiem aktywnie wszyscy członkowie załogi i to te czynności,
warunki pracy i ich uciążliwość stanowią podstawę do objęcia całej tej grupy
zawodowej wcześniejszymi uprawnieniami emerytalnymi. W związku z tym
przyjęcie, iż praca rybaków morskich to jedynie praca osób znajdujących się
najniżej w hierarchii członków załóg kutrów rybackich nie jest racjonalna i
niezgodna z celem ustawy. Rybak bowiem to każdy członek załogi kutra rybackiego
niezależnie od tego, jaką pozycję w tej załodze zajmuje. Podkreślić należy, iż
ustawa o emeryturach pomostowych nie zawiera rozróżnienia poszczególnych
stanowisk zajmowanych na kutrach, w załączniku bowiem nie wymienia się
stanowiska rybaka, starszego rybaka, czy też innych, ale ogólnie posługuje się
pojęciem pracy rybaków morskich, a więc obejmuje rybaków zatrudnionych na
wszystkich stanowiskach. Zdaniem skarżącego, taka interpretacja pojęcia „praca
rybaków morskich” zdaje się wynikać również z przywołanego przez sąd drugiej
instancji w treści uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2011 r.,
sygn. akt II UK 356/10, w którym wskazano, iż w pracy rybaków morskich, a więc
pracy osób wykonujących wszelkie czynności związane z wykonywaniem
rybołówstwa morskiego wyróżnia się określone stanowiska: młodszego rybaka,
rybaka, starszego rybaka, mechanika, motorzysty i inne, wszystkie te prace są
jednak pracami rybaków morskich. W orzeczeniu tym, wbrew stanowisku sądu
drugiej instancji, Sąd Najwyższy nie przyjął, iż praca motorzysty kutrowego nie jest
pracą rybaka morskiego, a jedynie wskazał, iż praca na stanowisku motorzysty nie
jest pracą na stanowisku rybaka w rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. Rozporządzenie to bowiem zawierało
dwa wykazy prac od których uzależnione było przejście na wcześniejszą emeryturę
7
- wykaz A i wykaz B, do których kierując się zarządzeniami resortowymi, w których
wskazane były poszczególne stanowiska zajmowane przez rybaków morskich,
zaliczano prace poszczególnych członków załogi kutra. Tak w wykazie A - dział VIII
pkt 9 jak i w wykazie B - dział IV pkt 4 wskazano na „pracę rybaków morskich”, co
jednoznacznie wskazuje na to, iż za rybaków morskich również na gruncie
przepisów tego rozporządzenia uznawało się nie tylko osoby zatrudnione na
stanowisku rybaka, ale również pozostałych członków załogi. Prace rybaków
morskich zajmujących stanowiska zaliczone na podstawie zarządzeń resortowych
do wykazu A, kwalifikowane były inaczej niż prace rybaków morskich na
stanowiskach zaliczonych do wykazu B jednak w obu przypadkach były to prace w
szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawniało do niższego wieku
emerytalnego Wszyscy członkowie załogi, wykonujący pracę na morzy, niezależnie
od zajmowanego stanowiska, posiadali zatem uprawnienia do wcześniejszej
emerytury, tyle tylko iż na różnych warunkach. Na gruncie przepisów ustawy z dnia
19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych ustawodawca nie zamieścił takiego
rozróżnienia, w załączniku do ustawy nie wymienia bowiem poszczególnych
stanowisk zajmowanych w załodze kutra rybackiego, ale posługuje się ogólnym
pojęciem „pracy rybaków morskich”, które, w ocenie skarżącego, obejmuje
wszystkich członków załogi. Praca rybaków morskich pojawia się tylko w jednym
punkcie załącznika i jest w taki ogólny sposób określona. Gdyby było inaczej i
ustawodawca chciałby objąć prawem do wcześniejszej emerytury rybaków
zatrudnionych na niektórych tylko stanowiskach, to z pewnością wskazałby w
załączniku na konkretne stanowiska, które chce objąć prawem do wcześniejszej
emerytury, wskazując na prace młodszego rybaka, rybaka, starszego rybaka, czy
inne, skoro natomiast takiego doprecyzowania nie zastosował, posługując się
pojęciem ogólnym, to przyjąć należy, iż przepisami ustawy objął pracę wszystkich
członków załogi kutra rybackiego i wszystkie prace rybaków morskich, na
wszystkich wyszczególnionych na liście załogi stanowiskach. Ze świadectw pracy
wnioskodawcy, dotyczących spornych okresów, wprost wynika, iż praca
motorzysty, którą wykonywał ubezpieczony, zatrudniony na takim stanowisku była
pracą rybaka morskiego. Ze świadectwa ze Spółdzielni Pracy Rybołówstwa
Morskiego „B.” wynika, iż wynagrodzenie wypłacane było zgodnie z UZP dla
8
rybaków morskich, z kolei z treści świadectwa pracy z „B.” Przedsiębiorstwa
Połowów i Usług Rybackich w K. wynika, iż ubezpieczony zatrudniony był na
stanowisku wymienionym wykazie B dziale IV poz. 4 załącznikach rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r., w którym wymieniona jest właśnie „praca
rybaków morskich”. W związku z tym przyjęcie przez sąd drugiej instancji, iż praca
rybaków morskich zgodnie z przepisami ustawy o emerytach pomostowych to
jedynie praca osób znajdujących się najniżej w hierarchii członków załóg kutrów
rybackich nie jest racjonalna i niezgodna z celem ustawy. Rybak bowiem to każdy
członek załogi kutra rybackiego niezależnie od tego, jaką pozycję w tej załodze
zajmuje.
W ocenie skarżącego, zarzuty podniesione w treści skargi i ich uzasadnienie
wskazują na naruszenie przez sąd drugiej instancji przepisów prawa materialnego,
powodujące wadliwość wydanego orzeczenia, co uzasadnia wnioski skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie.
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga, jak w rozpoznawanej sprawie,
nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania. Dlatego też w
postępowaniu kasacyjnym wiążące dla Sądu Najwyższego są ustalenia Sądu
Apelacyjnego, z których wynika, że w obydwu spornych okresach od 16 listopada
1978 r. do 30 czerwca 1983 r. oraz od 22 października 1990 r. do 15 lutego 1993 r.
wnioskodawca, jako członek załogi kutra rybackiego, świadczył pracę w
charakterze maszynisty i motorzysty kutrowego, wykonując także czynności
związane ze stanowiskiem rybaka morskiego, ale jedynie pomocniczo.
Zasadny okazał się podniesiony w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
zarzut naruszenia art. 49 w związku z art. 8, art. 4 pkt 1-5 i 7, art. 3 ust. 1 ustawy z
dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656)
oraz w związku z pkt 22 załącznika do tej ustawy. Rozważania w tej kwestii wypada
rozpocząć od przypomnienia, że emerytury pomostowe, wprowadzone do systemu
9
ubezpieczeń społecznych z dniem 1 stycznia 2009 r. wyżej cytowaną ustawą,
częściowo zastąpiły emerytury w obniżonym wieku emerytalnym przyznawane na
podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2013, poz. 1440) pracownikom
zatrudnionym w szczególnych warunkach pracy lub w szczególnym charakterze, w
pewien sposób ograniczając, w stosunku do wcześniejszej regulacji, krąg osób
uprawnionych do tego świadczenia. W art. 3 ust. 1 ustawy o emeryturach
pomostowych wskazuje się, że prace w szczególnych warunkach to prace
związane z czynnikami ryzyka, mogące z wiekiem z dużym prawdopodobieństwem
spowodować trwale uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach
środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi,
stawiające przed pracownikami - mimo zastosowania środków profilaktyki
technicznej, organizacyjnej i medycznej - wymagania przekraczające poziom ich
możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed
osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na
dotychczasowym stanowisku. Wykaz tych prac określa załącznik nr 1 do ustawy. Z
kolei definicję prac o szczególnym charakterze zawiera art. 3 ust. 3 ustawy,
pojęciem tym obejmując prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz
szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego
wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym
zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku
emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z
procesem starzenia się. Wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik
nr 2 do ustawy. Jak przyjmuje się w orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 13 marca 1012 r., II UK 164/11, OSNP 2013 nr 5-6, poz. 62, wyrok WSA w
Poznaniu z dnia 29 czerwca 2011 r., IV SA/Po 335/11, LEX nr 863891), wykaz prac
określonych w art. 3 ust. 1 i 3 jest zamknięty i nie podlega uzupełnieniu, co
oznacza, że cech pracy "o szczególnym charakterze" lub "w szczególnych
warunkach" nie mogą posiadać inne prace, choćby sposób ich wykonywania i ich
jakość mogła obniżyć się z wiekiem.
Przesłanki przyznania prawa do emerytury pomostowej określa art. 4
ustawy, zgodnie z którym prawo do emerytury pomostowej, z uwzględnieniem
10
art. 5-12, przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące warunki: 1)
urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r.; 2) ma okres pracy w szczególnych
warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat; 3)
osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla
mężczyzn; 4) ma okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach
określonych w art. 5-9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący
co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn; 5) przed dniem 1
stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w
szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy lub art. 32 i art. 33
ustawy o emeryturach i rentach z FUS; 6) po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał
pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu
art. 3 ust. 1 i 3; 7) nastąpiło z nim rozwiązanie stosunku pracy". W razie
niewykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
po dniu wejścia w życie ustawy (art. 4 pkt 6), nabycie prawa do emerytury
pomostowej jest możliwe w związku z treścią art. 49 ustawy, w myśl którego prawo
do emerytury pomostowej przysługuje również osobie, która po dniu 31 grudnia
2008 r. nie wykonywała pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3, która spełnia warunki określone w art. 4
pkt 1-5 i 7 i art. 5-12 oraz w dniu wejścia w życie ustawy miała wymagany w
przepisach, o których mowa w pkt 2, okres pracy w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3. Z literalnego brzmienia
art. 49 pkt 3 ustawy jasno wynika, że w przypadku osób, które nie spełniają
wymogu określonego w art. 4 pkt 6 ustawy, do okresów pracy w warunkach
szczególnych lub w szczególnym charakterze uprawniających do emerytury
pomostowej, uwzględnia się jedynie okres pracy w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3, z wyłączeniem okresów
pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu
art. 32 i art. 33 ustawy emeryturach i rentach z FUS (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 13 marca 2012 r., II UK 164/11, OSNP 2013 nr 5-6, poz. 62, z dnia 4
września 2012 r., I UK 164/12, OSNP 2013 nr 15-16, poz. 185).
Pewne dalsze warunki prawa do emerytury pomostowej przewidują przepisy
art. 5-12 omawianej ustawy, odnoszące się do pracowników wykonujących prace w
11
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, wymienionych w tych
przepisach. I tak w art. 8, mającym zastosowanie w niniejszej sprawie,
ustawodawca przyznał prawo do emerytury pomostowej pracownikowi
wykonującemu przez okres co najmniej 10 lat prace w szczególnych warunkach,
wymienione w punkcie 20, 22 i 32 załącznika nr 1 do ustawy, który spełnia warunki
określone w art. 4 pkt 1 oraz 4-7 oraz ukończył 55 lat życia w przypadku
mężczyzny. Z kolei w punkcie 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach
pomostowych zostały wymienione prace rybaków morskich. W stanie faktycznym
niniejszej sprawy, wnioskodawca, mający ukończone 55 lat życia, niespornie
spełniał przesłanki o jakich mowa w art. 4 pkt 1, 4, 5 i 7 ustawy o emeryturach
pomostowych. Kwestia oceny spełnienia przez niego warunku określonego w art. 8
pkt 2 w związku z art. 49 tej ustawy wymagała natomiast dokonania wykładni
pojęcia prac rybaków morskich, użytego w punkcie 22 załącznika nr 1, a w
szczególności rozważenia, czy rozciąga się ono również na prace motorzysty i
maszynisty kutrowego, które to prace wykonywał wnioskodawca w spornych, nie
uwzględnionych przez sąd drugiej instancji okresach. Ustawa z dnia 19 grudnia
2008 r. o emeryturach pomostowych nie zawiera żadnego wyjaśnienia określenia
prac rybaków morskich, nie zostało do niej wydane także żadne rozporządzenie
wykonawcze czy zarządzenie resortowe, które wymieniałoby stanowiska, na
których praca jest uważana za pracę rybaka morskiego. Również, mając na
uwadze fakt, że wnioskodawca nie wykonywał pracy w szczególnych warunkach po
dniu wejścia w życie ustawy, art. 49 omawianej ustawy nie daje podstaw do oceny
charakteru wykonywanej przez niego pracy w świetle bezpośrednio stosowanego
art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2013, poz. 1440) i wydanego na
jej podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Jednak, mając na uwadze
konieczność ustalenia zakresu pojęcia pracy rybaka morskiego, przepisy te i
wydane w oparciu o nie przepisy resortowe należy przywołać pomocniczo.
Cytowane rozporządzenie w swoim załączniku identycznie sformułowane
określenie: „prace rybaków morskich” wymienia w dwóch odrębnych pozycjach – w
12
wykazie A Dziale VIII (w Transporcie i łączności) pod pozycją 9 oraz w Wykazie B
Dziale IV (Prace rożne) pod pozycją 4. Przy braku zróżnicowania określenia
rodzaju pracy rybaków morskich w obydwu zawartych w obydwu tych wykazach,
istotne zróżnicowanie występuje w regulacji uprawnień do emerytury w obniżonym
wieku emerytalnych w zależności od zakwalifikowania danego rodzaju pracy do
każdego w tych wykazów, albowiem w przypadku prac wymienionych w wykazie B,
w myśl art. 8 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. do nabycia prawa do
emerytury wystarczało w przypadku mężczyzny ukończenie wieku 55 lat oraz
wykazanie okresu zatrudnienia przy wykonywaniu tych prac wynoszącego 10 lat
(przy wykazaniu także wymaganego okresu zatrudnienia, o jakim mowa w § 3
rozporządzenia), podczas gdy w przypadku prac wymienionych w wykazie A
warunkiem prawa do emerytury jest osiągnięcie wieku 60 lat dla mężczyzny oraz
wykazanie 15 lat pracy w warunkach szczególnych wymienionych tym wykazie.
Różnicowanie uprawnień do nabycia wcześniejszej emerytury w zależności od
przyporządkowania wykonywanych prac wykazowi A lub B załącznika do
rozporządzenia spowodowane było różną oceną szkodliwości dla zdrowia oraz
stopnia uciążliwości prac wymienionych każdym z tych wykazów. W przypadku
prac rybaków morskich, dla ustalenia, jakiego rodzaju prace ustawodawca zaliczył
do poszczególnych wykazów, konieczne jest posłużenie się resortowymi wykazami
stanowisk, które jakkolwiek nie stanowią samodzielnej podstawy przyznania
indywidualnych uprawnień, posiadają jednak charakter informacyjny, techniczno-
porządkujący i uściślający, w szczególności wówczas, gdy w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia nie wymienia się określonych stanowisk, lecz operuje
się pojęciem ogólnym (por. np. wyroki z dnia 21 kwietnia 2004 r., II UK 337/03,
OSNP 2004 nr 22, poz. 392; z dnia 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP
2006 nr 19-20, poz. 306; z dnia 25 lutego 2009 r., II UK 227/08, LEX nr 736740; z
dnia 25 lutego 2010 r., II UK 218/09, LEX nr 590247; z dnia 24 listopada 2010 r.,
I UK 128/10, LEX nr 707405). Odwołując się zatem do treści zarządzenia nr 24
Ministra - Kierownika Urzędu Gospodarki Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w
sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach w zakładach pracy resortu
gospodarki morskiej (Dz. Urz. Urzędu Gospodarki Morskiej Nr 3, poz. 26), w tym do
jego załącznika zawierającego szczegółowe wykazy prac w szczególnych
13
warunkach, zauważyć należy, że za prace rybaków morskich zaliczone do wykazu
A załącznika do zarządzenia uznane zostały prace wykonywane na wszystkich
stanowiskach zajmowanych przez pracowników wpisanych na listę członków załogi
statku, niezależnie od zatrudniającego ich podmiotu (wykaz A, dział VIII, poz. 9, pkt
1 zarządzenia), natomiast za prace rybaków morskich wymienione w wykazie B
załącznika do rozporządzenia uznane zostały prace wykonywane nie tylko w
określonych podmiotach, ale również wyłącznie na stanowiskach wymienionych w
wykazie B, dziale IV, poz. 4 pkt 1-19 zarządzenia. Najogólniej ujmując, do wykazu
B zostały zaliczone prace rybaków morskich w służbie pokładowej, a do wykazu A
prace rybaków morskich w służbie mechanicznej, zgodnie z podziałem
wynikającym z § 58 i § 62 ust. 1 i § 64 ust.3 rozporządzenia Ministra Żeglugi z dnia
30 października 1971 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych członków załóg polskich
statków morskich (Dz.U. Nr 33, poz. 299 z późn. zm.), w § 54, 58 i 61 ust. 3
rozporządzenie Ministra - Kierownika Urzędu Gospodarki Morskiej z dnia 17
sierpnia 1983 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych członków polskich statków
morskich (Dz.U. Nr 52, poz. 232 z późn. zm.), w § 26, 27, 30 i 31 rozporządzenie z
dnia 23 maja 1992 r. Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie
kwalifikacji zawodowych i składu załóg polskich statków morskich (Dz.U. Nr 49,
poz. 227 z późn. zm.) oraz § 38 i § 49 rozporządzenia Ministra Transportu i
Gospodarki Morskiej z dnia 24 sierpnia 2000 r. w sprawie wyszkolenia i kwalifikacji
zawodowych, pełnienia wacht oraz składu załóg statków morskich o polskiej
przynależności (Dz.U. Nr 105, poz. 1117). Oceniając powyższą regulację w
aspekcie prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych, Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 26 maja 2011 r., II UK 356/10, LEX nr 901608, wyraził
pogląd, że w świetle omówionych przepisów nie można utożsamiać wszystkich prac
rybaków morskich z pracą na stanowisku rybaka morskiego, ujętą w wykazie B
załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze.
W stanie faktycznym niniejszej sprawy, w której wnioskodawca, pracując na
stanowisku motorzysty i mechanika kutrowego, wykonywał prace zakwalifikowane
jako prace rybaków morskich, wymienione w wykazie A dziale VIII pod pozycją 9
14
załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze oraz zarządzenia nr 24 Ministra - Kierownika Urzędu
Gospodarki Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w
szczególnych warunkach w zakładach pracy resortu gospodarki morskiej, kwestią
wymagającą rozważenia jest ocena, czy fakt zróżnicowania kwalifikacji do
uprawnień emerytalnych z tytułu pracy w warunkach szczególnych w zależności od
wykonywania pracy rybaka morskiego ujętej w wykazie A lub B załącznika do tego
rozporządzenia ma bezpośrednie i przesadzające znaczenie dla oceny nabycia
prawa do emerytury pomostowej, a więc, czy wykonywanie pracy rybaka
morskiego, wymienionej w wykazie A załącznika do tego rozporządzenia nie
stanowi wykonywania pracy rybaka morskiego w rozumieniu przepisów ustawy o
emeryturach pomostowych, jak przyjął w niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny.
Za takim przyjęciem zdają się przemawiać określone w art. 8 ustawy o
emeryturach pomostowych przesłanki nabycia prawa do tego świadczenia,
tożsame z warunkami nabycia prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach
szczególnych wymienionymi w § 8 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, jak przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 11 czerwca 2013 r., II UK 377/12, LEX nr 1353964, uznając, że w świetle art. 3
ust. 7 ustawy o emeryturach pomostowych nie ulega wątpliwości, że przesłankę
posiadania przez wnioskodawcę co najmniej 10 - letniego okresu pracy w
szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze analizować należy przez
pryzmat przepisów art. 3 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych, jak i
(w stosunku do okresów przypadających przed dniem wejścia w życie ustawy)
art. 32 i 33 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i
w konsekwencji za prace rybaków morskich w rozumieniu przepisów ustawy o
emeryturach pomostowych uznawać jedynie prace takich rybaków wymienione w
wykazie B załącznika do cytowanego rozporządzenia.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę poglądu tego nie
podziela. Po pierwsze, ustalony w niniejszej sprawie stan faktyczny, wiążący w
postępowaniu kasacyjnym, z którego wynika, że wnioskodawca jako członek załogi
15
kutra rybackiego zasadniczo pełnił obowiązki motorzysty i mechanika kutrowego,
ale również wykonywał czynności związane ze stanowiskiem rybaka jak wydawanie
i wyciąganie sieci oraz sortowanie i patroszenie ryb, jest odmienny od
stanowiącego podstawę faktyczną powyższego rozstrzygnięcia, w którym
ubezpieczony nie wykonywał pracy związanej bezpośrednio z łowieniem i
wstępnym przetwórstwem ryb. Ponadto uprawnienia wnioskodawcy do emerytury
pomostowej podlegają ocenie przy uwzględnieniu treści art. 49 ustawy, który do
wymaganego okresu zatrudnienia w warunkach szczególnych pozwala zaliczyć
jedynie okresy wymienione w art. 3 ust. 1 i 3 ustawy, bez odwoływania się do
art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jak
to ma miejsce w art. 3 ust. 7 ustawy. Skoro ustawa o emeryturach pomostowych
prace rybaków morskich jako prace w warunkach szczególnych uprawniające do
świadczeń przewidzianych ustawą wymienia tylko raz, w jednym punkcie 22
załącznika nr 1 do ustawy, zasadnym wydaje się przyjęcie, że ustawodawca
przyznał prawo do emerytury pomostowej, na warunkach określonych w art. 8
ustawy, pracownikom wykonującym wszystkie prace rybaków morskich, bez
różnicowania, czy według innych przepisów i wydanych na ich podstawie wykazów
resortowych wykonywali prace rybaków morskich na określonych stanowiskach i w
określonych podmiotach. Brak w przepisach ustawy o emeryturach pomostowych
jakiegokolwiek ograniczenia możliwości zaliczenia do prac rybaków morskich prac
poszczególnych członków załogi kutra rybackiego w zależności od przynależności
do załogi pokładowej czy mechanicznej i to w zależności od zatrudniającego
podmiotu, przemawia w ocenie Sądu Najwyższego za przyjęciem, że art. 8 tej
ustawy obejmuje swą dyspozycją wszystkie osoby, wykonujące prace rybaków
morskich, wymienione zarówno wykazie A jak i B załącznika do cytowanego wyżej
rozporządzenia. Nie można bowiem, bez wyraźnej podstawy prawnej, tożsamego
pojęcia „prace rybaków morskich” traktować odmiennie: w sposób zawężający na
potrzeby ustawy o emeryturach pomostowych oraz w sposób szeroki, z
uwzględnieniem pracy członków załogi kutra rybackiego w służbie mechanicznej,
na potrzeby ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
16
W kontekście powyższego trafnie powołał się skarżący, że pojęcie rybaka
morskiego obejmuje nie tylko tych członków załogi, którzy zatrudnieni są na
stanowisku rybaka czy starszego rybaka, ale również tych zajmujących stanowisko
mechanika czy motorzysty. W art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o pracy na
morskich statkach handlowych /Dz.U. Nr 61, poz. 258/ wskazano, iż marynarzem
lub rybakiem jest osoba posiadająca morskie kwalifikacje zawodowe, stwierdzone
zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o
bezpieczeństwie morskim /Dz.U. Nr 109, poz. 1156/, a więc każdy członek załogi
kutra rybackiego dopuszczony do pracy na morzu, w tym również mechanik czy
motorzysta. Zgodnie natomiast z art. 3 lit. b rozporządzenia Rady /WE/ nr
1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rybackiego
/Dz. U. UE L 223 z 15.08.2006 r., str. 1/ rybak to osoba, której zajęciem - uznanym
przez państwo członkowskie, jest zawodowe rybactwo na pokładzie czynnego
statku rybackiego, co przy uwzględnieniu angielskiej i francuskiej wersji językowej
można przetłumaczyć jako „osoba zatrudniona, zaangażowana w profesjonalne,
zawodowe rybactwo” czy „każda osoba wykonująca rybactwo”. Uprawnia to do
przyjęcia, że użyte w ustawie o emeryturach pomostowych ogólne pojęcie „pracy
rybaków morskich”, obejmuje wszystkich członków załogi kutra rybackiego i
wszystkie prace rybaków morskich, na wszystkich wyszczególnionych na liście
załogi stanowiskach.
Oceniając, czy praca wnioskodawcy w spornych okresach stanowiła pracę
rybaka morskiego w rozumieniu art. 8 ustawy o emeryturach pomostowych nie
można także nie zauważyć, że organ rentowy, odmawiając w zaskarżonej decyzji
uwzględnienia do pracy w warunkach szczególnych okresu zatrudnienia
wnioskodawcy od dnia 16 listopada 1978 r. do 30 czerwca 1983 r. w Spółdzielni
Pracy Rybołówstwa Morskiego „B.” w K., w którym wnioskodawca otrzymywał,
zgodnie ze świadectwem pracy, wynagrodzenie na podstawie układu zbiorowego
pracy dla rybaków morskich, powołał się na fakt wydania świadectwa pracy w
warunkach szczególnych nie przez pracodawcę wnioskodawcy (zlikwidowanego),
ale przechowawcę akt osobowych, z kolei odmowę zaliczenia okresu zatrudnienia
od 22 października 1990 r. do 15 lutego 1993 r. w „B.” Przedsiębiorstwie Połowów i
Usług Rybackich w K., w którym to przedsiębiorstwie, jak wskazano w świadectwie,
17
wnioskodawca również otrzymywał dodatek do wynagrodzenia za złowioną rybę,
organ rentowy uzasadniał brakiem powołania się w świadectwie pracy wydanym
przez pracodawcę w dniu 15 lutego 1993 r. na pozycję pracy w warunkach
szczególnych z ustawy o emeryturach pomostowych. Równocześnie organ rentowy
uwzględnił do okresów pracy w warunkach szczególnych, uprawniających do
emerytury pomostowej, m.in. prace na stanowisku motorzysty kutrowego czy
kierownika maszyny na kutrze od 1 lipca 1983 r. do 2 września 1986 r., od 1
grudnia 1983 r. do 10 marca 1988 r. oraz od 1 kwietnia 1990 r. do 3 września 1990
r. Stanowisko swoje organ rentowy powtórzył w odpowiedzi na odwołanie, z czego
należy wnioskować, że do chwili wyrażenia odmiennego stanowiska przez Urząd
Morski w S. w dniu 13 grudnia 2011 r., kwestia możliwości zaliczenia pracy
motorzysty kutrowego do prac w warunkach szczególnych w rozumieniu ustawy o
emeryturach pomostowych nie budziła wątpliwości organu rentowego.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, uznając za zasadny podniesiony w
skardze kasacyjnej zarzut naruszenia prawa materialnego, orzekł jak w sentencji
wyroku na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., a w zakresie kosztów postępowania
kasacyjnego na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.