Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CNP 13/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa Banku Polska Kasa Opieki S.A. w W.
przeciwko J. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 stycznia 2014 r.,
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu
Okręgowego w C.
z dnia 18 października 2012 r.,
1) oddala skargę,
2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.200 (jeden
tysiąc dwieście ) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z 31 maja 2012 r. Sąd Rejonowy w C. oddalił powództwo Banku
Polska Kasa Opieki SA skierowane przeciwko J. K. o zapłatę kwoty 23.026,99 zł z
ustawowymi odsetkami, dochodzonej na podstawie przepisów o zwrocie
nienależnego świadczenia.
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany zwarł z powodem umowę o prowadzenie
rachunku bankowego, na którym zapisane są m.in. jednostki funduszy
inwestycyjnych i lokaty. Pozwany zlecał dokonywanie operacji na rachunku
osobiście lub telefonicznie. W okresie od 30 stycznia 2009 r. do 9 lipca 2010 r.
obsługą konta pozwanego i doradzaniem mu zajmowała się K. P. i w tym czasie
wykonała ona na rachunku pozwanego 19 operacji bez dyspozycji pozwanego.
Wskutek tych działań na koncie pozwanego zapisana została kwota dochodzona
pozwem, stanowiąca różnicę pomiędzy tym, co zostało na konto nieprawidłowo
przekazane, a tym, co zostało z tego konta przelane na rzecz innych klientów
banku. Prokuratura Okręgowa w C. prowadziła przeciwko K. P. postępowanie karne
o czyn z art. 284 k.k.
Zdaniem Sądu Rejonowego, skoro pracownica powoda dokonywała na
rachunku pozwanego operacji bez jego zgody i wiedzy, to tym samym powód
ponosi ujemne konsekwencje z tym związane, a zgodnie z art. 411 pkt 1 k.c. nie
można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był do niego
zobowiązany. Sąd Rejonowy uwzględnił też zarzut pozwanego, że sporną kwotę
zużył w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. W szczególności środki te
pozwoliły mu na sfinansowanie wyjazdów zagranicznych z synem, sfinansowanie
wesela starszego syna oraz ponoszenie zwiększonych bieżących wydatków
związanych z utrzymaniem rodziny i domu.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Rejonowego w całości i zarzucił, że może
dochodzić od pozwanego zwrotu nienależnego świadczenia, chociaż odpowiada
za działania swego pracownika, bowiem przekazane pozwanemu środki pochodziły
z działalności przestępczej pracownicy banku, a powód wykonujący niezliczone
ilości operacji na rachunkach nie jest w stanie na bieżąco kontrolować każdej
3
operacji. Ponadto pozwany nie udowodnił, że zużył środki nienależnie przelane na
jego konto.
Wyrokiem z 18 października 2012 r. Sąd Okręgowy w C. zmienił wyrok Sądu
Rejonowego z 31 maja 2012 r. w ten sposób, że zasądził od pozwanego J. K. na
rzecz powoda Banku Polska Kasa Opieki S.A. kwotę 23.026,99 zł z ustawowymi
odsetkami od 1 lipca 2011 r. i odstąpił od obciążenia go kosztami postępowania
sprawie.
Sąd Okręgowy nie zgodził się z Sądem Rejonowym, że pozwany wykazał
przesłankę z art. 411 pkt 1 k.c. Przepis ten wyłącza roszczenie o zwrot
nienależnego świadczenia, gdy spełniający je wiedział, że nie jest do świadczenia
zobowiązany. Wiedzę taką posiadała pracownica banku, a nie bank. Jej działań
i stanu wiedzy nie można utożsamiać z wiedzą banku. Bank nie ma możliwości
sprawdzenia wszystkich operacji wykonywanych na rachunkach klientów przez
pracowników, a działanie pracownicy banku stanowiło działalność przestępczą,
w związku z którą skierowano przeciwko niej akt oskarżenia do Sądu.
Sąd Okręgowy nie zgodził się też ze stanowiskiem Sądu Rejonowego,
że pozwany otrzymane nienależnie środki zużył w taki sposób, iż nie jest już
wzbogacony (art. 409 k.c.). Dla przyjęcia, że wzbogacony powinien mieć
świadomość obowiązku zwrotu nienależnego mu świadczenia wystarczy tylko
wykazanie przez zubożonego takich okoliczności wzbogacenia, o których wiedza
powstaje przy zachowaniu należytej staranności, a które u przeciętnego człowieka
spowodować powinny powstanie świadomości obowiązku zwrotu. Nie jest
natomiast konieczne udowodnienie ani tego, że okoliczności te wzbogacony
w rzeczywistości poznał, ani też tego, że świadomość obowiązku ostatecznie
powstała u wzbogaconego. Pozwany na mocy art. 6 k.c. powinien wykazać,
że mimo zachowania należytej staranności nie mógł obiektywnie posiadać wiedzy,
iż sporna korzyść mu się nie należy, a w wyciągach z rachunku bank podaje datę
każdej operacji, typ operacji, kto i z jakiego tytułu dokonał wpłaty i wypłaty oraz jej
kwotę.
Zdaniem Sądu Okręgowego, pozwany nie wykazał też, że otrzymane
nienależne środki zużył w rozumieniu art. 409 k.c., bowiem nie ma związku
4
czasowego pomiędzy podejmowaniem pieniędzy z rachunku a wydatkami, na które
powołuje się pozwany. Udowodnienie zużycia środków polega na wykazaniu,
że wzbogacony zużył te środki, które otrzymał nienależnie. Wydatki, na które
powoływał się pozwany miały charakter gotówkowy. Z historii rachunku wynika,
że w okresie, przez który na rachunku zdeponowane były nienależne pozwanemu
kwoty, z rachunku nie była podejmowana gotówka.
W skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Okręgowego w C. z 18 października 2012 r. pozwany zarzucił, że orzeczenie
to zapadło z naruszeniem prawa materialnego, to jest: - art. 411 pkt 1 k.c. przez
błędną wykładnię polegającą na rozróżnieniu między wiedzą spełniającego
świadczenie banku, a wiedzą pracownika zatrudnionego w tym banku, podczas gdy
taka wykładnia de facto wyklucza zastosowanie powołanego przepisu, gdy
spełniającym świadczenie jest podmiot zatrudniający pracowników i prowadzi do
braku odpowiedzialności banku za szkodę wyrządzoną przez jego pracownika; -
art. 409 k.c. przez błędne uznanie, że w świetle tego przepisu to wzbogacony
powinien wykazać, iż wyzbywając się korzyści nie mógł liczyć się z obowiązkiem
zwrotu, podczas gdy okoliczność tę ma wykazać zubożony; - art. 50 ust. 2 ustawy z
29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1376;
dalej: „pr. bank.”).
Pozwany wniósł o stwierdzenie, że zaskarżony wyrok jest w całości
sprzeczny z powołanymi wyżej przepisami.
W odpowiedzi na skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia powód wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zgodnie z poglądem utrwalonym już w orzecznictwie i aprobowanym
przez doktrynę, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia sądu, jako nadzwyczajny środek zaskarżenia, mający na celu uzyskanie
odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem działania władzy publicznej, może
być uwzględniona tylko wtedy, gdy naruszenie prawa zaskarżonym orzeczeniem
ma charakter kwalifikowany, elementarny. Skarga nie może być traktowana jako
środek prowadzący do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w odniesieniu do
5
każdego wadliwego wyroku sądu, a niezgodność z prawem w rozumieniu art. 4241
k.p.c. może wynikać tylko z oczywistych błędów sądu, spowodowanych rażącym
naruszeniem zasad wykładni lub stosowania prawa (por. wyroki Sądu Najwyższego
z 9 marca 2006 r., II BP 6/05, OSNP 2007, nr 3-4, poz. 42 i z 31 marca 2006 r.,
IV CNP 25/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 17). Jest tak dlatego, że przy wydawaniu
każdego orzeczenia sądowego dokonywana jest wykładnia stosowanego prawa,
z istoty swej otwarta na wielość możliwych interpretacji. Za niezgodne z prawem
można uznać tylko orzeczenie oczywiście sprzeczne z ogólnie przyjętymi
standardami rozstrzygnięć albo takie, które zostało wydane w wyniku wykładni
oczywiście błędnej lub wadliwego zastosowania prawa widocznych bez głębszej
analizy prawniczej. W związku z tym nie można stwierdzić niezgodności z prawem
orzeczenia opartego na przepisie prawa, którego treść dopuszcza możliwość
różnych interpretacji i gdy za każdą z nich przemawiają uzasadnione argumenty
(por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, Dz. U.
nr 145, poz. 1638 oraz wyroki Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2006 r., II BP 1/05
i z 13 grudnia 2005 r., II BP 3/05, niepubl.).
2. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia w granicach zaskarżenia i jego podstaw (art. 42410
k.p.c.); jest przy tym związany ustaloną przez sądy meriti podstawą faktyczną
zaskarżonego rozstrzygnięcia (art. 39813
§ 2 w zw. z art. 42412
k.p.c.).
Ocena trafności podniesionych przez pozwanego zarzutów naruszenia
prawa materialnego musi być poprzedzona – znajdującym potwierdzenie
w ustaleniach i ocenach Sądów obu instancji – wskazaniem, że skierowane
przeciwko niemu roszczenie wywodzone było z przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu. Powód, którego z pozwanym łączyła umowa o prowadzenie
rachunku bankowego i dokonywanie na nim określonego rodzaju rozliczeń, w toku
postępowania dowiódł, że na rachunku pozwanego zostały zapisane kwoty, które
nie wynikały z wykonywania dyspozycji zleconych przez pozwanego, ale też
rachunek ten został obciążony wskutek rozliczeń operacji nie mających podstawy
w dyspozycjach pozwanego. Do uznań i obciążeń rachunku pozwanego, których
dotyczyło zgłoszone żądanie nie doszło zatem w wykonaniu umowy łączącej
strony. Jej istnienie stworzyło natomiast osobie zatrudnionej u powoda warunki do
6
prowadzenia jakiejś własnej działalności, ocenionej jako sprzeczna z prawem
w postępowaniu karnym.
Art. 411 pkt 1 k.c., na naruszenie którego powołuje się pozwany, określa
przesłanki wykluczające możliwość żądania zwrotu świadczenia przez osobę, która
spełniła je nienależnie. Wynika z niego, że nie może żądać zwrotu świadczenia ten,
kto spełniając je wiedział, iż nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnił
je z zastrzeżeniem zwrotu, w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej
czynności prawnej.
Przepis powyższy nie rozstrzyga kwestii, czy i w jakich okolicznościach
działanie podjęte przez konkretną osobę fizyczną może być zarachowane na rzecz
osoby prawnej, w imieniu i na rzecz której ta osoba fizyczna miałaby działać.
Pozwany utrzymuje, że wpłat na jego konto dokonała pracownica powodowego
banku, ale o tym, czy jej działania można przypisać bankowi, jako osobie prawnej
nie decyduje art. 411 pkt 1 k.c., lecz – wobec niepodniesienia twierdzenia,
że pracownica banku była członkiem organów banku upoważnionym do jego
jednoosobowej reprezentacji – art. 96 i 97 k.c., a błędnej wykładni czy
niewłaściwego zastosowania tych przepisów pozwany nie zarzuca.
Ustalenie, że na rachunku pozwanego zostały uznane kwoty w związku
z popełnieniem przez pracownika banku przestępstwa nie oznacza, że bankowi
jako osobie prawnej można przypisać wolę i zamiar złożenia oświadczenia woli
o dokonaniu wpłat na ten rachunek. Czym innym natomiast jest obowiązek
naprawienia szkody poniesionej przez posiadaczy rachunków bankowych, gdyby
wynikła ona z działań osób, za które bank odpowiada. Skoro jednak bank został
uznany za zubożonego wskutek bezpodstawnego wzbogacenia i miał legitymację
prawną do występowania w sprawie, to znaczenie ma właśnie świadomość banku
w zakresie tego, czy spełniając świadczenie wiedział, że nie był do niego
zobowiązany.
3. Art. 409 k.c. przewiduje, że obowiązek zwrotu korzyści lub zwrotu jej
wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób,
że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją
powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
7
Obowiązek wykazania, że uzyskana nienależnie korzyść została zużyta lub
utracona obciąża obowiązanego do jej zwrotu.
W wyroku z 21 kwietnia 2010 r., V CSK 320/09 (Lex nr 688053), Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że nie każde zużycie w dobrej wierze bezpodstawnie
uzyskanego świadczenia powoduje w myśl art. 409 k.c. wygaśnięcie obowiązku
zwrotu świadczenia. Następuje to tylko wtedy, gdy zużycie korzyści nastąpiło
w sposób bezproduktywny, konsumpcyjny, tj. gdy wzbogacony, w zamian tej
korzyści, nie uzyskał ani korzyści zastępczej ani zaoszczędzenia wydatku, gdy
wydatek miał miejsce tylko dlatego, że uprzednio uzyskał on korzyść, bez której nie
poczyniłby tego wydatku. Jeżeli natomiast w zamian za zużytą korzyść wzbogacony
uzyskał do swojego majątku jakąkolwiek inną korzyść majątkową (np. mienie czy
zwolnienie z długu, który w ten sposób spłacił), nie można uznać, że nie jest już
wzbogacony, bowiem w wyniku dokonania tego wydatku, w jego majątku pozostaje
korzyść w postaci zwiększenia aktywów bądź zmniejszenia pasywów. Podobnie
wypowiedział się w tej kwestii Sąd Najwyższy w wyrokach z 10 grudnia 1998 r.,
I CKN 918/97 (Lex nr 55395); z 2 lutego 2012 r., II CSK 670/11 (Lex nr 1131124).
Większość wydatków, na które pozwany się powoływał dla wykazania,
że zużył lub utracił uzyskaną od powoda korzyść prowadziła do zaspokojenia
zaciągniętych przez niego zobowiązań, a zatem tych wydatków nie można uznać
za zwalniające pozwanego z obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia.
Z ustaleń fatycznych dokonanych w sprawie wynika nadto, że zarówno te, jak
i wszystkie pozostałe wydatki, na które pozwany powoływał się w procesie nie były
pokrywane ze środków zgromadzonych na rachunku prowadzonym dla pozwanego
przez powoda w okresie, kiedy na tym rachunku zapisane były środki uznane
z niewydanych przez pozwanego dyspozycji i do czasu powiadomienia o tym
pozwanego. Jeśli zatem nawet pozwany zużył środki zapisane na jego rachunku,
chociaż mu nienależne, to stało się to po dacie, od której powinien się liczyć
z koniecznością ich zwrotu.
3. Nie jest jasny zarzut naruszenia art. 50 ust. 2 pr. bank. przez
wydanie zaskarżonego wyroku, gdyż z jego motywów wynika, że przepis ten
nie był podstawą wydanego rozstrzygnięcia. Przewiduje on obowiązek banku
8
dołożenia szczególnej staranności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa
środków pieniężnych przechowywanych na prowadzonym w nim rachunku. Jego
naruszenie mogłoby być podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej banku
wobec klienta, ale takie roszczenie nie było w niniejszej sprawie rozpoznawane,
niezależnie już nawet od tego, że rozstrzygany spór wyniknął nie z tego, że na
rachunku powoda zapisano mniej środków niż powinno tam być, ale z tego,
że zapisano ich za dużo.
Reasumując, skoro nie sposób jest dostrzec w zaskarżonym orzeczeniu
naruszenia prawa, o jakim jest mowa w art. 4241
§ 1 k.p.c., to na podstawie art.
42411
§ 1 k.p.c. skarga uczestniczki podlegała oddaleniu.
es