Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 291/13
POSTANOWIENIE
Dnia 14 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa J. Z.
przeciwko L. Z.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 lutego 2014 r.
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 21 maja 2012 r. Sąd Okręgowy w S. utrzymał w mocy
nakaz zapłaty wydany przez ten Sąd w dniu 20 stycznia 2010 r., sygn. akt I
Nc …/10, co do kwoty 271 444,54 zł z ustawowymi odsetkami od określonych kwot
oraz co do kwoty 10 671 zł z tytułu kosztów procesu, uchylił nakaz zapłaty
pozostałym zakresie i oddalił powództwo.
Sąd ustalił, że strony zawarły związek małżeński w dniu 24 czerwca 1974 r.
Od tego czasu małżonkowie zgromadzili majątek obejmujący m.in. dom położony w
S. i spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu użytkowego pozostającego w
zasobach Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „B.” w S. przy ul. M. […]. W
lokalu tym małżonkowie z córką prowadzili sklep wielobranżowy „K”.
W związku z decyzją o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód strony
postanowiły uregulować sprawy majątkowe. Uzgodniły, że J. Z. wycofa się ze
wspólnej firmy, a L. Z. tytułem rekompensaty utraconych dochodów będzie jej
wypłacał rentę. W dniu 4 stycznia 2002 r. małżonkowie zawali trzy umowy
notarialne: umowę o wyłączeniu małżeńskiej wspólności ustawowej, umowę o
częściowym podziale majątku dorobkowego i umowę renty.
Na postawie umowy o częściowym podziale majątku wspólnego pozwany,
otrzymując na wyłączną własność spółdzielcze własnościowe prawo do
wymienionego wyżej lokalu użytkowego, zobowiązał się zapłacić powódce tytułem
spłaty jej udziału kwotę 280 000 zł w określonych ratach (akt notarialny w tym
zakresie stanowił tytuł egzekucyjny).
W umowie renty ustanowionej bez wynagrodzenia pozwany zobowiązał się
płacić powódce – do czasu uzyskania przez nią emerytury lub renty
z ubezpieczenia społecznego – 4 000 zł renty miesięcznej, płatnej z góry
ostatniego dnia każdego miesiąca, począwszy od stycznia 2003 r.; renta podlegała
waloryzacji według wskaźnika inflacji ogłaszanego przez Główny Urząd
Statystyczny. Strony uzgodniły, że do spraw nieuregulowanych omawianą umową
mają zastosowanie przepisu Kodeksu cywilnego. W dniu zawarcia umowy pozwany
wręczył powódce sześć weksli in blanco, stanowiących zabezpieczenie roszczeń
z tytułu renty. Przy ich wręczaniu strony nie podpisały deklaracji wekslowej.
3
Pozwany nie wywiązywał się terminowo ze zobowiązań wynikających
z umowy o częściowym podziale majątku dorobkowego, powódka dochodziła więc
części należności na drodze sądowej. W dniu 27 czerwca 2003 r. pełnomocnik
pozwanego wysłał do pełnomocnika powódki pismo, w którym wskazywał, że przy
zawarciu umowy o częściowym podziale majątku wspólnego została zawarta
deklaracja wekslowa.
We wrześniu 2003 r. pozwany przestał płacić powódce umówioną rentę,
ponieważ uznał, że zachowuje się ona niegodziwie. Zarzucił powódce, że bez jego
wiedzy kupiła córce mieszkanie za pieniądze pochodzące z prowadzonego sklepu.
Pełnomocnik pozwanego w piśmie z dnia 24 września 2003 r., skierowanym do
pełnomocnika pozwanej, zażądał okazania weksli do dnia 1 października 2003 r.,
zapewniał jednocześnie, że wydanie weksli może przyczynić się do dobrowolnego
wykonania zobowiązań wynikających z umowy o częściowym podziale majątku
wspólnego. W piśmie z dnia 31 października 2005 r., wysłanym do powódki,
pełnomocnik pozwanego złożył oświadczenie o odwołaniu umowy renty; jako
podstawę odwołania wskazał art. 900 w związku z art. 906 § 2 k.c. Powódka
otrzymała to pismo w dniu 4 listopada 2005 r.
W październiku 2005 r. odbyła się rozprawa rozwodowa. Na korytarzu
sądowym strony i ich pełnomocnicy rozmawiali o możliwości orzeczenia rozwodu
bez orzekania o winie. Pozwany wówczas domagał się od powódki także zwrotu
weksli. Strony uzgodniły rozwód bez orzekania o winie, nie doszły natomiast do
porozumienia w sprawie zwrotu weksli.
Pismem z dnia 3 marca 2006 r. powódka powiadomiła pozwanego, że –
wobec niepłacenia renty – wypełniła jeden z weksli na kwotę 105 248,35 zł,
stanowiącą sumę rat renty od października 2003 r. do października 2006 r.
Poinformowała go również, że weksel jest płatny w dniu 6 kwietnia 2006 r. i tym
terminie oczekuje jego wykupienia. W dniu 31 października 2006 r. Sąd Okręgowy
w S. wydał nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, sygn. akt I Nc …/06, którym
nakazał L. Z., aby zapłacił J. Z. 105 248,35 zł z ustawowymi odsetkami i 4 931 zł
kosztów procesu.
4
Zainicjowane przez powódkę przed Sądem Rejonowy w S. wnioskiem z dnia
31 października 2008 r. postępowanie pojednawcze w celu uregulowania ugodą
zapłaty 189 350,77 zł z ustawowymi odsetkami z tytułu renty za okres od listopada
2005 r. do października 2008 r. nie zakończyło się zawarciem ugody.
W dniu 9 listopada 2009 r. pełnomocnik powódki powiadomił pozwanego,
że powódka w dniu 9 listopada 2009 r. wypełniła kolejny weksel na kwotę
276 260,80 zł stanowiącą sumę rat renty za okres od dnia 1 listopada 2005 r. do
dnia 9 listopada 2009 r. z ustawowymi odsetkami i wskazała datę płatności w dniu
16 listopada 2009 r. Poinformował go również, że z oryginałem weksla może
zapoznać się w kancelarii pełnomocnika. Pełnomocnik pozwanego w piśmie z dnia
20 listopada 2009 r. skierowanym do pełnomocnika powódki stwierdził, że pozwana
nie ma podstawy do żądania renty wobec odwołania umowy. Podniósł też,
że weksle in blanco nie zabezpieczały wykonania umowy renty, a umowę
o częściowym podziale majątku wspólnego.
Sąd Okręgowy podkreślił, że powódka dochodzone roszczenie wywodziła ze
zobowiązania wekslowego i ze stosunku podstawowego (umowy renty). Ocena
zasadności powództwa obejmowała zatem (także z względu na podniesione
zarzuty przeciwko nakazowi) obie wskazane podstawy.
Sąd nie podzielił zarzutu pozwanego, że umowa renty została odwołana na
skutek oświadczenia zawartego w piśmie z dnia 31 października 2005 r.
Oświadczenie to jest bowiem bezskuteczne, gdyż pozwany nie wykazał, że zostały
spełnione, znajdujące zastosowanie na podstawie art. 906 § 2 k.c., przewidziane
w art. 896 i art. 898 k.c. przesłanki odwołania umowy renty.
Pozwany nie sprostał także ciężarowi dowodowemu wykazania, że weksel
został wypełniony niezgodnie z deklaracją, albowiem zabezpieczał on wykonanie
umowy o częściowym podziale majątku wspólnego, a nie umowy renty. Złożony
w sprawie weksel odpowiada wymaganiom przewidzianym w art. 101 prawa
wekslowego i nie jest on – wbrew zarzutom pozwanego – wekslem na okaziciela,
gdyż zawiera termin płatności (16 listopada 2009 r.)
Chybiony jest także zarzut nieprzedstawienia weksla do zapłaty, ponieważ
przewidziane w art. 38 prawa wekslowego przedstawienie weksla do zapłaty
5
następuje także w sytuacji, gdy posiadacz weksla – co miało miejsce w sprawie –
umożliwi trasatowi zapoznanie się z oryginałem weksla w miejscu jego zapłaty.
Sąd nie podzielił również zarzutu przedawnienia, albowiem dochodzone
roszczenie, jako okresowe, przedawnia się z upływem trzech lat (art. 118 i art. 70
prawa wekslowego).
Sąd uwzględnił powództwo częściowo, gdyż suma dochodzonych rat renty
za okres od dnia 1 listopada 2005 r. do dnia 9 listopada 2009 r. została wadliwie
wyliczona. Korekty wymagało też wyliczenie wysokości odsetek.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że uchylił w całości nakaz zapłaty z dnia 20 stycznia 2010 r.,
wydany w postępowaniu nakazowym przez Sąd Okręgowy w S., sygn. akt I
Nc …/10, zasądził od pozwanego na rzecz powódki 144 000 zł z ustawowymi
odsetkami od wskazanych kwot, oddalił powództwo i apelację w pozostałej części
oraz zniósł wzajemnie koszty procesu stron w obu instancjach.
Sąd odwoławczy stwierdził, że „podziela zasadniczo” ustalenia faktyczne
Sądu pierwszej instancji i jego ocenę prawną. Przyjmując, że celem oświadczenia
pozwanego z dnia 31 października 2005 r. było zwolnienie się od płacenia renty na
przyszłość, uznał, iż skuteczność tego oświadczenia podlega ocenie jedynie na
podstawie art. 896 k.c. (regulującego odwołanie darowizny niewykonanej),
stosowanego na podstawie odesłania przewidzianego w art. 906 § 2 k.c. W związku
z tym stwierdził, że nie ulega wątpliwości, że pozwany nie wykazał, iż zachodzą
przewidziane w tym przepisie przesłanki odwołania renty. Zdaniem Sądu,
dochodzoną przez powódkę zaległą rentę należało zasądzić – ze względu na
zasady słuszności – bez uwzględnienia waloryzacji. Zmiana wyroku jest także
konsekwencją oddalenia części świadczeń przedawnionych.
Wyrok zaskarżył pozwany w części uwzględniającej powództwo, oddalającej
apelację i rozstrzygniecie o kosztach procesu. W skardze kasacyjnej, opartej na
pierwszej podstawie, zarzucił naruszenie art. 102 w związku z art. 101 pkt 2 i 6
prawa wekslowego, art. 898 § 1 w związku z art. 906 § 2 k.c. Powołując się na tę
podstawę, wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do
6
ponownego rozpoznania bądź o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i oddalenie
powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie wyjaśniono, że w postępowaniu nakazowym opartym na
wekslu kwestia ważności weksla jest badana przez sąd z urzędu. W pierwszej fazie
tego postępowania ocena zasadności dochodzonego roszczenia jest ograniczona
do prawidłowości wypełnienia weksla. W drugiej fazie, wywołanej wniesieniem
zarzutów od nakazu zapłaty, dłużnik wekslowy może podnosić zarówno zarzuty
formalne, jak i materialne, stanowiące środki obrony przeciwko zobowiązaniu
wekslowemu, w tym również – w określonych warunkach – zarzuty dotyczące
stosunku podstawowego. Jednakże nawet wtedy, gdy dłużnik nie podniósł zarzutów
dotyczących ważności weksla, oceny w tym zakresie powinien sąd dokonać
z urzędu. Wydanie nakazu zapłaty opartego na wekslu jest bowiem dopuszczalne
jedynie wtedy, gdy weksel spełnia wymagania ważności w chwili dochodzenia praw
z niego wynikających. Zatem zarówno w chwili wydawania wekslowego nakazu
zapłaty, jaki w późniejszej fazie postępowania, sąd powinien z urzędu zbadać
formalne wymagania ważności weksla, tj. ocenić, czy zostały spełnione wymagania
przewidziane w art. 1 i art. 101 prawa wekslowego (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 17 września 2004 r., V CK 60/04, OSNC 2005, nr 7-8, poz.144).
Tymczasem Sąd odwoławczy podniesiony w apelacji zarzut nieważności
weksla – spowodowany zdaniem apelującego niespełnieniem wymagań
przewidzianych w art. 101 prawa wekslowego w postaci nieoznaczenia daty
i miejsca wystawienia weksla oraz niezamieszczenia w nim przyrzeczenia
bezwarunkowego zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej – pozostawił bez
rozpoznania, ponieważ uznał, że uległ on prekluzji na skutek niezgłoszenia go
w zarzutach od nakazu. W tej sytuacji podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut
wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 102 w związku z art. 101 pkt 2
i 6 prawa wekslowego należało uznać za uzasadniony.
Również za uzasadniony należało uznać zarzut wydania zaskarżonego
wyroku z naruszeniem art. 898 § 1 w związku z art. 906 § 2 k.c. polegającym na
uznaniu – na skutek błędnej wykładni tego przepisu (i jego, w konsekwencji,
7
niezastosowania) – że przytoczony przepis prawa dotyczy jedynie darowizny
wykonanej.
Zgodnie z art. 898 § 1 k.c., znajdującym w myśl odesłania przewidzianego
w art. 906 § 2 k.c. zastosowanie do renty ustanowionej – jak w niniejszej sprawie –
bez wynagrodzenia, darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną,
jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Z treści
przytoczonego przepisu, a zwłaszcza ze zwrotu „nawet już wykonaną”, wynika
jednoznacznie, że uregulowana w art. 898 § 1 k.c. możliwość odwołania darowizny
dotyczy zarówno darowizny wykonanej, jak i niewykonanej; wystarczające jest
samo zawarcie umowy. Również piśmiennictwie przyjmuje się, że odwołanie
darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego dotyczy nie tylko
darowizny już wykonanej, lecz także umowy zobowiązującej, ale jeszcze
niewykonanej. Jedyną przesłanką odwołania darowizny w tym wypadku jest rażąca
niewdzięczność obdarowanego, która musi wystąpić po zawarciu umowy darowizny.
Nie można zatem podzielić odmiennego stanowiska Sądu odwoławczego,
że do oceny skuteczności odwołania przez skarżącego umowy renty ustanowionej
bez wynagrodzenia znajduje zastosowanie tylko art. 896 k.c., albowiem jedynie ten
przepis reguluje odwołanie darowizny niewykonanej. W konsekwencji, niezbędne
było rozpoznanie podniesionego przez apelującego zarzutu naruszenia art. 898 § 1
k.c., z odniesieniem się – czego Sąd nie zrobił – do zakwestionowanej oceny
poszczególnych dowodów.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
es