Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 296/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku T. K., M. K. i M. K. - następców prawnych zmarłego J. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o prawo do emerytury i zwrot świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 stycznia 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie II. i w tym zakresie
sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 2 listopada 2011 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w G. wstrzymał od dnia 1 listopada 2011 r. wypłatę emerytury
przysługującej J. K. Kolejną decyzją z dnia 2 listopada 2011 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w G. zobowiązał go do zwrotu nienależnie pobranego
2
świadczenia z ubezpieczeń społecznych za okres od 1 czerwca 2009 r. do 31
października 2011 r., w łącznej kwocie 49.852,82 zł.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z
dnia 19 kwietnia 2012 r. oddalił odwołanie w przedmiocie decyzji wstrzymującej
wypłatę emerytury (pkt 1) oraz zmienił decyzję w przedmiocie zwrotu nienależnie
pobranego świadczenia z ubezpieczeń społecznych i zobowiązał J. K. do zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń za okres dwunastu miesięcy, tj. od 1 listopada
2010 r. do 31 października 2011 r. (pkt 2).
Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących
ustaleniach i rozważaniach: J. K. od dnia 1 września 1994 r. przyznano prawo do
renty inwalidzkiej III grupy inwalidów w związku z chorobą zawodową. Od dnia 1
listopada 2000 r. ubezpieczonemu przysługiwało prawo do emerytury, zawieszone
w związku z osiąganiem przychodu. Od 1 lutego 2007 r. ubezpieczony pobierał
rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z chorobą zawodową,
powiększoną o połowę emerytury. W okresie od 1 czerwca 2009 r. do 1 grudnia
2011 r. ubezpieczony prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą.
Ubezpieczony od dnia 1 czerwca 2009 r. zgłosił się do ubezpieczenia zdrowotnego,
wypełniając w terminie, tj. 4 czerwca 2009 r., zgłoszenie. Ubezpieczony składał co
miesiąc deklaracje rozliczeniowe.
Pismem z dnia 2 czerwca 2009 r. pozwany poinformował ubezpieczonego,
że otrzymał z Urzędu Miasta G. zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności
gospodarczej wraz z kopią wpisu dotyczącą rozpoczęcia przez ubezpieczonego
wykonywania działalności gospodarczej od dnia 1 czerwca 2009 r.
W dniu 24 listopada 2011 r. ubezpieczony przedłożył w ZUS kserokopię
wniosku o wykreślenie wpisu z ewidencji działalności gospodarczej z dniem 1
grudnia 2011 r.
Sąd pierwszej instancji uznał, że pobieranie renty z tytułu niezdolności do
pracy w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową w zbiegu z
emeryturą jest wyłączone w razie osiągania przez uprawnionego - w jakiejkolwiek
wysokości - przychodów powodujących zawieszenie prawa do świadczeń lub
zmniejszenie ich wysokości (art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
3
Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm., dalej jako „ustawa wypadkowa”), również w
sytuacji, gdy emeryt przekroczył wiek określony w art. 103 ust. 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm. – dalej jako „ustawa
emerytalna”). Natomiast niezasadne jest żądanie przez pozwanego zwrotu kwot
nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, bowiem
ubezpieczony powiadomił organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie: wypłaty świadczeń
w całości lub w części, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane. Podkreślił, że
ubezpieczony od dnia 1 czerwca 2009 r. zgłosił się do ubezpieczenia zdrowotnego,
wypełniając w terminie, tj. 4 czerwca 2009 r., zgłoszenie. Ubezpieczony składał
miesięczne deklaracje rozliczeniowe. Nadto pozwany otrzymał z Urzędu Miasta G.
zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej ubezpieczonego
wraz z kopią wpisu dotyczącą rozpoczęcia przez ubezpieczonego wykonywania
działalności gospodarczej od dnia 1 czerwca 2009 r., o czym pismem z dnia 2
czerwca 2009 r. poinformował ubezpieczonego. Ubezpieczony wykazał zatem, iż
powiadomił organ rentowy o rozpoczęciu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej z dniem 1 czerwca 2009 r.
Apelację od powyższego wyroku wniosły obie strony.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 11
stycznia 2013 r. oddalił apelację ubezpieczonego (pkt I) i uwzględniając apelację
organu rentowego, zmienił zaskarżony wyrok w pkt 2, oddalając odwołanie
ubezpieczonego od decyzji z dnia 2 listopada 2011 r. zobowiązującej go do zwrotu
nienależnie pobranego świadczenia (pkt II).
Sąd wskazał, że kwestia dopuszczalności pobierania emerytury w zbiegu z
rentą z tytułu niezdolności do pracy w związku z chorobą zawodową w sytuacji
prowadzenia przez uprawnionego działalności gospodarczej była przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 27 kwietnia 2005 r., II UZP 1/05
(OSNP 2005 nr 14, poz. 213), w której przyjęto że: prawo do pobierania emerytury
w zbiegu z rentą z tytułu niezdolności do pracy w związku z chorobą zawodową
(art. 26 ust. 1 ustawy wypadkowej) jest wyłączone w przypadku osiągania przez
uprawnionego przychodu, z którym łączy się obowiązek ubezpieczenia
4
społecznego - niezależnie od jego wysokości - także wtedy, gdy emeryt
(mężczyzna) osiągnął wiek 65 lat (art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej w związku z
art. 103 ust. 2 ustawy emerytalnej). Zatem zarzut w zakresie braku podstaw do
wstrzymania wypłaty emerytury należało uznać na bezzasadny.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, pouczenie z dnia 28 marca 2003 r., w którym
organ rentowy poinformował ubezpieczonego o zmianie przepisów i braku
możliwości pobierania emerytury w zbiegu z rentą z tytułu choroby zawodowej w
przypadku osiągania przychodu jest jasne i zrozumiałe, co za tym idzie, nie może
on podnosić, że nie wiedział o istnieniu przesłanek uzasadniających zawieszenie
jego świadczeń. W związku z powyższym pobrane przez ubezpieczonego
świadczenia uznać należy za świadczenia nienależne i w związku z dyspozycją
przepisu art. 138 ust. 2 ustawy emerytalnej muszą zostać zwrócone.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, złożenie deklaracji o ubezpieczeniu
zdrowotnym nie jest równoznaczne z zawiadomieniem organu rentowego o
prowadzeniu działalności gospodarczej. Za takie zgłoszenie uznał natomiast Sąd
Apelacyjny oświadczenie złożone w dniu 6 października 2011 r., w którym
ubezpieczony podał, że w 2010 r. odprowadził składkę zdrowotną i społeczną z
działalności gospodarczej.
Ubezpieczony zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną w zakresie pkt II
wyroku, zmieniającego wyrok Sądu pierwszej instancji w punkcie 2 i oddalającego
odwołanie ubezpieczonego od decyzji z dnia 2 listopada 2011 r., zobowiązującej
ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie prawa materialnego, tj.: art.
138 ust. 4 ustawy emerytalnej w związku z art. 127 ust. 1a tej ustawy oraz w
związku z art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej - przez ich błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że złożenie przez ubezpieczonego do stosownego
oddziału ZUS-u deklaracji zgłoszenia do ubezpieczenia zdrowotnego niezwłocznie
po rozpoczęciu działalności gospodarczej nie jest równoznaczne z zawiadomieniem
organu rentowego o prowadzeniu działalności gospodarczej i osiąganiu przychodu
(w rozumieniu art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej), wskutek czego ubezpieczony
winien być zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres do
3 lat poprzedzających wydanie decyzji o zwrocie, podczas gdy żaden przepis nie
5
określa formy złożenia takiego zawiadomienia, przy jednoczesnym braku
obowiązku po stronie ubezpieczonego corocznego powiadamiania organu
rentowego o osiągniętych przychodach z uwagi na osiągnięcie wieku emerytalnego
przed rozpoczęciem prowadzenia działalności gospodarczej (art. 127 ust. 1a
ustawy emerytalnej), a nadto w sytuacji, gdy utrata prawa do otrzymywania
świadczeń w zbiegu następuje w przypadku osiągania przychodu niezależnie od
jego wysokości (art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej), a także naruszenie przepisów
postępowania, które to uchybienia miały istotny wpływ na wynik sprawy, w postaci
naruszenia: art. 382 k.p.c. - przez pominięcie przez Sąd Apelacyjny i zaniechanie
dokonania samodzielnej oceny zgromadzonych w aktach sprawy dowodów z
dokumentów w postaci złożonych przez ubezpieczonego do organu rentowego 29
druków deklaracji rozliczeniowych ZUS P DRA, zawierających informacje na temat
składki na ubezpieczenie zdrowotne (pkt VII-IX) oraz wskazujących w pkt XI
deklarację dochodu i określenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
zdrowotne, a także pominięcie dowodu z dokumentu w postaci skierowanego do
ubezpieczonego pisma ZUS-u z dnia 2 czerwca 2009 r. informującego go o
obowiązkach wobec ZUS-u w związku z podjętą działalnością gospodarczą - co
miało istotny wpływ na wynik sprawy, albowiem z dowodów tych wynika
jednoznacznie, że organ rentowy został przez ubezpieczonego powiadomiony (i to
wielokrotnie) o prowadzeniu przez niego działalności gospodarczej, jak również, że
organ rentowy potwierdził, iż wiadomość tę otrzymał, skoro skierował do
ubezpieczonego pismo informujące go o jego obowiązkach wobec ZUS-u
związanych z rozpoczęciem prowadzenia działalności gospodarczej, a tym samym
dowodzą one, że organ rentowy został przez ubezpieczonego powiadomiony o
osiąganiu przez niego przychodu, wobec czego obowiązek zwrotu nienależnie
pobranego świadczenia powinien być ograniczony do 12 miesięcy poprzedzających
wydanie decyzji o zwrocie; art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. - przez
brak wskazania przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu orzeczenia przyczyn, dla
których w ocenie Sądu złożenie przez ubezpieczonego deklaracji o zgłoszeniu do
ubezpieczenia zdrowotnego nie jest równoznaczne z zawiadomieniem organu
rentowego o prowadzeniu działalności gospodarczej oraz przyczyn, z jakich za
zgłoszenie takie Sąd Apelacyjny uznał oświadczenie ubezpieczonego złożone w
6
dniu 6 października 2011 r., w którym podał on, że „w 2010 r. odprowadził składkę
zdrowotną i społeczną z działalności”, podczas gdy stwierdzenie to legło u podstaw
zmiany orzeczenia Sądu pierwszej instancji i oddalenia odwołania ubezpieczonego
od decyzji zobowiązującej go do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za
okres 2 lat i 4 miesięcy, zaś brak jakiegokolwiek uzasadnienia przez Sąd
Apelacyjny tak doniosłej w skutkach konstatacji uniemożliwia całkowicie dokonanie
oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania orzeczenia i uniemożliwia
weryfikację jego prawidłowości, powodując tym samym niemożność kontroli
kasacyjnej tego orzeczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasady realizacji emerytury i renty z ubezpieczenia wypadkowego w zbiegu
w razie osiągania przychodu reguluje art. 26 ust 3 ustawy z dnia 30 października
2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych w związku z art. 103 - 106 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W niniejszej sprawie, na jej obecnym etapie, nie ma sporu co do tego, że z
uwagi na podjęcie przez ubezpieczonego pozarolniczej działalności gospodarczej w
okresie od 2 czerwca 2009 r., na podstawie powołanego art. 26 ust. 3 ustawy
wypadkowej ustało prawo do świadczenia „zbiegowego”, a pobrane z tego tytułu
świadczenia stały się nienależne.
Spór natomiast dotyczy odmowy zastosowania przez Sąd drugiej instancji
art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej, który stanowi, że „nie można żądać zwrotu kwot
nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba
pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie
wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal
wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach - za okres dłuższy niż 3 lata, z
zastrzeżeniem ust. 5.” Sąd Apelacyjny uznał bowiem, wbrew poglądowi
prezentowanemu przez skarżącego, że jego zgłoszenie do ubezpieczenia
7
zdrowotnego z tytułu rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej nie
stanowi zawiadomienia, o jakim mowa w przywołanym przepisie.
W stanie faktycznym niniejszej sprawy ubezpieczony nie był zobowiązany do
zawiadomienia organu rentowego o podjęciu działalności, o której mowa w art. 104
ust. 1-4 ustawy emerytalnej, i o wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu, a
po upływie roku kalendarzowego - o wysokości tego przychodu uzyskanego w
poprzednim roku kalendarzowym - na podstawie art. 127 ust. 1 ustawy
emerytalnej, bowiem osiągnął obowiązujący uprzednio wiek emerytalny wynoszący
65 lat (art. 103 ust. 2 ustawy emerytalnej). W jego zatem przypadku powiadomienie
o okolicznościach „powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń”
sprowadzało się do poinformowania organu rentowego o podjęciu prowadzenia
działalności gospodarczej, co jest równoznaczne z osiąganiem przychodu z tej
działalności – niezależnie od jego wysokości (art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej).
Artykuł 138 ust. 4 ustawy emerytalnej nie określa wymagań, jakie ma
spełniać wskazane w tym przepisie zawiadomienie. Zawiadomienie to zatem może
mieć w zasadzie dowolną formę oraz treść, a tym samym może być zarówno
osobnym dokumentem, jak i może wynikać z treści innych składanych przez
ubezpieczonych (prowadzących działalność gospodarczą) w organie rentowym
dokumentów.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, za takie „powiadomienie” należy
uznać przekazanie organowi rentowemu (właściwemu oddziałowi Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych) przez ubezpieczonego zgłoszenia do ubezpieczenia
zdrowotnego na podstawie druku ZUS ZZA, w którym zgłaszający podaje swoje
dane osobowe (wraz z nr PESEL) oraz tytuł ubezpieczenia (zob. załącznik nr 3
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2009 r. w
sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia
zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych
korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji
rozliczeniowych korygujących, zgłoszeń danych o pracy w szczególnych warunkach
lub o szczególnym charakterze oraz innych dokumentów, Dz.U. Nr 186, poz. 1444
ze zm.). Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 czerwca
2010 r., II UK 66/10 (LEX nr 619642).
8
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po
myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.