Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 442/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa Wspólnoty Mieszkaniowej […] przeciwko K. G. i B. G.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 7 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 stycznia 2013 r.,
uchyla wyrok w zaskarżonej części i przekazuje sprawę
w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 19 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo
o ustalenie, że współwłaścicielom budynku położonego w B. przy ul. P. 34
przysługuje własność wewnętrznej sieci wodociągowo-kanalizacyjnej i centralnego
ogrzewania, znajdujących się wielorodzinnym budynku mieszkalnym B1 położonym
w B. przy ul. . 34.
Sąd ustalił, że w wielorodzinnym budynku mieszkalnym położonym w B.
przy ul. P. 34, stanowiącym współwłasność pozwanych na prawach wspólności
ustawowej, w dniu 22 grudnia 2009 r. na podstawie umowy notarialnej zawartej
pomiędzy pozwaną K. G. a B. K. ustanowiono odrębną własność lokalu
mieszkalnego nr 9 i sprzedano go K. K.
Paragraf 7 ust. 2 umowy stanowi, że K. G., prowadząc działalność
gospodarczą pod firmą Biuro Rachunkowe, Zarządzanie Nieruchomościami „C.” w
B., wybudowała wchodzącą w skład tego przedsiębiorstwa zewnętrzną i
wewnętrzną sieć doprowadzającą do budynku i poszczególnych lokali energię
cieplną oraz ciepłą wodę użytkową. Właściciele poszczególnych lokali - w myśl
przytoczonego paragrafu umowy - będą korzystać z tej sieci odpłatnie i na
warunkach określonych w umowach zawartych z K. G., prowadzącą wymienioną
działalność gospodarczą.
W § 8 ust. 3 i 4 umowy B. K. wyraziła zgodę na dostarczanie do całego
budynku energii cieplnej i ciepłej wody użytkowej przez K. G. i zobowiązała się
umożliwić przedstawicielom przedsiębiorstwa K. G. dostęp do infrastruktury
wybudowanej przez K. G. sieci. B. K. znana jest - co stwierdzono w § 8 ust. 5
umowy - treść art. 49 k.c.
Z pozostałymi nabywcami lokali znajdujących się w budynku w B., przy ul. P.
34 zostały zawarte takie same umowy sprzedaży, jak z B.
W budynku położonym w B. przy ul. P. 34 znajduje się kotłownia produkująca
energię cielną i podgrzewająca wodę użytkową na potrzeby tego budynku i
budynku nr 35. W dniu 29 czerwca 2010 r. pozwani złożyli w formie notarialnej
oświadczenie o ustanowieniu na ich rzecz odrębnej własności lokalu nr 1, w
którym znajduje się kotłownia.
3
Część właścicieli lokali znajdujących się w budynku w B. przy ul. P. 34 nie
zawarła z K. G. umowy o dostawę energii cieplnej i ciepłej wody użytkowej ze
względu na przewidziane w umowie stawki będące podstawą ustalenia ceny za
dostarczaną energię i dwudziestoczteromiesięczny okres wypowiedzenia umowy.
Sporu nie udało się załatwić ugodowo. W dniu 2 marca 2011 r. K. G. wstrzymała
dostawę energii cieplnej i ciepłej wody użytkowej do mieszkań, których właściciele
nie zawarli z nią umowy. Właściciele tych lokali są jednak obciążani opłatą stała
z tytułu dostawy energii cieplnej i ciepłej wody użytkowej.
Przed Sądem Rejonowym w B. toczą się procesy z powództwa lokatorów
pozbawionych dostawy energii cieplnej i ciepłej wody o przywrócenie posiadania
ciepłomierzy, zdemontowanych przez K. G. w dniu 2 marca 2011 r.
Sąd Okręgowy uznał, że powódka, ze względu na zaistniały spór między
częścią właścicieli odrębnych własności lokali a pozwanymi, ma interes prawny do
wytoczenia powództwa o ustalenia, kto jest właścicielem zewnętrznej i wewnętrznej
instalacji do produkcji i dostarczania energii cieplnej i ciepłej wody użytkowej do
budynku i znajdujących się w nim poszczególnych lokali. Nie ma natomiast interesu
prawnego do wytoczenia powództwa o ustalenie, kto jest właścicielem sieci
wodociągowo-kanalizacyjnej, ponieważ pozwani nie traktują jej - w przeciwieństwie
do sieci centralnego ogrzewania - jako wchodzącej w skład przedsiębiorstwa.
Powstały między stronami spór, czy instalacja do produkcji i dostarczania
energii cieplnej oraz ciepłej wody stanowi własność poszczególnych właścicieli
lokali, czy też należy ona - jak twierdzą pozwani - do K. G., prowadzącej
działalność gospodarczą pod nazwą „C.", Sąd Okręgowy przesądził na korzyść
pozwanych. Uznał, że zewnętrzna (kotłownia), jak i wewnętrzna sieć
doprowadzająca energię cieplną i ciepłą wodę do budynku i lokali wchodzi w skład
przedsiębiorstwa Biuro Rachunkowe, Zarządzanie Nieruchomościami „C." – K. G.
Podkreślił, że nabywcy lokali godzili się, że sieć do produkcji i dostarczania energii
cieplnej i ciepłej wody wchodzi w skład wymienionego przedsiębiorstwa. To zaś
oznacza, że zgodnie z art. 49 k.c. nie stanowi ona części składowej nieruchomości.
Zdaniem Sądu nie ma podstaw do uznania, że zakwestionowane przez powódkę
postanowienia umów dotyczące spornych instalacji są nieważne.
4
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie art. 49 § 1 k.c., art. 378, art. 227 w związku z art. 278 § 1 pkt 1
k.p.c. i art. 233 in fine k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W okresie obowiązywania art. 49 k.c. w wersji pierwotnej, tj. do dnia wejścia
w życie nowelizującej m.in. przytoczony przepis ustawy z dnia 30 maja 2008 r.
o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116,
poz. 731; dalej: „ustawa nowelizująca”) Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 105/05 (OSNC 2006,
nr 10, poz. 159) orzekł, że przepis art. 49 k.c. nie stanowi samoistnej podstawy
przejścia urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary,
gazu, prądu elektrycznego oraz innych podobnych urządzeń na własność
właściciela przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią należącą do tego
przedsiębiorstwa. Wejście w skład przedsiębiorstwa urządzeń wymienionych w art.
49 k.c. powodowało jedynie wyłączenie ich spod działania zasady superficies solo
cedit, wyrażonej w art. 48 i 191 k.c. Kwestia własności tych urządzeń pozostawała
natomiast poza zakresem uregulowania zawartego w art. 49 k.c., który nie określał,
do kogo będą one należały i na podstawie jakiego tytułu prawnego. Wyłączenie
działania zasady superficies solo cedit oznaczało jedynie, że własność
wspomnianych urządzeń nie była pochłaniana przez własność nieruchomości
i urządzenia te stanowiły rzeczy ruchome samoistne albo rzeczy ruchome będące
częściami składowymi. Według Sądu Najwyższego, skutki przyłączenia do sieci
przedsiębiorstwa wymienionych w art. 49 k.c. urządzeń zależne były od stopnia ich
związania z instalacją sieci przedsiębiorstwa; rozstrzygający był stopień ich
fizycznego i funkcjonalnego związania z instalacją. Odrębność prawną zachowały
jedynie takie urządzenia, których odłączenie nie powodowało zakłóceń
w funkcjonowaniu sieci przedsiębiorstwa. Jeśli zatem urządzenia były tak dalece
związane z instalacją sieci, że spełniały warunki określone w art. 47 § 2 k.c.,
5
z chwilą ich połączenia z instalacją sieci uzyskiwały status jej części składowej.
W konsekwencji Sąd Najwyższy przyjął, że urządzenia, które stały się częścią
składową instalacji sieci przedsiębiorstwa, stawały się własnością właściciela
instalacji. Inne urządzenia stanowiły odrębne rzeczy ruchome i o ich własności
mogły decydować strony umowy o przyłączenie do sieci, a w braku umowy -
pozostawały własnością dotychczasowego właściciela.
Dokonana ustawą nowelizująca zmiana art. 49 k.c., która weszła w życie
z dniem 3 sierpnia 2008 r., spowodowała zmianę stanowiska w orzecznictwie.
Zgodnie z jego nowym brzmieniem urządzenia służące do doprowadzania lub
odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia
podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład
przedsiębiorstwa (§ 1). Osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których
mowa w § 1, i jest ich właścicielem może żądać, aby przedsiębiorca, który
przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za odpowiednim
wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej. Z żądaniem
przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca (§ 2).
Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 195/09 (OSNC 2010,
nr 7-8, poz. 116) i z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 206/09 (nie publ.),
podtrzymując stanowisko, że od chwili wejścia w skład przedsiębiorstwa, własność
wymienionych w art. 49 k.c. urządzeń nie jest już pochłaniana przez własność
nieruchomości, uznał, iż założenia przyjęte w znowelizowanym art. 49 k.c.
wykluczają przyjmowaną dotychczas konstrukcję nabycia własności urządzeń przez
połączenie z instalacją przedsiębiorstwa w taki sposób, że stają się one jej częścią
składową. Urządzenia wskazane w art. 49 § 1 k.c. z chwilą, gdy przez fizyczne
połączenie z siecią przestają być częścią składową nieruchomości, stają się
samoistnymi rzeczami ruchomymi, mogącymi być przedmiotem odrębnej własności
i obrotu prawnego.
W ocenie Sądu Najwyższego, świadczą o tym sformułowania art. 49 § 2 k.c.
"osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których mowa w § 1, i jest ich
właścicielem" oraz art. 3053
§ 1 k.c. "nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49
§ 1 k.c." Wspomniane urządzenia, nawet gdyby ich ścisłe związanie z instalacją
6
sieci przedsiębiorstwa uzasadniało zastosowanie art. 47 § 2 k.c., nie stają się
zatem częściami składowymi takiej instalacji.
Mając na względzie powyższy wywód nie można odeprzeć zarzutu,
że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem art. 49 k.c. Rację ma skarżąca,
że zgodnie z art. 49 § 1 k.c. urządzenia, o których mowa w tym przepisie, stają się
samoistną rzeczą ruchomą, która może być przedmiotem odrębnej własności
i obrotu prawnego, dopiero z chwilą ich fizycznego połączenia z siecią
przedsiębiorstwa. Tymczasem w sprawie nie ma ustaleń, z których wynikałaby
kiedy doszło do połączenia spornej instalacji z siecią prowadzonego przez poznaną
przedsiębiorstwa, zwłaszcza czy sporna instancja stanowiła już - na skutek
połączenia jej z siecią przedsiębiorstwa pozwanej - samodzielną rzecz ruchomą
w chwili zawierania umowy o ustanowieniu odrębnej własności lokalu.
W konsekwencji nie można odeprzeć zarzutu skarżącej, że w chwili ustanawiania
na jej rzecz odrębnej własności lokalu mieszkalnego sporna instalacja była częścią
składową budynku, gdyż połączenie jej z siecią przedsiębiorstwa pozwanej było
wówczas niemożliwe z powodu nieistnienia jeszcze kotłowni.
Uszło także uwagi Sądu - co trafnie zarzuciła skarżąca - że ocena kwestii
komu przysługuje własność spornej sieci nie może pomijać okoliczności,
że pozwani pozostają w ustroju wspólności ustawowej. Z dokonanych w sprawie
ustaleń wynika, że budynek, w którym znajduje się instalacja wewnętrzna służąca
do doprowadzania do budynku i poszczególnych lokali mieszkalnych energii
cieplnej i ciepłej wody użytkowej, stanowił majątek wspólny. W tej sytuacji sporna
instalacja, która stała się samoistną rzeczą ruchomą - na skutek przyjęcia przez
Sąd, że doszło do jej połączenia z siecią przedsiębiorstwa pozwanej - stanowiła
współwłasność łączną pozwanych, regulowaną przepisami dotyczącymi stosunku
prawnego, z których ona wynika (art. 195 § 2 k.c.). Tymczasem Sąd podzielił
stanowisko pozwanej, że stanowi ona jej własność i nie wyjaśnił, mimo
kwestionowania tego przez powódkę w postępowaniu sądowym, dlaczego i na
jakiej podstawie prawnej uznał, iż objęta majątkiem wspólnym instalacja stanowi
wyłącznie własność pozwanej. Wyjaśnienie tej kwestii może mieć znaczenie dla
oceny zawartych w umowie o ustanowieniu odrębnej własności lokalu postanowień
7
dotyczących spornej instalacji. W konsekwencji, nie można także odeprzeć zarzutu
wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 378 § 1 k.p.c.
Skarżąca ma także rację, że Sąd z naruszeniem art. 378 § 1 k.p.c. nie
wyjaśnił podnoszonej przez nią kwestii, co w okolicznościach sprawy stanowi
będącą przedmiotem sporu o własność instalację wewnętrzną. Instalacje
wewnętrzne w zasadzie znajdują się - co podkreśla się w literaturze - w budynku,
budowli lub innego rodzaju obiektach, które podłączone są do sieci. Granice tej
sieci wyznaczają albo urządzenia pomiarowe (wodomierz, licznik) albo miejsce
przyłączenia do instalacji sieciowej, albo jeszcze inny punkt wskazany w akcie
prawnym lub przez strony umowy; z reguły jednak punkt ten będzie się znajdował
w obiekcie budowlanym. Instalacje i urządzenia wewnętrzne mogą jednak, wbrew
temu na co wskazuje ich nazwa, znajdować się także poza obiektem budowlanym.
Regulujące proces budowlany akty prawne mogą bowiem wprowadzać własne
rozwiązania tym zakresie (por. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia
12 kwietnia 2012 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać
budynki i ich usytuowanie, Dz. U. Nr 75, poz. 690, ze zm.). Kwalifikacja danej
instalacji lub urządzenia może więc budzić w praktyce wątpliwości, których
rozstrzygnięcie wymagać będzie wiadomości specjalnych. Tymczasem Sąd nie
rozważył sprawy w tym aspekcie - co trafnie zarzucono w skardze kasacyjnej -
mimo, że wskazywały na taką potrzebę podnoszone przez skarżącą zarzuty
zmierzające do wykazania, że sporna instalacja nie może wchodzić w skład
przedsiębiorstwa pozwanej i wniosek skarżącej o przeprowadzenie dowodu z opinii
biegłego w celu ustalenia granicy między sporna instalacją a siecią
przedsiębiorstwa pozwanej.
Należy natomiast podzielić stanowisko Sądu odwoławczego - wbrew
odmiennemu zapatrywaniu skarżącej - że hipoteza zawartej w art. 49 § 1 k.c.
normy prawnej odnosi się do każdego podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo
zajmujące się doprowadzaniem energii cieplnej, a nie tylko przedsiębiorstwo
posiadające koncesję wymaganą przepisami prawa energetycznego.
Wytwarzanie i dostarczanie określonych mediów może stanowić jedynie, co zdaje
się mieć miejsce w sprawie (nie ma wyraźnych ustaleń w tym zakresie), uboczną
działalność danego podmiotu. W takiej sytuacji można jednak mówić
8
o przedsiębiorstwie przesyłowym w rozumieniu art. 551
k.c., jeżeli zostanie
spełniona przesłanka przedmiotowa przedsiębiorstwa (co oczywiste) i funkcjonalna
(prowadzona jest działalność gospodarcza w zakresie przesyłania i dystrybucji
mediów). Należy także podzielić wyrażany w literaturze pogląd, że wspomniana
działalność gospodarcza powinna być prowadzona w sposób racjonalny,
właściwy dobremu gospodarzowi.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.).