Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 103/13
POSTANOWIENIE
Dnia 14 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku M. R. i K. D.
przy uczestnictwie Gminy Miejskiej K.
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 3 października 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.,
pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 3 października 2012 r.,
uwzględniając apelację wnioskodawców M. R. i K. D., zmienił postanowienie Sądu
Rejonowego w K. z dnia 1 lipca 2011 r. i stwierdził nabycie przez wnioskodawców
w udziałach po 1/2 części przez zasiedzenie z dniem 4 czerwca 2009 r. własności
nieruchomości stanowiących działki nr 191/8 o powierzchni 0,0667 ha, objętą
Księgą wieczystą nr …180666/6, nr 192/2 o powierzchni 0,0037 ha, objętą Księgą
wieczystą …180663/5, nr 533/7 o powierzchni 0,0007 ha, objętą Księgą wieczystą
…342124/9, nr 176/1 o powierzchni 0,0026 ha, objętą Księgą wieczystą
…180664/2, oraz nr 193/7 o powierzchni 0,0004 ha, objętą Księgą wieczystą
…180720/3, w miejsce ujawnionej dotychczas jako właścicielki uczestniczki Gminy
Miejskiej K.
Orzeczenie powyższe oparte zostało na następującej podstawie faktycznej
i prawnej:
C. R., wnosiła o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie własności
nieruchomości stanowiącej działkę nr 191/5 o powierzchni 1147 m, położonej w K.
w dzielnicy K., obręb 20 przy ulicy J. objętej Księgą wieczystą nr …158066. M. R. i
K. D. – i następcy prawni z tytułu dziedziczenia wnieśli o stwierdzenia nabycia
przez zasiedzenie własności nieruchomości oznaczonych wyżej, odpowiadających
poprzedniej działce nr 191/5. Sąd Rejonowy oddalając wniosek wskazał, że działka
ta, użytkowana jako ogród, była w posiadaniu C. R. od końca lat 60-tych. Na
początku lat 70-tych działka została częściowo ogrodzona od strony ulicy
i wzniesiono na niej altankę. C. R. użytkowała sporny grunt, płaciła od niego podatki
do chwili, gdy został przejęty przez Urząd Miasta na drogę. W ocenie Sądu
Rejonowego posiadanie gruntu przez C. R. po 1979 r., tj. po przejęciu go na
własność przez Skarb Państwa, nie miało cech samoistnego posiadania ze
względu fakt przejęcia gruntu przez Gminę i zgodę urzędu na jego użytkowanie,
ponadto posiadanie C. R. nie objawiło się na zewnątrz w sposób zauważalny dla
otoczenia.
Sąd Okręgowy częściowo podzielił ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego,
uzupełniająco wskazując, że działka nr 533/7, oznaczona w ewidencji gruntów jako
3
droga, znajduje się w granicach ogrodzenia nieruchomości będącej we władaniu
wnioskodawców, poprzednio C. R., a droga w tym miejscu nigdy nie została
utworzona. Nieruchomość stanowiąca działkę nr 191, obręb 20 – B., stała się
własnością Skarbu Państwa na podstawie art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1972 r.
o terenach budownictwa jednorodzinnego i zagrodowego oraz o podziale
nieruchomości w miastach i osiedlach (Dz. U. z 10.07.1972 r. Nr 27, poz. 192) oraz
zarządzenia nr 5 Naczelnika Dzielnicy K. z dnia 12 lutego 1979 r. (Dz. Urz. Rady
Narodowej Miasta K. z dnia 2 lutego 1979 r.). W chwili wejścia w życie tego
zarządzenia, tj. w dniu 2 kwietnia 1979 r., nieruchomość znajdowała się w
samoistnym posiadaniu C. R. Po upływie dwóch miesięcy nieruchomość przeszła
na własność Skarbu Państwa. Sąd Okręgowy podzielił zarzut naruszenia art. 233 §
1 k.p.c. poprzez niewłaściwą interpretację zeznań wnioskodawców dotyczącą
zgody Urzędu Miasta na posiadanie gruntu. W ocenie Sądu z zebranego w sprawie
materiału dowodowego nie wynikała świadomość wnioskodawców, że ich
posiadanie ma charakter zależny. W szczególności nie można uznać, że takie
przekonanie powstało u wnioskodawców oraz u ich poprzedniczki prawnej ze
względu na ustną zgodę na użytkowanie wydaną przez organ administracji
publicznej. Wnioskodawcy mieli świadomość istnienia planów urządzenia drogi
publicznej i dopuszczali możliwość, iż posiadanie działki zostanie im odebrane w
razie budowy. Zdaniem Sądu Okręgowego nie pozbawiało to ich przymiotu
posiadaczy samoistnych nieruchomości. Wiedza o zamiarze budowy drogi w bliżej
nieokreślonym terminie nie zmienia bowiem automatycznie przeżyć psychicznych
posiadacza. C. R. miała świadomość posiadania samoistnego działki w złej wierze i
nadal zachowywała się jak posiadacz samoistny. Okoliczność, że do budowy drogi
nie doszło otworzyła drogę do dochodzenia stwierdzenia zasiedzenia
przedmiotowej nieruchomości. Posiadaczka wiedziała, że nie jest właścicielem
począwszy od dnia 3 czerwca 1979 r. Pozostawienie przez Skarb Państwa
nieruchomości w jej dalszym posiadaniu miało oparcie w treści § 14 ust. 1
rozporządzenia Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia
28 sierpnia 1972 r. w sprawie trybu ustalania, rozgraniczania i podziału terenów
budownictwa jednorodzinnego i zagrodowego na obszarze miast i osiedli (Dz. U.
Nr 35, poz. 242), zgodnie z którym działki budowlane, które przeszły na własność
4
Państwa, oddaje się w użytkowanie wieczyste osobom ubiegającym się o nie
najpóźniej w ciągu trzech miesięcy od dnia wejścia w życie uchwały. W myśl § 14
ust. 2 tego rozporządzenia do czasu oddania działek w użytkowanie wieczyste,
pozostawia się je w bezpłatnym posiadaniu poprzedniego właściciela, a jeżeli część
nieruchomości, która przeszła na własność Państwa przeznaczona jest pod
budowę urządzeń komunalnych, pozostawia się ją w bezpłatnym posiadaniu
poprzedniego właściciela do czasu rozpoczęcia robót. Z regulacji tej - zdaniem
Sądu Okręgowego - wynika, że okres posiadania zależnego C. R., opartego na
wskazanym przepisie, był ograniczony czasowo i obejmował trzy miesiące od daty
wejścia w życie zarządzenia nr 5 Naczelnika Dzielnicy K. z dnia 12 lutego 1979 r.,
tj. od dnia 2 kwietnia 1979 r. To czy zgoda Skarbu Państwa została wyrażona
w sposób ustny, czy w sposób dorozumiany, nie miało znaczenia, skoro podstawa
posiadania zależnego miała swoje źródło w przytoczonej regulacji. Z upływem
wskazanego trzymiesięcznego okresu posiadanie C. R. utraciło przymiot
posiadania zależnego. C. R. miała świadomość, że w dalszym ciągu to nie ona jest
właścicielką nieruchomości, ale zachowywała się jak właściciel. Skoro następnie w
sposób ciągły przez okres trzydziestu lat ona, a następnie następcy prawni
wykonywali faktyczne władztwo nad nieruchomością bez żadnych przeszkód ze
strony Skarbu Państwa, niezależne od jego wyraźnej lub dorozumianej zgody, ich
posiadanie należało zakwalifikować jako posiadanie samoistne w złej wierze. W
ocenie Sądu Okręgowego przeszkody do stwierdzenia nabycia własności
nieruchomości przez zasiedzenie nie stanowił art. 2a ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21
marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. z 2007 r., Nr 19, poz. 115 ze zm.),
gdyż droga publiczna planowana na nieruchomości w 1979 r. nigdy nie powstała, a
jedynie została uwzględniona w ewidencji gruntów.
Uczestniczka Gmina Miejska K. zaskarżyła skargą kasacyjną powyższe
postanowienie w całości. Wnosząc o uchylenie orzeczenia i oddalenie apelacji
wnioskodawców powołała w ramach podstawy kasacyjnej naruszenia prawa
materialnego zarzuty naruszenia § 14 rozporządzenia Ministra Gospodarki
Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 28 sierpnia 1972 r. w sprawie trybu
ustalania, rozgraniczania i podziału terenów budownictwa jednorodzinnego
i zagrodowego na obszarze miast i osiedli poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe
5
zastosowanie polegające na przyjęciu, że do nieruchomości objętej wnioskiem miał
zastosowanie § 14 ust. 1, a nie § 14 ust. 2 zd. 2, gdyż nieruchomość była
przeznaczona w planie podziału pod budowę drogi; art. 336 k.c. poprzez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że posiadanie
nieruchomości przez wnioskodawców i ich poprzedniczkę prawną nie było
posiadaniem zależnym a samoistnym; art. 172 k.c. poprzez niewłaściwe
zastosowanie i stwierdzenie zasiedzenia mimo nie spełnienia przesłanek w postaci
posiadania samoistnego oraz upływu terminu.
Sąd Najwyższy zważył:
W nauce prawa cywilnego utrwalony jest pogląd, że nieruchomości
przeznaczone pod drogi publiczne są rzeczami wyłączonymi z obrotu (res extra
comercium), ale przeznaczonymi do powszechnego użytku (res publico
usuidestinatae). W judykaturze ukształtowały się natomiast dwa rozbieżne nurty.
Pierwszy z nich opowiada się za przyjęciem, że wyłączenie ma charakter
bezwzględny, w związku z czym nie jest możliwe posiadanie samoistne takiej
nieruchomości (jej części), a tym samym nabycie własności przez zasiedzenie.
Dopuszczalne jest natomiast posiadanie rzeczy w zakresie innego prawa
(np. takiego, którego treścią jest uprawnienie do przejeżdżania drogą). Stanowisko
takie prezentowane jest w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 1963 r.,
I CR 151/63, OSNC 1964 nr 9, poz. 177, z dnia 3 września 1980 r., IV CR 202/80,
nie publ. Odmienny, dominujący pogląd opowiada się za przyjęciem, że możliwe
jest posiadanie samoistne, prowadzące do zasiedzenia. Wyraźnie wskazuje jednak,
że władanie takie ma miejsce wówczas, gdy na danej nieruchomości, mimo jej
wyodrębnienia jako drogi i wpisania w ewidencji, faktycznie ani prawnie
w rozumieniu ustawy o drogach publicznych droga nigdy nie została utworzona
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2002 r., III CRN
11/01, OSNAPUS 2002 nr 21, poz. 513, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
15 lutego 2012 r., I CSK 293/1, OSNC 2012 nr 9, poz. 104, z dnia 10 kwietnia
2013 r., IV CSK 514/12, OSNC 2012 nr 12, poz. 143). Pośredni pogląd dopuszcza
posiadanie samoistne nieruchomości przeznaczonej pod drogę publiczną, ale
wyłącza możliwość jej nabycia poprzez zasiedzenie, w szczególności w zakresie
pasa drogowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 1963 r., I CR
6
151/63, OSNC 1964 nr 9, poz. 177, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
24 czerwca 2010 r., IV CSK 40/10, OSP 2011, nr 5, poz.58).
Co do skutków podziału nieruchomości dokonanego w trybie i w oparciu
o przepisy ustawy z dnia 6 lipca 1972 r. o terenach budownictwa jednorodzinnego
i zagrodowego oraz podziale nieruchomości w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 27,
poz. 192) wypowiadał się Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z dnia 23 października
1974 r., III CZP 66/74, OSNC 1975 nr 12, poz. 65, postanowieniu z dnia
13 czerwca 2003 r., III CKN 1155/00, nie publ., ale nie odnosił się do kwestii
będących przedmiotem sporu w obecnym postępowaniu.
Podkreślić należy, że o posiadaniu i jego kwalifikacji, co do zasady, decyduje
wyłącznie sposób władztwa nad rzeczą. Władanie w imieniu własnymi i na własną
rzecz, bez uwzględniania praw przysługujących osobie trzeciej, jest posiadaniem
samoistnym. Władanie podporządkowane posiadaniu samoistnemu innej osoby,
oparte na użytkowaniu, zastawie, najmie, dzierżawie lub innym prawie, z którym
łączy się określone władztwo nad rzeczą jest posiadaniem zależnym (art. 336 in
fine k.c.). Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje drugiemu
rzecz w posiadanie zależne (art. 337 k.c.). Zasada ta ma odpowiednie
zastosowanie w sytuacji, gdy istnieje podstawa prawna regulująca stosunki prawne
pomiędzy byłym właścicielem czy posiadaczem samoistnym a jego następcą
prawnym. Taką konstrukcję, umożliwiającą kontynuowanie posiadania przez byłego
właściciela (posiadacza) nieruchomości wywłaszczonej, przy zmianie jego
charakteru na posiadanie zależne, przewidziano w ustawie z dnia 6 lipca 1972 r.
Celem ustawy było zapewnienie terenów budowlanych w miastach i osiedlach oraz
ułatwienie budownictwa jednorodzinnego zagrodowego, z czym nierozerwalnie
wiązała się konieczność zapewnienia wykonania, w ramach terenowych planów
gospodarczych i z zachowaniem obowiązujących przepisów, urządzeń
komunalnych obejmujących co najmniej urządzenia komunalne w postaci ulic, sieci
elektrycznej oraz urządzeń wodociągów lub odpowiedniej liczby studni użytku
publicznego (art. 6). Przejście nieruchomości na własność Państwa następowało
z mocy prawa po upływie dwóch miesięcy od dnia wejścia w życie uchwały
prezydiów powiatowych rad narodowych o ustaleniu terenu budowlanego oraz jego
podziale na działki budowlane (art. 5 ust. 2). Rozporządzenie Ministra Gospodarki
7
Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 28 sierpnia 1972 r. w sprawie trybu
ustalania, rozgraniczania i podziału terenów budownictwa jednorodzinnego
i zagrodowego na obszarze miast i osiedli (Dz. U. Nr 35, poz. 242) wyznaczało,
obok warunków rozgraniczania i podziału terenów na działki budowlane
z uwzględnieniem ulic, terminy wykonania wskazanych urządzeń komunalnych
(art. 7). Zgodnie z § 14 ust. 2 rozporządzenia utworzone działki budowlane, do
czasu ich oddania w użytkowanie wieczyste, pozostawiano w bezpłatnym
posiadaniu poprzedniego właściciela, a części nieruchomości, które przeszły na
własność Państwa ale były przeznaczone pod budowę urządzeń komunalnych,
pozostawały w bezpłatnym posiadaniu poprzedniego właściciela do czasu
rozpoczęcia robót. Tym samym tytuł prawny do nieruchomości, uzyskany na
podstawie ustawy przez Państwo w ramach wypełniania zadań publicznych,
powiązany był z prawną regulacją posiadania wyznaczającego dla
dotychczasowego, wywłaszczonego właściciela pozycję prawną posiadacza
zależnego w terminowym stosunku prawnym zbliżonym do użyczenia (art. 710
i nast. k.c.). Czas trwania tego stosunku wyznaczony był przez wskazanie
przyszłego zdarzenia, którego nastąpienie miało go zakończyć.
W tej sytuacji rodzi się wątpliwość po pierwsze, czy wywłaszczenie terenu
budowlanego ustalonego w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1972 r.
i przeznaczenie jego części na urządzenie drogi publicznej samo w sobie nie
wyłącza dopuszczalności jego zasiedzenia. Stanowisko takie nie znajduje
dostatecznego uzasadnienia w przepisach wskazanej ustawy. Wywłaszczenie,
podobnie jak stworzenie sytuacji przymusowej zagrożenia wywłaszczeniem,
w której dochodziło do zawarcia umów sprzedaży, stanowią najbardziej skrajne
przypadki ingerencji Państwa w wykonywanie prawa własności. Jakkolwiek
następstwem wywłaszczeń nieruchomości jest niedopuszczalność zmiany ich
przeznaczenia to brak podstaw do przyjęcia że, jeżeli powstałych działek nie
zagospodarowano zgodnie z celem wywłaszczenia poprzez wykonanie urządzeń
komunalnych (tu: drogi), nie jest możliwe zaistnienie co do nich zdarzeń prawnych
prowadzących do zmian stosunków własnościowych. Za takim stanowiskiem
przemawia zasada pewności obrotu, przemawiająca przeciwko utrwalaniu
swoistego stanu zawieszenia, rozbieżności między przeznaczeniem nieruchomości
8
a jej rzeczywistym wykorzystywaniem oraz za stabilizacją stosunków prawnych.
Z tych samych przyczyn w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce
nieruchomościami (oraz poprzedzających ją aktach prawnych), w wypadku gdy nie
zrealizowano celu wywłaszczenia dokonanego w oparciu o różne podstawy
prawne, przewidziano uprawnienie do dochodzenia zwrotu nieruchomości, nawet
jeżeli zostały zbyte na podstawie umowy zawartej w toku postępowania
wywłaszczeniowego. Ustawodawca dopuszcza więc wzruszanie następstw decyzji
i umów zawartych w związku z postępowaniem wywłaszczeniowym niezależnie od
ewentualnych postępowań zmierzających do zmiany statusu prawnego
nieruchomości (wyłączenia z zasobów gruntów nie przeznaczonych do obrotu,
zmiany przeznaczenia) lub nadzorczych, mających na celu weryfikację
prawidłowości wywłaszczenia. Odwołać się zatem można do reguły wnioskowania
prawniczego argumentum a maiori ad minus, nie będącej w ścisłym znaczeniu
dyrektywą wykładni, która odpowiednio stosowana pozwala przyjąć, że również
niewykonanie planowanych urządzeń komunalnych na nieruchomości,
wywłaszczonej na podstawie ustawy z dnia 6 lipca 1972 r. o terenach budownictwa
jednorodzinnego i zagrodowego oraz podziale nieruchomości w miastach
i osiedlach, nie wyklucza jej objęcia w posiadanie samoistne prowadzące do
pierwotnego nabycia własności wskutek zasiedzenia. Zastrzec jednak należy, że
każdorazowo badać należy indywidualne okoliczności sprawy, gdyż możliwe jest że
droga, choć nie wybudowana zgodnie z właściwym reżimem prawnym, faktycznie
powstała, istnieje i jest wykorzystywana zgodnie z przeznaczeniem, służąc jako
dojazd do utworzonych działek budowlanych, zatem cel wywłaszczenia został
zrealizowany. Sytuację taką należy traktować jako równoznaczną z wykonaniem
urządzeń komunalnych oraz utrzymaniem w zasobie rzeczy wyłączonych z obrotu
prawnego.
Po drugie odpowiedzieć należy na pytanie czy, zważywszy na stosunki
prawne między byłym właścicielem (posiadaczem samoistnym) a Skarbem
Państwa (jego następcą prawnym z tytułu komunalizacji), ukształtowane w sposób
przedstawiony wyżej ustawą z dnia 6 lipca 1972 r. i rozporządzeniem z dnia
28 sierpnia 1972 r., możliwa jest zmiana posiadania zależnego na posiadanie
samoistne. Brak podstaw do takiego wyłączenia zarówno w przepisach prawa jak
9
i aksjologii leżącej u podstaw dopuszczalnych zmian stosunków własnościowych
oraz do przyjęcia, że tylko wskazana kategoria posiadaczy nie mogłaby
zmodyfikować charakteru władztwa nad nieruchomością. W szczególności nie
wyklucza tego umocowanie prawne Skarbu Państwa do pozostawienia gruntu
w bezpłatnym posiadaniu poprzedniego posiadacza do czasu rozpoczęcia robót,
nie wyznaczające jednocześnie terminu realizacji inwestycji. Nabycie własności
nieruchomości przez samoistnego posiadacza następuje z chwilą spełnienia
przesłanek ustawowych ex lege w granicach, w jakich wykonywał posiadanie.
Z całą pewnością termin zasiedzenia nie rozpoczyna jednak biegu w dacie
wskazanej w ust. 1 § 14 rozporządzenia, do którego odwołał się sąd drugiej
instancji. Wyznacza on bowiem inny termin, tj. dokonania przez Skarb Państwa
czynności polegających na oddaniu utworzonych działek budowlanych ubiegającym
się o to osobom w użytkowanie wieczyste. O przekształceniu posiadania zależnego
w samoistne świadczy jedynie dostatecznie uzewnętrzniona wola wykonywania
władztwa wyłącznie dla siebie (animus rem sibi hebendi), która przejawia się
w podejmowaniu czynności wskazujących, że posiadacz wobec właściciela
i otoczenia prawnego demonstruje zachowania świadczące o zawładnięciu
nieruchomością oraz swobodnym dysponowaniu nią w imieniu własnym i na własną
rzecz. Konieczne jest przy tym zamanifestowanie zmiany na zewnątrz
i w jednoznaczny sposób, a sama intencja posiadacza nie jest wystarczająca (por.
m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 1959 r., I CR 167/59,
OSNCK 1961 nr 1, poz. 8, z dnia 12 marca 1971 r., III CRN 516/70, OSP 1971,
nr 11, poz. 207, z dnia 5 grudnia 2007 r., I CSK 300/07, OSNC – ZD 2008, nr 3,
poz. 91).
Z tych przyczyn uzasadnione są zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące
wadliwego zastosowania art. 172 k.c. i § 14 rozporządzenia Ministra Gospodarki
Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 28 sierpnia 1972 r. w sprawie
trybu ustalania, rozgraniczania i podziału terenów budownictwa jednorodzinnego
10
i zagrodowego na obszarze miast i osiedli w następstwie przyjęcia, że upływ
terminu trzech miesięcy dla podjęcia przez Skarb Państwa czynności odnośnie do
działek budowlanych oznaczał zmianę charakteru władztwa nad działkami
przeznaczonymi pod budowę urządzeń komunalnych i tym samym skutkował
rozpoczęciem biegu terminu zasiedzenia. Trafność podstawy kasacyjnej w tym
zakresie oznacza, że przedwczesna byłaby ocena zasadności zarzutu naruszenia
art. 336 k.c., dotyczącego kwalifikacji posiadania wnioskodawców i ich
poprzedniczki prawnej jako posiadania samoistnego już w tej dacie. Niemniej, jak
wywiedziono wyżej, przekształcenie posiadania zależnego poprzedniego
właściciela (posiadacza samoistnego), któremu na podstawie użyczenia
pozostawiono do czasu rozpoczęcia robót grunt przeznaczony do wykonania
urządzeń komunalnych, jest prawnie dopuszczalne.
Uzasadnione podstawy kasacyjne obu skarg skutkują koniecznością
uchylenia zaskarżonego orzeczenia (art. 39815
§ 1 k.p.c.), z pozostawieniem
Sądowi Okręgowemu ponownie rozpoznającemu sprawę rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).