Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 290/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa C. I. - Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w T.
przeciwko Gospodarstwu K. - Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w K.
o ustalenie stosunku prawnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 marca 2014 r.
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 stycznia 2013 r.
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz strony powodowej kwotę 1 800 (jeden tysiąc osiemset) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 stycznia 2013 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w S. z dnia 21 sierpnia 2012 r. w ten sposób, że utrzymał w mocy
wyrok zaoczny, na podstawie którego Sąd Rejonowy w S. stwierdził, że umowa
dzierżawy zawarta między poprzednikiem prawnym powoda jako
wydzierżawiającym a pozwanym jako dzierżawcą jest nieważna w części
obejmującej § 3 tej umowy, w którym strony przewidziały, że „dzierżawca będzie
miał możliwość dwukrotnego przedłużenia umowy dzierżawy na okresy
trzydziestoletnie na warunkach opisanych w umowie”. Sąd Apelacyjny uznał, że art.
695 § 1 k.c., stanowiący, że dzierżawę zawartą na czas dłuższy niż lat trzydzieści
poczytuje się po upływie tego terminu za zawartą na czas nieoznaczony, ma
charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że przyjęte w umowie
postanowienie uprawniające pozwanego do dwukrotnego przedłużenia umowy
na czas oznaczony, tj. na kolejne po sobie następujące 30-letnie okresy jest
nieważne, jako zmierzające do obejścia prawa (art. 58 § 1 i 3 k.c.).
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie art. 695 § 1 k.c. przez
jego błędną wykładnię opartą na założeniu, że ma on charakter iuris cogentis oraz
art. 3531
k.c. w zw. z art. 58 § 1 i 3 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie
wskutek uznania, że postanowienie § 3 umowy dzierżawy łączącej strony jest
nieważne, jako zmierzające do obejścia prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sporu wynika z prezentowanej przez strony odmiennej oceny
charakteru art. 695 § 1 k.c. Oba Sądy meriti, orzekając niejednolicie o roszczeniu
powoda również dokonały rozbieżnej wykładni tego przepisu. Skąpe wypowiedzi
w doktrynie w tym zakresie oraz różne rozumienie wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 16 kwietnia 2003 r., II CKN 6/01 (OSNC 2004, nr 7-8, poz. 114 oraz
OSP 2004, nr 2, poz. 21), który stwierdził, że umowa dzierżawy zawarta na okres
życia dzierżawcy jest umową zawartą na czas oznaczony, wskazują na
konieczność zajęcia stanowiska w kwestii, czy strony umowy dzierżawy mogą -
w ramach swobody kontraktowania - skonstruować ją w taki sposób, aby mimo
3
upływu wskazanego w art. 695 § 1 k.c. okresu 30 lat od chwili jej zawarcia, nadal
wiązała strony jako umowa zawarta na czas oznaczony.
Zgodnie z art. 3531
k.c. strony, zawierając umowę mogą ułożyć stosunek
prawny według swego uznania z zastrzeżeniem, że jego treść lub cel nie może
sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia
społecznego. Wyrażona w tym przepisie zasada swobody umów oznacza,
że strony umowy mogą ukształtować jej treść według swego uznania, powołując
do życia taki stosunek zobowiązaniowy, jaki odpowiada ich interesom.
Granice swobody umów określone w art. 3531
k.c. odnoszą się nie tylko do treści
umowy, lecz także - na co wskazuje orzecznictwo Sądu Najwyższego - do celu
stosunku prawnego kształtowanego przez strony (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 marca 2002 r., III CKN 801/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 41, uzasadnienie uchwały
pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP
166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135).
W doktrynie i judykaturze nie ma wątpliwości, że swobodę kontraktową stron
mogą ograniczać tylko przepisy mające charakter iuris cogentis, co oznacza,
że nie jest dopuszczalne takie ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego lub jego
celu, wskutek w którego dochodziłoby do naruszenia takich przepisów.
Innymi słowy granica swobody umów kończy się tam gdzie postanowienie umowy
narusza przepis o wspomnianym charakterze. Charakter imperatywny przepisu nie
musi wynikać z jego brzmienia, wystarczy, że normę zakazującą będzie można
ustalić w drodze interpretacji przepisów prawnych lub rozumowań inferencyjnych.
W art. 695 § 1 k.c. ustawodawca wyznaczył maksymalny okres, na jaki może
być zawarta umowa dzierżawy na czas oznaczony. Przyjmując okres
trzydziestoletni, zastrzegł, że jeśli umowa dzierżawy zawarta zostanie na czas
dłuższy niż lat trzydzieści, to po upływie tego terminu należy ją traktować jako
umowę zawartą na czas nieoznaczony. Z uregulowania przyjętego w art. 695 § 1
k.c. wprawdzie nie wynika zakaz zawierania umowy dzierżawy na okres dłuższy
niż 30 lat, tyle że umowa taka po upływie 30 lat staje się umową zawartą na czas
nieoznaczony. Konstrukcja tego przepisu nie dopuszcza jakichkolwiek odstępstw
od wskazanej reguły a jego kategoryczne brzmienie przesądza o tym, że zawarta
4
w nim norma ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Postanowienie umowne
skonstruowane w taki sposób, że po upływie trzydziestu lat umowa dzierżawy -
na skutek jej przedłużenia - nadal miałaby obowiązywać na czas oznaczony,
tj. przez kolejne trzydzieści lat, należało zakwalifikować jako sprzeczne z zawartą
w art.695 § 1 k.c. normą o charakterze bezwzględnie obowiązującym.
Jako ius cogens traktować należy nie tylko te przepisy, z których redakcji
wyraźnie wynika ich bezwzględnie obowiązujący charakter, lecz także te, których
treść jest wyrazem zasady moralnej, wyraża intencję ochrony porządku
publicznego lub odzwierciedla istotny cel społeczno-gospodarczy. Cel umowy
sprzeczny z prawem nie musi być celem wspólnym dla obu stron, wystarczy,
że do jego osiągnięcia dąży jedna ze stron umowy, a druga jest tego świadoma lub
- biorąc pod uwagę okoliczności zawarcia umowy oraz jej treść - powinna być
świadoma. Postanowienie umowne przyznające dzierżawcy uprawnienie do
dwukrotnego przedłużenia umowy dzierżawy na okresy trzydziestoletnie
na warunkach opisanych w umowie zawartej na czas oznaczony niewątpliwie
zmierza do wykreowania nierozwiązywalnego stosunku obligacyjnego przez okres
dziewięćdziesięciu lat, w istocie zmierza więc do obejście ustawowego
ograniczenia w zakresie trwania umowy dzierżawy zawartej na czas oznaczony.
Z powołanego w skardze kasacyjnej wyroku Sądu Najwyższego z dnia
16 kwietnia 2003 r., w którym, jak już zaznaczono, wyrażone zostało stanowisko,
że umowa dzierżawy zawarta na okres do końca życia dzierżawcy jest umową
zawartą na czas oznaczony, nie wypływa - wbrew sugestii skarżącego - wniosek
jakoby Sąd Najwyższy uznał, że umowa dzierżawy zawarta na czas dłuższy
niż trzydzieści lat jest skutecznie zawartą umową na czas oznaczony. W wyroku
tym - nota bene wydanym w sprawie, w której dzierżawca zmarł po ośmiu latach
od zawarcia umowy - istotna była kwestia sposobu oznaczania czasu trwania
umowy, nie zaś zagadnienie skuteczności zawierania umowy dzierżawy na okres
powyżej trzydziestu lat.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uznał, że postanowienie umowy
dzierżawy przyznające dzierżawcy uprawnienie do jej przedłużenia na kolejne 30-
letnie okresy jest nieważne, jako mające na celu obejście zakazu zawierania
5
dzierżawy na czas określony - dłuższy niż 30 lat (art.695 § 1 w zw. z art. 58 § 1
i 3 k.c.).
Skargę kasacyjną, w której bezzasadnie zarzucono naruszenie art. 695 § 1
oraz art.3531
i 58 § 1 i 3 k.c. należało oddalić na podstawie art. 39814
k.p.c.,
a o kosztach postępowania kasacyjnego orzec zgodnie z art. 98 § 1 i 3 k.p.c., art.
108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.