Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 277/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. W.
przeciwko Bankowi […] S.A. w W.
o zapłatę kwoty 53.466 zł
w sprawy z powództwa W. W.
przeciwko Bankowi […] S.A. w W.
o zapłatę kwoty 37.551 zł,
w sprawie z powództwa W. W.
przeciwko Bankowi […] S.A. w W.
o zapłatę kwoty 67.445 zł
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 17 stycznia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 3.600 ( trzy tysiące sześćset ) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił
apelację powoda W. W. od wyroku Sądu Rejonowego w G., oddalającego -
połączone do wspólnego rozpoznania - powództwa przeciwko pozwanej Bankowi
[…] o zapłatę: kwoty 53.446,00 zł z odsetkami ustawowymi od dnia doręczenia
odpisu pozwu; kwoty 49.064,00 zł z odsetkami ustawowymi od tej kwoty za okres
trzech lat od dnia wniesienia pozwu i odsetkami ustawowymi od kwoty 18.381,00 zł
od dnia wniesienia pozwu oraz kwoty 27.317,00 zł z odsetkami ustawowymi od tej
kwoty za okres trzech lat od dnia wniesienia pozwu i odsetkami ustawowymi od
kwoty 10.234,00 zł od dnia wniesienia pozwu. Podstawę tego rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich ocena prawna.
W dniu 30 grudnia 1998 r. powód zawarł z pozwaną umowę rachunku
bankowego - lokaty trzymiesięcznej ze zmiennym oprocentowaniem i odnowieniem
na dalsze okresy trzymiesięczne z wkładem początkowym 40.000 zł. W dniu
20 października 1999 r. strony zawarły umowę o analogicznej treści z wkładem
początkowym w wysokości 24.000 zł. Środki zdeponowane na obu rachunkach
bankowych pochodziły z majątku wspólnego powoda i jego żony. W październiku
1999 r. powód podpisał dokument pełnomocnictwa upoważniającego pozwaną
do „potrącenia" (kompensaty) z rachunku lokaty terminowej niespłaconego kredytu
udzielonego M. S., udzielając w ten sposób zabezpieczenia spłaty tego kredytu.
Jednocześnie powód zrzekł się prawa do odwołania tego pełnomocnictwa i
upoważnił pozwaną do zablokowania środków na rachunkach do wysokości kredytu
pozostałego do spłaty wraz z odsetkami i innymi należnościami związanymi z jego
udzieleniem; wszystkich tych czynności powód dokonał bez zgody swojej żony.
W dnia 26 czerwca 2000 r. powód złożył pismo odwołujące pełnomocnictwo
udzielone pozwanej, ta zaś w dniu 24 listopada 2000 r. zawiadomiła powoda,
że w związku z niespłaceniem kredytu przez M. S. w oparciu o udzielone jej
pełnomocnictwo dokonała „potrącenia" (kompensaty) swojej wierzytelności
w wysokości 80.000 zł z wierzytelnością powoda z tytułu prowadzonych rachunków.
3
W dniu 1 grudnia 2000 r. dokonano faktycznego zarachowania z zablokowanych
rachunków kwot 49.064,00 zł i 27.317,02 zł na poczet kredytu udzielonego M. S.
Sąd Okręgowy uznał, że w następstwie złożonego przez powoda
pisemnego oświadczenia zawierającego żądanie zablokowania środków
na rachunkach lokat terminowych celem ustanowienia zabezpieczenia kredytu
udzielonego M. S. i przyjęcia tego oświadczenia przez pozwaną doszło do zmiany
treści zawartych wcześniej umów rachunku lokaty terminowej; strony zawarły w ten
sposób umowę nienazwaną, stanowiącą swoistą modyfikację umowy rachunku
bankowego. Od tej chwili umowy te realizowały dodatkowy cel przysporzenia
(causa cavendi); ich treść określona była zarówno przez oświadczenie o
zblokowaniu środków, jak i oświadczenie o udzieleniu pełnomocnictwa. Ważność
zmiany celu przysporzenia nie może być zatem oceniana przez pryzmat ważności
pełnomocnictwa udzielonego w związku z tą zmianą.
Wskutek modyfikacji pierwotnych umów doszło do przeniesienia własności
określonych środków pieniężnych na rzecz pozwanej celem zabezpieczenia
przysługujących jej wierzytelności wobec powoda. Natomiast pełnomocnictwo
umożliwiało realizacje zabezpieczenia. Skoro oświadczenie powoda zawierające
wniosek o zablokowanie środków na rachunkach lokat nie zawierało warunku ani
terminu i nie przewidywało prawa odstąpienia, to nie ma podstaw do uznania,
że pozwana była zobowiązana zrezygnować z udzielonego jej zabezpieczenia na
skutek żądania powoda i wypłacić mu zgromadzone środki, mimo że dług M. S. nie
został spłacony.
Gdyby nawet uznać jak twierdził powód - że pełnomocnictwo udzielone
pozwanej było nieważne, to okoliczność ta nie ma znaczenia dla oceny ważności
samej blokady środków celem zabezpieczenia kredytu udzielonego osobie trzeciej.
Zarzut nieważności tego pełnomocnictwa nie znajduje jednak usprawiedliwienia.
Strony uzgodniły, że środki zablokowane miały stanowić zabezpieczenie kredytu
i pozwana mogła się z nich zaspokoić; taki stosunek dawał ważną podstawę do
udzielenia pełnomocnictwa nieodwołalnego (art. 101 § 1 k.c.). Działania powoda -
w świetle rozmiaru posiadanego przez niego i jego żonę majątku dorobkowego oraz
udzielonego zabezpieczenia, a także doniosłości podjętych czynności z punktu
4
widzenia rodziny i bezpieczeństwa obrotu - nie przekraczały zakresu zwykłego
zarządu majątkiem wspólnym.
W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, ze roszczenia powoda nie znajdują
usprawiedliwienia w żadnej ze wskazanych przez niego podstaw prawnych, tj. ani
w art. 405 k.c., ani w art.. 725 i art. 754 k.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 398
§ 1 k.p.c., powód zarzucił naruszenie:
- art. 378 § 1 k.p.c. polegające na nierozpoznaniu przez Sąd drugiej instancji
wszystkich zarzutów apelacyjnych i art. 382 k.p.c. wskutek pominięcia części
zebranego materiału dowodowego i nierozpoznania wszystkich istotnych
okoliczności wynikających z tego materiału;
- art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 385 § 2 zdanie pierwsze i drugie k.c. i art. 3851
k.c.
przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na
rozstrzygnięciu, że złożenie dokumentów obejmujących jednostronne
oświadczenie woli w postaci pełnomocnictwa oraz dyspozycji blokady
rachunku bankowego doprowadziło do zawarcia umowy oraz na przyjęciu,
że dokument obejmujący oświadczenie o potraceniu wierzytelności nie jest
oświadczeniem woli, a jedynie oświadczeniem wiedzy;
- art. 3531
k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie i art. 58 k.c.
w związku z art. 244 § 1 k.c., art. 329 i art. 312 k.c. w związku z art. 328 k.c.
przez ich niezastosowanie oraz zastosowanie konstrukcji prawnej czynności
powierniczej z upoważnienia (pełnomocnictwa), która nie ma podstawy
w prawie polskim, co doprowadziło do rozstrzygnięcia, że czynność prawna
nienazwana kreująca prawo podmiotowe o cechach zastawu na prawach nie
jest nieważna;
- art. 37 § 1 w związku z art. 36 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 20 stycznia 2005 r. przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie polegające na rozstrzygnięciu, że czynność przekraczająca
zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym dokonana przez jednego
z małżonków bez potwierdzenia drugiego nie jest nieważna, a nadto że do
ustalenia, czy czynność zarządu majątkiem wspólnym nie przekracza
5
zwykłego zarządu istotne jest jedynie porównanie wartości majątku
małżonków do wartości dokonanej czynności, a nieistotny jest nieodpłatny
charakter czynności i brak związku z działalnością gospodarczą;
- art. 3531
k.c. przez jego zastosowanie i rozstrzygniecie, że jednostronne
oświadczenie o potrąceniu nieskuteczne z powodu braku wzajemności
stanowiło nienazwana umowę kompensacyjną, wskutek której nastąpiło
umorzenie wierzytelności powoda dochodzonej pozwem;
- art. 471 w związku z art. 725 k.c. albo art. 471 w związku z art. 754 i art. 105
k.c. w związku z art. 104 k.c. i w związku z art. 103 § 3 albo art. 405 k.c.
przez ich niezastosowanie jako właściwej podstawy prawnej rozstrzygnięcia;
- art. 101 k.c. przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
co doprowadziło do rozstrzygnięcia, że pełnomocnictwo nie może być
odwołane pomimo istnienia stosunku prawnego będącego podstawą
pełnomocnictwa.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne, powód wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w części oddalającej apelację i uwzględnienie jej przez
zasądzenie dochodzonych roszczeń w całości, ewentualnie o uchylenie tego
orzeczenia w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutów podniesionych w ramach
podstawy kasacyjnej naruszenia przepisów postępowania, należy stwierdzić, że nie
zasługiwały one na uwzględnienie.
Zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę
w granicach apelacji, które wyznaczone są podniesionymi w niej zarzutami
i wnioskami. Sąd odwoławczy w uzasadnieniu wyroku powinien ustosunkować się
do zarzutów mających wpływ na treść rozstrzygnięcia. Zaniechanie tego obowiązku
może przyczyną uwzględnienia skargi kasacyjnej, jednakże jedynie wtedy, gdy
uniemożliwia dokonanie kontroli zgodności wyroku ze wskazanymi w niej
6
przepisami prawa materialnego (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
24 lutego 2010 r., III CSK 129/09 i III CSK 144/09 - nie publ.). W sprawie niniejszej
sytuacja taka nie wystąpiła, gdyż z motywów zaskarżonego wyroku jednoznacznie
wynika, dlaczego Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska powoda co do znaczenia
pełnomocnictwa udzielonego przez niego stronie pozwanej. Nie budzi przy tym
wątpliwości, że argumenty wspierające tę ocenę zostały przytoczone w opozycji
do podniesionego w apelacji zarzutu naruszenia art. 65 § 1 i art. 385 § 2 zdanie
drugie k.c.
Podnosząc zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., skarżący nie wskazał
konkretnie, jaka istotna część materiału dowodowego została pominięta przez Sąd
Okręgowy, ani nie podjął nawet próby wykazania, że wskazane uchybienie mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Tak skonstruowany zarzut - w świetle art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. - nie mógł wywrzeć zamierzonego skutku.
Przechodząc do oceny zasadności podstawy kasacyjnej naruszenia prawa
materialnego, należy zauważyć, że nie jest dopuszczalne równoległe powoływanie
się na wewnętrznie sprzeczne zarzuty naruszenia prawa materialnego,
wykluczające się kwalifikacje prawne tego samego stosunku prawnego bez
zastrzeżenia ich ewentualnego charakteru. Zarzuty naruszenia prawa przez
niewłaściwe zastosowanie powinny mieć bowiem charakter stanowczy i dotyczyć
przepisów objętych podstawą prawną rozstrzygnięcia, a nie odwoływać się do
potencjalnie różnych subsumpcji pod przepisy prawa materialnego, których sąd
odwoławczy nie zastosował (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia
2013 r., V CSK 30/13, nie publ.). Tymczasem skarżący wskazał na potrzebę
zastosowania w sprawie kolejno: przepisów odszkodowawczych regulujących
odpowiedzialność kontraktową (art. 471 w związku z art. 725 k.c. i art. 481 § 1 k.c.,
art. 471 w związku z art. 481 § 3 k.c.), albo przepisów o odpowiedzialności
odszkodowawczej przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 471
w związku z art. 754 i art. 105 oraz w związku z art. 104 k.c. w związku z 103 § 3
k.c. i art. 471 w związku z art. 481 § 3 k.c.), bądź też przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu (art. 405 k.c.). Odnośnie możliwości zastosowania tych ostatnich
przepisów należy przypomnieć, że nie jest dopuszczalne konstruowanie roszczeń
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wewnątrz umownych stosunków
7
zobowiązaniowych. Jeżeli bowiem istnieje ustawowo sprecyzowane roszczenie
o wykonanie zobowiązania, to nie zachodzi podstawowa przesłanka roszczenia
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, a mianowicie wadliwość podstawy prawnej
wzbogacenia (zob. wyrok Sadu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2007 r., IV CSK
221/06, nie publ.).
Bezzasadny okazał się zarzut naruszenie art. 65 § 1 i 2, art. 385 § 2 zdanie
pierwsze i drugie k.c. oraz art. 3851
k.c. i art. 3531
k.c. Wbrew twierdzeniom
skarżącego, na których zostały oparte te zarzuty, Sąd Okręgowy nie uznał,
że modyfikacja pierwotnie zawartych przez strony umów lokaty terminowej
nastąpiła w następstwie jednostronnych oświadczeń woli powoda, lecz była
następstwem ich uzgodnień. Wynika to jednoznacznie z motywów zaskarżonego
wyroku, wskazujących na to, że oświadczenia powoda objęte pełnomocnictwem
oraz blokadą środków zgromadzonych na rachunkach bankowych zostały
zaakceptowane („przyjęte") przez stronę pozwaną i z tą właśnie chwilą doszło do
swoistej modyfikacji zawartych wcześniej umów (str. 13 uzasadnienia).
Sąd Okręgowy uznał, że wskazana zmiana łączących strony umów nie
pozostaje w kolizji z zasadą swobody kontraktowania (art. 3531
k.c.) i znajduje
oparcie w art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.- Prawo bankowe (jedn.
tekst: Dz. U. z 2012 r. poz. 1376 ze zm.). Skuteczne podważenie tej oceny
wymagało podniesienia - obok wskazanych w skardze przepisów kodeksu
cywilnego - również tego ostatniego przepisu, czego skarżący nie uczynił.
Zamierzonego skutku nie mógł wywrzeć zarzut naruszenia art. 37 § 1
w związku z art. 36 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia
2005 r., gdyż Sąd Okręgowy dokonał oceny czynności powoda przez pryzmat tych
przepisów, mając na uwadze nie tylko - jak zarzucił skarżący - porównanie ich
wartości z wartością majątku wspólnego, ale również doniosłość tych czynności
z punktu widzenia interesów rodziny i bezpieczeństwa obrotu. Ocena ta została
zatem dokonana z uwzględnieniem wypracowanych w judykaturze kryteriów
odróżnienia czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym małżonków od
czynności przekraczających ten zarząd (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 stycznia 2009 r., II CSK 440/08, nie publ.).
8
Chybiony wreszcie okazał się zarzut naruszenia art. 101 k.c. Sąd Okręgowy
wskazał wyraźnie, że między powodem a pozwaną istniał stosunek prawny będący
podstawą pełnomocnictwa. Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego nie
uznał zatem, że pełnomocnictwo nie może być odwołane mimo nieistnienia
stosunku prawnego, na którym pełnomocnictwo to zostało oparte.
Z tych względów Sąd najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.