Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 377/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 20
maja 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 20
maja 2013 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 2 sierpnia 2012 r. i oddalił
odwołanie M. S. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 marca
2
2012 r. odmawiającej prawa do emerytury w wieku obniżonym z tytułu pracy w
warunkach szczególnych.
Sąd drugiej instancji wskazał, że zgodnie z art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.; dalej jako: „ustawa emerytalna”),
ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. uzyskują prawo do emerytury po
osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32 ustawy, jeżeli, między innymi, osiągnęli
okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia emerytury w wieku niższym
oraz mają niezbędny okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27
ustawy. Zgodnie z § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako:
rozporządzenie), okres zatrudnienia w szczególnych warunkach powinien wynosić
co najmniej 15 lat, a sama praca musi być wymieniona w wykazie A, stanowiącym
załącznik do rozporządzenia. Na etapie postępowania apelacyjnego sporne między
stronami było, czy ubezpieczony, zajmując w okresie od 1 stycznia 1994 r. do 31
grudnia 1998 r. stanowisko kierownika zakładu pracy w Spółdzielni Pracy
Chemików „X.”, wykonywał pracę w warunkach szczególnych, wymienioną w
wykazie A dziale XIV pod pozycją 24, określoną jako kontrola międzyoperacyjna,
kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór inżynieryjno – techniczny na
oddziałach i wydziałach, na których jako podstawowe wykonywane są prace
wymienione w wykazie. W ocenie Sądu odwoławczego, stanowisko Sądu
Okręgowego, że pracę odwołującego się tak można zakwalifikować, jest
nieprawidłowe. Czynnościami ogólnie pojętej kontroli oraz dozoru inżynieryjno –
technicznego w rozumieniu wskazanych przepisów są bowiem takie tylko czynności,
które wykonywane są w warunkach bezpośrednio narażających na szkodliwe dla
zdrowia czynniki, a więc polegające na bezpośrednim dozorze i bezpośredniej
kontroli procesu pracy na stanowiskach pracy wykonywanej w szczególnych
warunkach. Tymczasem wnioskodawca kierował produkcją, nadzorował pracę na
poszczególnych wydziałach, halach produkcyjnych. Pracownicy zgrupowani byli w
brygadach, nad którymi bezpośrednie kierownictwo sprawowali mistrzowie, a nad
3
nimi dopiero ubezpieczony. Odwołującemu się podlegali wszyscy pracownicy
zakładu. Wnioskodawca obchodził cały zakład, nadzorował produkcję, spoczywały
na nim także obowiązki administracyjne, prowadzenie dokumentacji, wykazów. Z
tego wynika, że ubezpieczony zajmował się nie tylko bezpośrednim nadzorem nad
pracownikami pracującymi w warunkach szczególnych. Spoczywały na nim także „i
w niemałym zakresie obowiązki ogólno – zarządzające, administracyjno – biurowe”.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, takie okoliczności, że wnioskodawca „utrzymywał
ruch na produkcji”, nadzorował ją, fakt, że jako kierownikowi podlegali mu wszyscy
pracownicy w zakładzie, to, że pomiędzy nim a szeregowymi pracownikami
znajdowali się jeszcze brygadziści, wreszcie korzystanie z pracy osób przy
zadaniach biurowych wskazujące na znaczną ilość obowiązków administracyjnych,
świadczą o pośrednim charakterze nadzoru, będącego właściwie zarządzaniem
całym zakładem, co nie mieści się w pojęciu, „jakiego ustawodawca użył w dziale
XIV, poz. 24”. Sąd Apelacyjny podniósł też, że nie wszyscy nadzorowani przez
odwołującego się pracownicy świadczyli pracę w szczególnych warunkach, a
„rozporządzenie mówi o konieczności sprawowania kontroli, nadzoru na oddziałach
i wydziałach, na których jako podstawowe wykonywane są prace wymienione w
wykazie. I choć nadzór nad tymi jednostkami nie zajmował większości czasu, jaki
poświęcał ubezpieczony, to jednak sprawiał, że kontrola w przypadku wydziałów
bezpośrednio zajmujących się pracą nad środkami chemicznymi nie była
wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy”.
Biorąc to pod uwagę, Sąd odwoławczy przyjął brak możliwości uznania pracy
wykonywanej przez ubezpieczonego w okresie od 1 stycznia 1994 r. do 31 grudnia
1998 r. na stanowisku kierownika zakładu pracy za wykonywaną w warunkach
szczególnych, co przesądziło o konieczności oddalenia jego odwołania od decyzji
organu rentowego, albowiem pozostały okres pracy w warunkach szczególnych nie
sięgał wymaganych przez przepisy 15 lat.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego ubezpieczony zarzucił:
1. naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez
niedostateczne uzasadnienie motywów rozstrzygnięcia zmieniającego wyrok Sądu
Okręgowego na tle dokonanej przez Sąd drugiej instancji oceny zebranego w
4
sprawie materiału dowodowego i wykładni postanowień § 2 ust. 1 rozporządzenia
oraz pkt 24 działu XIV wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia;
2. naruszenie art. 184 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 32 ust. 1 w związku z
art. 32 ust. 2,3 i 4 oraz art. 27 ust. 1 ustawy emerytalnej w związku z § 2 ust. 1, § 3 i
§ 4 ust. 1 rozporządzenia oraz w związku z pkt 24 działu XIV wykazu A,
stanowiącego załącznik do rozporządzenia, przez:
przyjęcie, że wykonywanie przez wnioskodawcę prac administracyjno –
biurowych, prowadzenie dokumentacji i wykazów, nawet w niewielkim wymiarze,
sprawowanie nadzoru pośredniego (za pośrednictwem brygadzistów i mistrzów)
obok nadzoru bezpośredniego, przebywanie nawet w niewielkim zakresie czasu w
pomieszczeniu biurowym oraz sprawowanie nadzoru także nad pracownikami,
którzy nie świadczyli pracy w szczególnych warunkach, wykluczają możliwość
przyjęcia, że ubezpieczony pracował w warunkach szczególnych stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy,
odmowę zakwalifikowania spornego okresu zatrudnienia od 1 stycznia
1994 r. do 31 grudnia 1998 r. jako pracy wykonywanej w szczególnych warunkach,
w sytuacji, gdy:
przesłanka wykonywania pracy w szczególnych warunkach „stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy” (§ 2 ust. 1
rozporządzenia w związku z pkt 24 działu XIV wykazu A, stanowiącego załącznik
do rozporządzenia) spełniona jest także wówczas, gdy: 1. osoba wykonująca dozór
inżynieryjno – techniczny nie przebywa stale na stanowiskach, gdzie jest
wykonywana praca w warunkach szczególnych, a w zakresie jej obowiązków
przewidziane jest sporządzanie dokumentacji, planów organizacyjnych i
wykonywanie innych czynności; 2. osoba wykonująca dozór inżynieryjno –
techniczny wykonuje go zarówno bezpośrednio, czyli osobiście, a także pośrednio,
czyli przez podległych jej służbowo pracowników (brygadzistów, mistrzów); 3.
objęcie nadzorem lub kontrolą także innych niż wymienione w wykazie prac i
pracowników nie wyłącza zakwalifikowania samego nadzoru lub kontroli jako pracy
w szczególnych warunkach, jeżeli te inne (podlegające dozorowi lub kontroli) prace
nie są na danym oddziale lub wydziale podstawowe.
5
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwione podstawy.
Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy
tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia
ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli:
1) okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do
emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz
2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 (co najmniej 20
lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Takim ubezpieczonym przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku
przewidzianego w art. 32 ustawy pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego
funduszu emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków
zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za
pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku
pracy - w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem (w stanie prawnym
obowiązującym przed 1 stycznia 2013 r.). Za dotychczasowe przepisy należy
uważać przepisy rozporządzenia, do którego załącznik stanowi wykaz A, który w
dziale XIV poz. 24 wymienia kontrolę międzyoperacyjną, kontrolę jakości produkcji i
usług oraz dozór inżynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako
podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie.
Nie budzi wątpliwości w świetle ustaleń faktycznych, że w spornym okresie
ubezpieczony zajmował stanowisko kierownika zakładu Spółdzielni Pracy
Chemików „X.”, w której jako podstawowe wykonywane były prace w szczególnych
warunkach wymienione w dziale IV załącznika do rozporządzenia. Według ustaleń
poczynionych w sprawie przez Sąd pierwszej instancji, skarżący w tym okresie
6
„prowadził i nadzorował produkcję, sprawował pieczę na pracami, nadzorował
prace na poszczególnych wydziałach i halach produkcyjnych, pracował na halach,
uczestniczył w pracach produkcyjnych, do jego obowiązków należało także
utrzymanie ruchu na produkcji”. Tego rodzaju czynnościom trudno odmówić
charakteru dozoru inżynieryjno - technicznego nad pracami wykonywanymi przez
pracowników spółdzielni. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, nie ma przy tym
rozstrzygającego znaczenia, w jakim zakresie wnioskodawca wykonywał dozór
inżynieryjno-techniczny bezpośrednio, czyli osobiście lub pośrednio, czyli przez
podległych mu służbowo pracowników (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
stycznia 2009 r., I UK 201/08, LEX nr 738338). Przy ocenie, czy dozór stanowi
pracę w szczególnych warunkach, łącznikiem jest bowiem narażenie
ubezpieczonego na czynniki istniejące na stanowiskach pracy podwładnych
zatrudnianych w szczególnych warunkach, a z tego punku widzenia nie jest istotne,
czy nadzór dotyczył pracy wykonywanej przez pracowników podległych mistrzom,
bądź brygadzistom, czy też czynności tych ostatnio wymienionych pracowników,
skoro przełożeni pracowali w takich samych warunkach jak ich podwładni.
Sprawowanie w ramach zakresu czynności dozoru również nad pracami
niewymienionymi w wykazie A także nie wyłącza zakwalifikowania tego dozoru jako
pracy w szczególnych warunkach. Z brzmienia pkt 24, działu XIV, wykazu A wynika
bowiem, że warunkiem zakwalifikowania określonego w nim dozoru i kontroli jako
pracy wykonywanej w warunkach szczególnych jest to, aby na oddziałach i
wydziałach, na których czynności te są wykonywane, jako podstawowe były
wykonywane prace wymienione w wykazie A. Jeżeli zatem pracownik wykonuje
bezpośrednio czynności dozoru stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, to objęcie
tym dozorem także innych prac wykonywanych na tych oddziałach i wydziałach, a
niewymienionych w wykazie A, nie pozbawia czynności dozoru inżynieryjno-
technicznego charakteru pracy w szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 października 2007 r., I UK 111/07, LEX nr 375689).
Z tych względów za usprawiedliwione należało uznać zarzuty naruszenia
art. 184 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 32 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 2, 3 i 4 oraz
art. 27 ust. 1 ustawy emerytalnej w związku z § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1
rozporządzenia oraz w związku z pkt 24 działu XIV wykazu A, stanowiącego
7
załącznik do rozporządzenia, przez błędną ich wykładnię polegającą na przyjęciu,
że sprawowanie nadzoru pośredniego (za pośrednictwem brygadzistów i mistrzów)
obok nadzoru bezpośredniego oraz sprawowanie nadzoru także nad pracownikami,
którzy nie świadczyli pracy w szczególnych warunkach, wykluczają możliwość
przyjęcia, że ubezpieczony pracował w warunkach szczególnych stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy.
W judykaturze Sądu Najwyższego podkreśla się jednolicie, że jeśli czynności
wykonywane są stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na
stanowisku pracy związanym z określoną w pkt 24, działu XIV, wykazu A
rozporządzenia kontrolą lub dozorem inżynieryjno-technicznym, to okres
wykonywania tej pracy jest okresem pracy uzasadniającym prawo do świadczeń na
zasadach przewidzianych w rozporządzeniu, niezależnie od tego, ile czasu
pracownik poświęca na dozór pracowników, a ile na inne czynności ściśle związane
ze sprawowanym dozorem i stanowiące jego integralną część, takie jak
sporządzanie związanej z nim dokumentacji. Nie ma bowiem żadnych podstaw do
wyłączania takiego rodzaju czynności administracyjno-biurowych z czynności
polegających na sprawowaniu dozoru i traktowania ich odrębnie (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, LEX nr 375653; z dnia 6
grudnia 2007 r., III UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09, LEX
nr 509022; z dnia 30 stycznia 2008 r., I UK 195/07, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 105; z
dnia 11 marca 2009 r., II UK 243/08, LEX nr 550990).
W rozpoznawanej sprawie Sąd drugiej instancji przyjął, że skarżący nie mógł
wykonywać stale i w pełnym wymiarze czasu pracy polegającej na dozorze
inżynieryjno - technicznym, albowiem spoczywały na nim także inne obowiązki, a to:
„w nie małym zakresie obowiązki ogólno – zarządzające, administracyjno –
biurowe”, „rozliczne obowiązki dokumentacyjne”, a „konieczność przeczytania i
podpisania licznych zapewne dokumentów zajmowała dużą część czasu, którą
wnioskodawca spędzał w pomieszczeniu biurowym”. Nie wiadomo przy tym, jakie
inne obowiązki zostały uznane przez ten Sąd za wyłączające uznanie pracy
ubezpieczonego za pracę w rozumieniu pkt 24 działu XIV wykazu A do
rozporządzenia z 1983 r. W szczególności nie można wykluczyć, że obowiązki te
były ściśle związane ze sprawowaniem dozoru, i tym samym mogły być, zgodnie z
8
przedstawioną powyżej wykładnią, przez skarżącego wykonywane bez
pozbawienia jego pracy charakteru pracy w szczególnych warunkach, zwłaszcza
jeśli wziąć pod uwagę niezakwestionowane wprost przez Sąd odwoławczy
ustalenia Sądu Okręgowego, z których wynika, że odwołujący się „sprawował
nadzór inżynieryjno – techniczny nad całością produkcji oraz jej utrzymaniem.
Prowadził i nadzorował produkcję, sprawował pieczę nad pracami, nadzorował
prace na poszczególnych wydziałach i halach produkcyjnych, pracował na halach,
uczestniczył w pracach produkcyjnych, do jego obowiązków należało także
utrzymanie ruchu na produkcji, zajmował pomieszczenie o bardzo małej
powierzchni, razem ze swoim kolegą jadł tam tylko posiłki. Sporządzanie raportów
produkcyjnych należało do sekretarki – referentki, a wnioskodawca jedynie
podpisywał stosowne dokumenty”.
Z tego względu trafny okazał się zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z
art. 391 § 1 k.p.c. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się,
że naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. może mieć wpływ na rozstrzygnięcie (a więc
stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej) w tych wyjątkowych
sytuacjach, w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji
uniemożliwia dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania
orzeczenia (por. wyrok z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, LEX nr 78271; wyrok
z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, LEX nr 109420). Niezachowanie
wymagań konstrukcyjnych uzasadnienia może też uzasadniać kasacyjny zarzut
naruszenia prawa materialnego przez jego zastosowanie do niedostatecznie jasno
ustalonego stanu faktycznego (por. wyrok z dnia 5 września 2001 r., I PKN 615/00,
OSNP 2003 nr 15, poz. 352). Dokonanie prawnej kwalifikacji stanu faktycznego jest
bowiem niemożliwe, gdy nie zostały poczynione ustalenia faktyczne pozwalające
na ocenę możliwości jego zastosowania (por. wyrok z dnia 29 listopada 2002 r.,
IV CKN 1532/00, LEX nr 78323), a o prawidłowym zastosowaniu prawa
materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę
wydania zaskarżonego wyroku pozwalają na ocenę tego zastosowania; brak
stosownych ustaleń uzasadnia zatem zarzut skargi naruszenia prawa materialnego
przez niewłaściwe jego zastosowanie (postanowienie z dnia 11 marca 2003 r.,
V CKN 1825/00, Biuletyn SN-Izba Cywilna 2003 nr 12, s. 46).
9
W związku z tym należy uznać, że także zarzuty naruszenia prawa
materialnego, tj. art. 184 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 32 ust. 1 w związku z art. 32
ust. 2, 3 i 4 oraz art. 27 ust. 1 ustawy emerytalnej w związku z § 2 ust. 1, § 3 i § 4
ust. 1 rozporządzenia oraz w związku z pkt 24 działu XIV wykazu A, stanowiącego
załącznik do rozporządzenia, przez: przyjęcie, że wykonywanie przez
wnioskodawcę prac administracyjno – biurowych, prowadzenie dokumentacji i
wykazów uniemożliwia zakwalifikowanie jego pracy na stanowisku kierownika
zakładu jako wykonywanej w warunkach szczególnych są uzasadnionymi
podstawami rozpoznawanej skargi kasacyjnej. Niepełne ustalenia w tym zakresie,
wskazane w uzasadnieniu jako podstawa faktyczna zaskarżonego wyroku, nie
pozwalają bowiem na ocenę prawidłowości zastosowania tych przepisów.
Biorąc to pod uwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.).