Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 450/13
POSTANOWIENIE
Dnia 2 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. W.
przy uczestnictwie E. S. i in. , o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 5 września 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 28 marca 2012 r. Sąd Rejonowy w A., rozstrzygając
wniosek J. W. o ustanowienie drogi koniecznej, ustanowił na rzecz każdoczesnego
właściciela nieruchomości w postaci działki nr 10/6 położonej w G., mającej
urządzoną księgę wieczystą nr […] stanowiącej własność wnioskodawczyni,
2
służebność drogi koniecznej po nieruchomości w postaci działki nr 10/9, mającej
urządzoną księgę wieczystą nr […], stanowiącej własność uczestniczki B. C.,
pasem gruntu szerokości 3 m oznaczonym - w opinii biegłej L. F. znajdującej się na
k. … akt sprawy, stanowiącej integralną cześć orzeczenia - kolorem czerwonym
i literami O, P, R, S, U. Ponadto, tytułem wynagrodzenia za ustanowienie
służebności drogi koniecznej Sąd zasądził od wnioskodawczyni na rzecz
uczestniczki kwotę 3.159 zł płatną w terminie jednego miesiąca od
uprawomocnienia się postanowienia. Z ustaleń faktycznych Sądu Rejonowego
wynikało, że działki gruntu oznaczone numerami 10/9, 10/6 stanowiły w przeszłości
własność M. Ś., która w roku 2003 sprzedała wnioskodawczyni m.in. działkę nr 10/6,
natomiast działkę nr 10/9 w roku 2005 podarowali uczestniczce B. C. jej rodzice, M.
i H. małż. Ś. Ta okoliczność zdecydowała, że Sąd postanowił o ustanowieniu drogi
koniecznej po gruncie tej uczestniczki, mimo że wnioskodawczyni jako dogodny dla
niej wariant drogi wskazywała szlak drogowy dotychczas przez nią wykorzystywany,
prowadzący przez działki nr 1/6 i 1/15 stanowiące własność J. S., nr 1/27- własność
J. K., nr 1/29 - własność M. i J. S., nr 301/3 i nr 301/4 - własność Skarbu Państwa
Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasów Państwowych Nadleśnictwa P., nr
3/2 - własność C. G. i nr 5/4 - własność S. i L. małżonków K. Przeciwko
ustanowieniu drogi koniecznej w miejscu istniejącego przejazdu oponował Skarb
Państwa powołując się na zakaz przejazdu po działkach leśnych oraz uczestnik S.
K. wskazujący, że działkę swoją zamierza sprzedać, a istnienie drogi pozbawi ją
wartości. Ten wariant drogi, o powierzchni 1733 m2
, został w opinii biegłej z
zakresu geodezji i kartografii oznaczony jako wariant pierwszy. Wariant drugi,
przyjęty przez Sąd, charakteryzował się nadto mniejszą powierzchnią gruntu
zajętego pod drogę, 702 m2
, z uwagi na to, że w tym wariancie droga była krótsza.
Apelacja wnioskodawczyni od tego postanowienia została oddalona
postanowieniem Sądu Okręgowego w S. z dnia 5 września 2012 r. Sąd ten
zaaprobował oceną prawną ustalonego przez Sąd pierwszej instancji stanu
faktycznego i wskazał, że wnioskodawczyni podnosząc, iż działka nr 10/9 jest
podmokła i wykonanie na niej drogi jest niemożliwe, okoliczności tej nie udowodniła.
Za nieudowodnione uznał też twierdzenie, że ten wariant drogi wywoła konflikty
sąsiedzkie z właścicielami bardzo wąskiej działki położonej wzdłuż zaplanowanej
3
drogi. Okoliczność, że istnieje już na gruncie, faktycznie wykorzystywana od
dziesięcioleci, droga gruntowa, nie mogła przesądzać o ustanowieniu służebności
w miejscu jej przebiegu. Sąd odwołał się nadto do przepisów ustawy o lasach
z której wynika, że ruch po drogach leśnych jest zabroniony.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego, opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c., wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 145
§ 2 i 3 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na wadliwym przyjęciu,
że w przypadku gdy fizycznie jest możliwe przeprowadzenie drogi przez grunty,
które były przedmiotem czynności prawnej, to nawet uwzględnienie interesu
społeczno - gospodarczego nie może prowadzić do ustanowienia drogi koniecznej
w innym miejscu i w związku - z tym wadliwe zaakceptowanie przebiegu drogi
w miejscu, przeciwko któremu przemawiał interes społeczno - gospodarczy.
Skarżąca zarzuciła nadto naruszenie art. 232 zd. 2 k.p.c. przez zaniechanie
dopuszczenia dowodów z urzędu w postaci opinii biegłego z zakresu budownictwa
i robót z ziemnych dla ustalenia możliwości urządzenia drogi w miejscu orzeczonym
i określenia zakresu i charakteru prac niezbędnych dla urządzenia drogi oraz
zaniechanie dopuszczenia dowodu z opinii Wójta Gminy P. co do zgodności
zakresu ustalonych przez biegłego prac z ustaleniami miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego Gminy P.
Zarzucając powyższe skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego
postanowienia i postanowienia Sądu Rejonowego i przekazania sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przeprowadzenie drogi koniecznej stanowi wynik łącznej oceny: potrzeb
nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej, najmniejszego obciążenia
gruntu, przez który droga ma prowadzić oraz interesu społeczno-gospodarczego.
W wypadku możliwości wyboru między kilkoma gruntami co do przeprowadzenia
drogi koniecznej, interes społeczno-gospodarczy wymaga, żeby - w razie braku
przeciwwskazań z punktu widzenia potrzeb nieruchomości niemającej dostępu -
droga konieczna była przeprowadzona przez grunt, którego uszczerbek
4
wskutek tego przeprowadzenia będzie najmniejszy. Wyjątkiem od tej zasady jest
art. 145 § 2 zd. 2 k.c. wprowadzony w imię zasad współżycia społecznego (art. 5
k.c.), jednakże nie może on iść tak daleko, żeby naruszał interes społeczno-
gospodarczy (art. 145 § 3 k.c.).
Niewątpliwie ma więc rację skarżąca, że postulat ustawodawcy, iż w sytuacji
gdy brak dostępu do drogi publicznej jest następstwem czynności prawnej,
ustanowienie służebności drogi koniecznej winno nastąpić po gruntach, które były
przedmiotem tej czynności, nie ma charakteru bezwzględnego. Przepis art. 145 § 2
zd. 2 k.c. wprost stanowi, że ustanowienie na tych gruntach następuje, „o ile jest
to możliwe”. Ustawodawca tym samym jednoznacznie wskazał na potrzebę
rozważenia również i w takiej sytuacji wszelkich okoliczności zarówno faktycznych
jak i prawnych mających wpływ na dobór wariantu przebiegu drogi koniecznej.
Ponadto w każdym wypadku, a więc i w wypadku o jakim stanowi art. 145 § 2 zd. 2
k.c., rozważanie wariantu drogi wymaga oceny jego przebiegu w płaszczyźnie
interesu społeczno - gospodarczego (por. postanowienie SN z dnia 11 marca
1970 r. III CRN 36/70 (OSNC z 1970 r., nr 11, poz. 207).
Jeżeli by zatem przeprowadzenie drogi koniecznej przez grunt, który był
przedmiotem czynności prawnej, powodowało dla tego gruntu znacznie większy
uszczerbek niż dla innego gruntu, to z punktu widzenia interesu społeczno-
gospodarczego nie byłoby dopuszczalne przeprowadzenie drogi koniecznej przez
grunt, który był przedmiotem czynności prawnej, i droga musiałaby być
przeprowadzona przez inny grunt (por. też postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 11 sierpnia 1998 r., II CKN 649/97 i z dnia 26 października 2000 r., IV CKN
1197/00, niepubl.).
Uwzględniając okoliczności faktyczne sprawy stwierdzić należy, że interes
społeczno - gospodarczy sprzeciwiałby się ustanowieniu drogi koniecznej na
gruncie, który okazałby się jest bagnem. Niewątpliwy obowiązek właściciela
nieruchomości władnącej poniesienia kosztów urządzenia drogi nie idzie bowiem
tak daleko, aby był on zmuszony ponieść koszty osuszenia terenu bagiennego
lub wznoszenia sztucznych konstrukcji umożliwiających przejazd przez teren
bagienny. Ponadto, było w sprawie niewątpliwe, że teren na działce nr 10/9 dla
5
urządzenia przejazdu wymaga niwelacji. Również zatem i zakres tych czynności
i ich koszty powinny być przedmiotem zainteresowania sądu orzekającego.
Sąd Najwyższy wskazywał już w swoich orzeczeniach, że szczególnie
wysokie koszty przystosowania wyznaczonego szlaku do przejazdu mogą być
traktowane jako okoliczność przemawiająca za wyborem innego wariantu drogi
(por. postanowienie z dnia 6 kwietnia 2004 r. I CK 552/03, OSNC z 2005 r., nr 4,
poz.70 i z dnia 24 czerwca 1997 r. II CKN 244/97, niepubl.).
Ustanowienie drogi koniecznej następuje w postępowaniu nieprocesowym.
Postępowanie w tym przedmiocie jest co prawda wszczynane na wniosek, sąd nie
jest jednak związany treścią wniosku. Brak związania oznacza, że do sądu należy
wybór optymalnego wariantu przebiegu drogi, z uwzględnieniem kryteriów
ustawowych, przy odniesieniu ich do okoliczności faktycznych. Dokonanie jednak
takiego wyboru wymaga niejednokrotnie obszernego postępowania dowodowego,
a nałożenie na sąd obowiązku działania z urzędu oznacza, że sąd nie może
skutecznie powołać się na brak udowodnienia przez uczestnika danej okoliczności.
Jeżeli jest ona istotna dla rozstrzygnięcia sprawy, a brak jest inicjatywy dowodowej
uczestnika, sąd ma obowiązek dowód taki przeprowadzić z urzędu. Dowód z opinii
biegłego ze względu na jej składnik w postaci wiadomości specjalnych jest
dowodem tego rodzaju, iż nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową, np.
przesłuchaniem świadka. Jeżeli więc - zgodnie z art. 278 § 1 k.p.c. - sąd może
uzyskać wiadomości specjalne wyłącznie na skutek skorzystania z pomocy
biegłego, to sąd dopuszcza się naruszenia art. 232 zdanie drugie k.p.c., jeżeli
z urzędu nie przeprowadza dowodu z opinii biegłego, niezbędnego dla właściwej
oceny zasadności zgłoszonego zarzutu. W razie więc braku odpowiedniej inicjatywy
dowodowej strony dopuszczenie w takiej sytuacji dowodów z urzędu stanowi jedyny
sposób przeciwdziałania niebezpieczeństwu oczywiście nieprawidłowego
rozstrzygnięcia sprawy.
W okolicznościach sprawy, stan gruntu przez który ma przebiegać
służebność drogi koniecznej powinien być przedmiotem oceny biegłego, podobnie
jak rodzaj, zakres i koszty czynności niezbędnych do wykonania na gruncie, celem
urządzenia przejazdu. Nie można też odmówić racji skarżącej, że rzeczą Sądu było
zbadanie, czy usytuowanie obu nieruchomości, władnącej i obciążonej na obszarze
6
Puszczy A., nie stoi na przeszkodzie ewentualnym pracom mającym na celu
niwelację i osuszenie terenu, jeżeli by okazały się niezbędne dla urządzenia
przejazdu. Nie można też pomijać faktu istnienia od dziesięcioleci drogi przez
nieruchomości wskazywane przez wnioskodawczynię. Z drogi tej korzystają
wszyscy właściciele nieruchomości przylegających do niej, nie wyłączając Skarbu
Państwa. Długość drogi, w okolicznościach sprawy, nie powinna być istotnym
kryterium doboru wariantu przebiegu drogi koniecznej.
Z przedstawionych przyczyn, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji, o kosztach postępowania orzekając na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.