Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 479/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Puszkarski (przewodniczący)
SSN Rafał Malarski
SSN Dariusz Świecki (sprawozdawca)
Protokolant Anna Korzeniecka-Plewka
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Krzysztofa Parchimowicza,
w sprawie A. S.
o odszkodowanie i zadośćuczynienie
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 6 maja 2014 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 sierpnia 2013 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w L.
z dnia 14 marca 2013 r.
1. uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym,
2. zarządza zwrot opłaty kasacyjnej uiszczonej przez
wnioskodawcę.
UZASADNIENIE
2
A. S. we wniosku z dnia 18 października 2011 r. domagał się zasądzenia od
Skarbu Państwa na jego rzecz kwoty 1.000 000 zł tytułem odszkodowania i
zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie zastosowane w
sprawie … 695/07 Sądu Rejonowego w B. odbyte w okresie od dnia 29 listopada
1996 r. do dnia 28 maja 1998 r. W uzasadnieniu wniosku wskazał, że na tę sumę
składa się kwota 233.352,80 zł tytułem odszkodowania za straty materialne i
nieosiągnięte korzyści spowodowane utratą pracy oraz kwota 766.647,20 zł tytułem
zadośćuczynienia za doznaną krzywdę związaną z tymczasowym aresztowaniem.
Wyrokiem z dnia 14 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził od Skarbu
Państwa na rzecz A. S. kwotę 22.500 zł tytułem odszkodowania za poniesioną
szkodę i kwotę 250.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a w
pozostałej części wniosek oddalił.
Od powyższego wyroku apelację wniósł pełnomocnik wnioskodawcy,
zaskarżając go w części oddalającej wniosek i zarzucił:
1) w zakresie rozstrzygnięcia o odszkodowaniu, obrazę prawa materialnego w
postaci art. 552 § 1 i 4 k.p.k. i art. 361 § 1 i 2 k.c. poprzez ograniczenie jego
wysokości do czasu trwania zastosowanego środka zapobiegawczego, wbrew
zasadzie pełnego odszkodowania limitowanego przez adekwatny związek
przyczynowo - skutkowy pomiędzy tymczasowym aresztowaniem a szkodą
wnioskodawcy;
2) w zakresie rozstrzygnięcia o zadośćuczynieniu, błąd w ustaleniach
faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, mający wpływ na jego treść,
polegający na uznaniu przez sąd, że kwota 250.000 zł jest zasadna i odpowiednia
jako zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
W konkluzji skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez
podwyższenie zasądzonego na rzecz wnioskodawcy odszkodowania z kwoty
22.500 zł do kwoty 233.352,80 zł i podwyższenie zasądzonego na rzecz
wnioskodawcy zadośćuczynienia z kwoty 250.000 zł do kwoty 766.647, 20 zł.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji, wyrokiem z dnia 21 sierpnia 2013
r. utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację za oczywiście bezzasadną.
Kasację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawcy zaskarżając go
w części utrzymującej w mocy wyrok Sądu Okręgowego w L. w zakresie oddalenia
3
wniosku o zasądzenie odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe
aresztowanie w wysokości 210.852,80 zł i zarzucił rażącą obrazę prawa
materialnego, która mogła mieć istotny wpływ na treść wyroku w postaci:
1) art. 66 § 1 k.p. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
umowa o pracę wnioskodawcy wygasła z powodu toczącego się wobec niego
postępowania karnego, a nie jak stanowi ten przepis, na skutek zastosowania
wobec niego tymczasowego aresztowania;
2) art. 552 § 1 i 4 k.p.k. i art. 361 § 1 i 2 k.c. poprzez ograniczenie wysokości
zasądzonego wnioskodawcy odszkodowania za okres trwania zastosowanego
środka zapobiegawczego wbrew zasadzie pełnego odszkodowania limitowanego
przez adekwatny związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy tymczasowym
aresztowaniem a szkodą wnioskodawcy.
W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest zasadna co do zarzutu z pkt 2. Natomiast nie jest zasadny
zarzut wskazany w pkt 1. W pierwszej kolejności należy odnieść się do niego. Nie
ma racji skarżący twierdząc, że Sąd Apelacyjny dokonał błędnej wykładni art. 66 §
1 k.p. i przyjął, że umowa o pracę wnioskodawcy wygasła z powodu toczącego się
wobec niego postępowania karnego. W tym zakresie Sąd odwoławczy stwierdził
jedynie, że przepis ten stanowił przyczynę ustania stosunku pracy, co związane
było ze stosowaniem wobec wnioskodawcy tymczasowego aresztowania powyżej
trzech miesięcy. Ponadto Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że wynikająca z art. 66 §
2 k.p. podstawa do ubiegania się o przywrócenie do pracy nie uzasadnia przyjęcia,
iż szkoda powstała w związku z tymczasowym aresztowaniem obejmuje też okres
po uchyleniu tego środka zapobiegawczego i rozciąga się na czas trwania
postępowania karnego aż do wydania prawomocnego wyroku uniewinniającego.
Z tym stanowiskiem Sądu odwoławczego należy się w pełni zgodzić. Przepis
art. 66 § 2 k.p. stanowi jedynie gwarancję ponownego zatrudnienia, ale dopiero po
prawomocnym wyroku uniewinniającym lub umorzeniu postępowania. Oznacza to,
że w opisanej tam sytuacji, niejako na czas trwania postępowania karnego,
systemowo osoba wobec której wygaśnięcie umowy o pracę nastąpiło z przyczyny
4
wskazanej w art. 66 § 1 k.p., pozostaje poza stosunkiem pracy w dotychczasowym
miejscu zatrudnienia. Otwarta pozostaje natomiast kwestia, czy w tym czasie, gdy
doszło do niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, obowiązek
naprawienia szkody, o którym mowa w art. 552 § 4 k.p.k., obejmuje okres
toczącego się postępowania karnego po uchyleniu tego środka zapobiegawczego
aż do jego prawomocnego zakończenia w sposób wskazany w art. 66 § 2 k.p. W tej
kwestii Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji, że powstała w tym
okresie szkoda nie wynika bezpośrednio ze stosowania tymczasowego
aresztowania. Ustosunkowując się w ten sposób do zarzutu apelacji dotyczącego
obrazy prawa materialnego w postaci art. 552 § 1 i 4 k.p.k. w zw. z art. 361 § 1 i 2
k.c., Sąd Apelacyjny ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że odpowiedzialność
Skarbu Państwa przewidziana w art. 552 i następnych k.p.k., jako lex specialis,
dotyczy wyłącznie szkody będącej wynikiem bezpośredniego związku
przyczynowego z niewątpliwie niesłuszną izolacją danej osoby, natomiast wszelka
inna szkoda powiązana z tym faktem przyczynowo, jednakże nie w sposób
adekwatny, może być dochodzona w postępowaniu cywilnym. Wyrażając ten
pogląd Sąd Apelacyjny powołał się na ugruntowane (w jego przekonaniu)
stanowisko judykatury, podając jako przykład postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 7 lutego 2007 r., V KK 61/06 (OSNKW 2007, z. 3, poz. 28). Rzecz jednak w
tym, że rozpoznając ten zarzut, Sąd odwoławczy nie pogłębił podniesionego w nim
zagadnienia i niejako automatycznie przeniósł pogląd wyrażony w przywołanym
orzeczeniu na grunt rozpoznawanej sprawy. Nie zauważył jednak, że został on
wypowiedziany w określonym układzie procesowym, w którym kwestia
bezpośredniości odniesiona została do dochodzenia odszkodowania w oparciu o
przepisy kodeksu cywilnego dotyczące renty i jej kapitalizacji.
Ponadto Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że istnienie bezpośredniego
związku przyczynowego oznacza, że szkoda powinna być powiązana z
niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w sposób adekwatny. Zauważyć jednak
trzeba, że art. 361 § 1 k.c. nie wymaga owej „bezpośredniości”, gdyż mowa jest w
nim o normalnych następstwach działania lub zaniechania z którego szkoda
wynikła. Warunek „bezpośredniości” jest wynikiem interpretacji art. 552 § 1 i 4 k.p.k.
w powiązaniu z art. 361 § 1 k.c. podjętej w celu prowadzenia kryterium
5
pozwalającego na ustalenie zakresu obowiązku naprawienia szkody z uwagi na
szczególne podstawy przewidziane w procedurze karnej (art. 552 k.p.k.). Nie
oznacza to jednak, jak przyjął Sąd Apelacyjny, że zakres odszkodowania
ograniczony jest tylko do okresu stosowania tymczasowego aresztowania. Taka
wykładnia byłaby sprzeczna z art. 361 § 1 k.c. Dlatego też, co w swoich
rozważaniach pominął Sąd Apelacyjny, w orzecznictwie wskazuje się, że owa
bezpośredniość wcale nie ogranicza obowiązku naprawienia szkody wyłącznie do
następstw związanych z okresem pozbawienia wolności, które mogą wykraczać
poza ten okres nie tracąc przymiotu bezpośredniości. Przykładowo wskazuje się, że
tak będzie w wypadku pogorszenia stanu zdrowia, czy utraty zatrudnienia (por.
wyroki SN z: 11 kwietnia 2007 r., V KK 227/06, Lex nr 277255, 9 grudnia 2009 r., III
KK 173/09, Lex nr 553703, postanowienie SN z 1 marca 2012 r., IV KK 278/11,
OSNKW 2012, z. 9, poz. 92).
Dlatego też w każdej sprawie należy ustalić, kiedy związek pomiędzy
pozbawieniem wolności a powstałą szkodą traci przymiot bezpośredniości. Chodzi
tu o taki moment, w którym po odzyskaniu wolności, zmieniona sytuacja życiowa
wnioskodawcy związana np. z utratą pracy, powinna ulec stabilizacji np. poprzez
podjęcie nowego zatrudnienia. W rozpoznawanej sprawie wymaga więc rozważania
kwestia owych bezpośrednich następstw pozbawienia wolności w związku z
wygaśnięciem umowy o pracę i czasem potrzebnym na znalezienie nowego źródła
dochodu. Niewątpliwie wymaga to oceny zebranego w sprawie materiału
dowodowego. Niełatwe może też okazać się oszacowanie wysokości szkody. Jeżeli
precyzyjne jej wyliczenie będzie niemożliwe lub znacznie utrudnione, należy
wówczas sięgnąć do wskazań zawartych w art. 322 k.p.c. (por. wyrok SN z 11
kwietnia 2007 r., V KK 227/06, Lex nr 277255).
Natomiast podnoszona w kasacji okoliczność, że wnioskodawca miał
możliwość powrotu do pracy dopiero po prawomocnym zakończeniu postępowania
karnego nie oznacza, że obowiązek odszkodowawczy wynikający z art. 552 § 4
k.p.k., rozciąga się na cały okres toczącego się postępowania po uchyleniu
tymczasowego aresztowania. W tym okresie szkoda związana z utraconym
wynagrodzeniem za pracę stanowi jedynie pośrednie następstwo niewątpliwie
niesłusznego tymczasowego aresztowania, gdyż bezpośrednią przyczyną jej
6
powstania jest czas trwania postępowania karnego, od którego wyniku zależy
możliwość przywrócenia do pracy (art. 66 § 2 k.p.).
Podsumowując, zasadny okazał się zarzut z pkt 2 kasacji, którego istota
sprowadza się do nienależytego rozważenia zarzutu apelacji, co stanowi rażące
naruszenie art. 433 § 2 k.p.k., które mogło mieć istotny wpływ na treść wyroku.
Obraza tego przepisu może polegać nie tylko na pominięciu w ramach kontroli
instancyjnej zarzutu odwoławczego, ale także na rozważeniu go, ale w sposób
niewłaściwy. Miało to miejsce w rozpoznanej sprawie, gdyż brak pogłębionej
analizy kwestii podnoszonej w apelacji doprowadził do wydania orzeczenia, którego
trafność skutecznie została z tego powodu podważona w kasacji. Z tych też
względów wyrok w zaskarżonej części został uchylony a sprawa przekazana
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. W tym postępowaniu Sąd ten
powinien jeszcze raz ocenić zarzut apelacji biorąc pod uwagę przedstawione
powyżej rozważania.
Mając to wszystko na względzie Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.