Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 14/14
UCHWAŁA
Dnia 14 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Maria Szulc
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku D. D.
przy uczestnictwie Z. J. i in., o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 14 maja 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w B.
postanowieniem z dnia 19 grudnia 2013 r.,
"Czy w świetle przepisu artykułu 145 § 1 kodeksu cywilnego
odpowiednim dostępem do drogi publicznej jest zawsze dostęp
pojazdem samochodowym czy też przeciwnie, położenie
nieruchomości władnącej może uzasadniać przyjęcie, że
odpowiednim dostępem do drogi publicznej jest piesze przejście,
w sytuacji, w której wykonanie dojazdu pojazdem samochodowym jest
technicznie możliwe, lecz pociągnie za sobą ingerencję
w nieruchomości obciążone w postaci utraty dotychczasowego
charakteru lub zmiany przeznaczenia?"
podjął uchwałę:
Odpowiedni dostęp do drogi publicznej (art. 145 § 1 k.c.)
powinien obejmować także możliwość przejazdu pojazdów
mechanicznych, chyba że nie uzasadniają tego potrzeby
nieruchomości władnącej, konfiguracja granic, ukształtowanie
terenu lub interes społeczno-gospodarczy.
UZASADNIENIE
2
Nieruchomość wnioskodawcy D. D., stanowiąca działkę nr […] o powierzchni
733 m2
, położona w W., w terenie górzystym, nie ma – ze względu na konfigurację
– dostępu do drogi publicznej. W dziale I księgi wieczystej prowadzonej dla tej
nieruchomości wpisane jest wprawdzie prawo służebności przechodu, przejazdu i
przegonu pasem o szerokości 3 m, wzdłuż południowej granicy działki, jednak
służebność ta – w takim zakresie – nigdy nie była ani urządzona, ani wykonywana.
Obecnie wytyczenie, urządzenie i korzystanie ze szlaku służebnego, zgodnie z
wpisem do księgi wieczystej, zwłaszcza w zakresie przejazdu, nie jest możliwe
także ze względu na częściową zabudowę szlaku.
W rzeczywistości kontakt z nieruchomością i stojącym na niej domem,
wykorzystywanym jako pensjonat z pokojami wynajmowanymi turystom, zapewnia
strome przejście urządzone w latach 70., stanowiące niemal na całym przebiegu
schody składające się ze 140 stopni wykonanych z drewnianych podkładów
kolejowych. Do nieruchomości wnioskodawcy nigdy nie dojeżdżały pojazdy
samochodowe; było i jest to niemożliwe ze względu na ukształtowanie terenu.
Nawet w czasie budowy domu wszystkie materiały budowlane wynoszone były po
istniejących schodach.
Postanowieniem z dnia 24 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy w C.,
uwzględniając wniosek D. D., ustanowił na rzecz przedmiotowej nieruchomości
służebność drogi koniecznej – jednym z wybranych, zaproponowanych szlaków –
zapewniający także dojazd pojazdami samochodowymi.
Rozpoznając apelację uczestniczki M. W., domagającej odmowy
ustanowienia służebności, ewentualnie osadzenia jej na innym, zaprojektowanym
przez biegłego, szlaku, omijającym jej nieruchomość, Sąd Okręgowy w B.
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące
poważne wątpliwości, przytoczone na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Swobodny dostęp jest naturalnym warunkiem korzystania z nieruchomości;
w klasycznym ujęciu oznacza możliwość dojścia i dojazdu do nieruchomości,
3
a w stosunkach wiejskich także możliwość przegonu (przepędu) bydła.
Pojęcie „dostępu” ewoluuje jednak; dostosowuje się do zmiany stosunków
społeczno-gospodarczych oraz rozwoju cywilizacji i potrzeb człowieka. Jest to
szczególnie wyraźne przy pojmowaniu „dojazdu”, tj. dostawania się (dojeżdżania)
do nieruchomości za pomocą środków lokomocji, a w szczególności samochodów.
Jest oczywiste, że samochód – zarówno osobowy, jak i ciężarowy
(dostawczy) – jest obecnie jednym z najważniejszych elementów systemu życia,
współtworzącym współczesną cywilizację, opartą na technologii i mechanice
(cywilizacja techniczna). Jak się podkreśla, także w judykaturze Sądu Najwyższego,
korzystanie z samochodu stało się standardem cywilizacyjnym i jego funkcja,
zwłaszcza użytkowa, będzie się umacniać (por. np. uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11,
OSNC 2012, nr 3, poz. 28). Biorąc to pod uwagę, należy stwierdzić,
że współczesna, dynamiczna wykładnia pojęcia „dostęp do nieruchomości” – także
„odpowiedni dostęp do drogi publicznej” w rozumieniu art. 145 § 1 k.c. – musi
obejmować komunikację z nieruchomością za pomocą samochodów, a szerzej – za
pomocą pojazdów mechanicznych służących do przemieszczania się lub przewożenia
towarów. Oznacza to, że obecnie dojazd samochodem (pojazdem mechanicznym)
powinien być co do zasady składnikiem odpowiedniego dostępu nieruchomości do
drogi publicznej.
Taką wykładnię można odnaleźć w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który już
w latach 50. podkreślał, że dostęp, o którym mowa, oznacza łączność nieruchomości
z drogą publiczną, „zarówno kołową, jak i pieszą” (por. orzeczenie z dnia 18 czerwca
1953 r., I C 442/53, OSN 1954, nr 2, poz. 43), a następnie jednoznacznie przyjmował,
iż przez „łączność kołową” należy rozumieć dojazd samochodem lub maszynami
rolniczymi (np. uchwała z dnia 22 grudnia 1983 r., III CZP 67/83, nie publ. lub
postanowienia z dnia 30 listopada 2007 r., IV CSK 276/07, nie publ., z dnia 8 maja
2008 r., V CSK 570/07, nie publ. i z dnia 7 listopada 2012 r., IV CSK 423/12, nie publ.).
Współcześnie należy tę wykładnię potwierdzić i nadać jej trwały prospektywny
charakter.
4
Trzeba jednak pamiętać, że ocena odpowiedniości dostępu do drogi koniecznej
jest dokonywana w ramach służebności gruntowej, czyli ograniczonego prawa
rzeczowego obciążającego, niekiedy dolegliwie, określoną nieruchomość w celu
zwiększenia użyteczności innej nieruchomości. W tym wypadku chodzi służebność
drogi koniecznej, polegającą na obciążeniu – za wynagrodzeniem – nieruchomości
mającej odpowiedni dostęp do drogi publicznej na rzecz nieruchomości, która takiego
dostępu nie ma lub jest on nieodpowiedni (art. 145 § 1 k.c.). Przyjęcie zatem,
że odpowiedni dostęp do drogi publicznej powinien obejmować również możliwość
przejazdu pojazdów mechanicznych nie wyłącza jednak konieczności różnicowania
treści służebności drogi koniecznej zależnie od okoliczności. Unormowanie drogi
koniecznej ma charakter elastyczny, w związku z czym daje sądowi znaczną swobodę
w kształtowaniu treści służebności oraz pozostawia możliwość dostosowania decyzji
do konkretnych czynników stanu faktycznego. Jest to bardzo istotne, zwłaszcza
że „przeprowadzenie” (verbum legis) drogi koniecznej zależy od oceny potrzeb
nieruchomości izolowanej i „możliwości” nieruchomości, która ma być obciążona,
a także od interesu społeczno-gospodarczego. Duże znaczenie mają również
okoliczności obiektywne, techniczne, gdyż przeprowadzenie drogi koniecznej może
być wyłączone albo znacznie utrudnione na skutek zastanego, utrwalonego sposobu
zagospodarowania nieruchomości, niekorzystnego ukształtowania terenu albo
konfiguracji granic, zarówno naturalnych, jak i geodezyjnych.
Znacznym zakresem elastyczności charakteryzuje się przede wszystkim
kluczowe dla konstrukcji drogi koniecznej pojęcie „odpowiedniości” dostępu
nieruchomości do drogi publicznej. Kryterium to zostało celowo ukształtowane
w sposób nieostry, gdyż w takim ujęciu pozwala w każdej konkretnej sytuacji na
ustalenie, czy potrzeby nieruchomości izolowanej wymagają zapewnienia komunikacji
samochodowej, a jeżeli tak, w jakim zakresie – jakimi pojazdami i z jaką
częstotliwością. Istotna jest także wynikająca z art. 145 § 2 zdanie pierwsze k.c.
zasada proporcjonalności, ustawodawca wymaga bowiem, aby przeprowadzenie drogi
koniecznej uwzględniało nie tylko potrzeby nieruchomości izolowanej, ale także zakres
obciążenia nieruchomości odgradzającej dostęp do drogi publicznej. Ustanowienie
więc służebności drogi koniecznej powinno być wynikiem bilansu korzyści i strat
wynikających z przeprowadzenia drogi. Służebność jest prawem na rzeczy cudzej,
5
a jej celem jest m.in. godzenie interesów właścicieli sąsiadujących nieruchomości;
jeżeli interesów tych nie da się pogodzić, mogą zachodzić podstawy do odmowy
ustanowienia służebności.
Kryterium proporcjonalności stanowi także podstawę wyboru tego
z proponowanych i projektowanych wariantów drogi koniecznej, który nie przewiduje
dojazdu do nieruchomości władnącej samochodem lub innym pojazdem
mechanicznym. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listo-
pada 2012 r., IV CSK 423/12 (nie publ.), stwierdzając w konkretnych okolicznościach
sprawy, że ukształtowanie terenu oraz potrzeby nieruchomości izolowanej,
użytkowanej wyłącznie w celach rekreacyjnych i hobbystycznych, nie uzasadniają
przeprowadzenia drogi koniecznej umożliwiającej przejazd pojazdami mechanicznymi;
wystarczające jest przejście.
Należy w końcu pamiętać, że zgodnie z art. 145 § 3 k.c. przeprowadzenie
drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno-gospodarczy.
Wymieniony przepis ustanawia klauzulę generalną odsyłającą do reguł pozaprawnych,
obejmujących nie tylko interesy właścicieli sąsiadujących nieruchomości, ale
także interes publiczny. Za pomocą tej klauzuli sąd może korygować oceny
dokonywane na podstawie art. 145 § 2 zdanie pierwsze k.c., odwołując się m.in.
do dobrych obyczajów lub zasad współżycia społecznego, co np. uzasadnia odmowę
ustanowienia służebności drogi koniecznej, jeżeli zagrażałoby to wystąpieniem
konfliktów sąsiedzkich, dekomponowało utrwalone stosunki lokalne,
godziło w utrwalony przez wiele lat sposób gospodarowania, naruszało szanowane
dotychczas zwyczaje albo narażało nieruchomość obciążoną na szczególne
natężenie strat, zarówno majątkowych, jak i niemajątkowych (por. np.
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2000 r., III CKN 413/00, nie
publ. i z dnia 5 lutego 2004 r., III CK 37/04, nie publ). Klauzula ta - w węższym
zakresie - może być zatem także argumentem przemawiającym przeciwko
uwzględnieniu w treści służebności drogi koniecznej komunikacji samochodowej.
Nie wolno zapominać, że choć standardy cywilizacji technicznej lokują pojazdy
mechaniczne (scil. samochody osobowe) wśród rzeczy codziennego użytku,
to jednak skutki tej cywilizacji – urbanizacja, zagęszczenie zaludnienia albo
6
zagrożenia dla środowiska naturalnego oraz zdrowia ludzi – uzasadniają pewne
istotne ograniczenia. Właśnie także ze względu na te zagrożenia nie wszystkie
nieruchomości izolowane od sieci dróg publicznych mogą mieć zapewnioną
łączność z tą siecią przy wykorzystaniu komunikacji samochodowej.
Z tych powodów Sąd Najwyższy, syntetyzując przeprowadzoną analizę,
uchwalił, że odpowiedni dostęp do drogi publicznej w rozumieniu art. 145 § 1 k.c.
współcześnie powinien obejmować możliwość przejazdu pojazdów mechanicznych,
chyba że nie uzasadniają tego potrzeby nieruchomości władnącej, konfiguracja
granic, ukształtowanie terenu lub interes społeczno-gospodarczy.