Pełny tekst orzeczenia

42

POSTANOWIENIE
z dnia 12 sierpnia 1997 r.
Sygn. akt U. 8/96


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Zdzisław Czeszejko-Sochacki – przewodniczący
Stefan J. Jaworski
Ferdynand Rymarz – sprawozdawca


po rozpoznaniu 12 sierpnia 1997 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy z wniosku Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego “Solidarność” – Krajowa Sekcja Pożarnictwa w Rybniku, o stwierdzenie:
zgodności paragrafu 2 ust. 2 i 3 zarządzenia Nr 2 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie określenia rozkładu czasu służby strażaków (Dz.Urz.PSP Nr 1 – 2, poz. 2) z artykułami: 1, 67 ust. 1, 69 ust. 2 i 81 ust. 1 przepisów konstytucyjnych utrzymanych w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. Nr 84, poz. 426 ze zmianami)

postanowił:

na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (tekst jednolity z 1991 r. Dz.U. Nr 109, poz. 470; zm.: z 1993 r. Nr 47, poz. 213; z 1994 r. Nr 122, poz. 593; z 1995 r. Nr 13, poz.59; z 1996 r. Nr 77, poz. 367) umorzyć postępowanie.



Uzasadnienie:


1. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność” – Krajowa Sekcja Pożarnictwa w Rybniku, wniósł o stwierdzenie zgodności § 2 i 3 zarządzenia Nr 2 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej z 24 czerwca 1992 r. w sprawie określenia rozkładu czasu służby strażaków z art. 1, art. 67 ust. 1, art. 69 ust. 2 i art. 81 ust. 1 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy.
Powołując się na art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. Nr 88, poz. 400; zm.: z 1992 r. Nr 21, poz. 86, Nr 54, poz. 254; z 1994 r. Nr 53, poz. 214; z 1995 r. Nr 4, poz. 17, Nr 34, poz. 163; z 1996 r. Nr 106, poz. 496, Nr 152, poz. 723; z 1997 r. Nr 28, poz. 153 – dalej: ustawa o PSP), wnioskodawca podniósł, że czas pełnienia służby strażaka jest określony wymiarem jego obowiązków z uwzględnieniem prawa do wypoczynku. Według art. 35 ust. 2 tej ustawy Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej (dalej: KG PSP) zobowiązany został do określenia czasu służby strażaków, ale “nie mogła to być dowolna norma czasu służby”.
Tymczasem KG PSP w kwestionowanym zarządzeniu zróżnicował wymiar czasu służby strażaków systemu zmianowego z czasem służby strażaków systemu codziennego, dyskryminując funkcjonariuszy systemu zmianowego, przez wydłużenie im czasu służby. Przy przyjęciu systemu zmianowego (24 godziny służby na 48 godzin wolnych od służby), czas służby wynosi od 216 do 232 godziny miesięcznie, natomiast dla strażaków systemu codziennego wynosi średnio 40 godzin tygodniowo i odpowiednio około 170 godzin miesięcznie.
Wnioskodawca podkreślając, że przyjęty wymiar czasu pracy nie jest znany w innych formacjach mundurowych i stwierdzając, że strażacy wykonują swoje zadania w warunkach uciążliwych i szkodliwych, wskazał na sprzeczność wariantu zmianowego z art. 130 kodeksu pracy, który to przepis nakazuje w takich przypadkach zmniejszenie norm dziennego lub tygodniowego wymiaru czasu pracy. Nie zgodził się przy tym z poglądem KG PSP, że strażacy w systemie zmianowym otrzymują za przedłużony czas służby ekwiwalent w postaci dodatkowego urlopu w wymiarze 15 dni kalendarzowych w roku (pozostali strażacy otrzymują również taki urlop w zależności od stażu służby i wieku), a ponadto urlopy te przyznawane są za służbę uciążliwą i szkodliwą i nie stanowią ekwiwalentu za przedłużony czas służby. Polemizował również ze stanowiskiem KG PSP, że czas służby strażaka nie jest czasem efektywnie przepracowanym, bowiem jego zdaniem w 24 godzinach służby zarówno 8 godzin służby, jak i 8 godzin odpoczynku oraz 8 godzin czuwania jest czasem równorzędnym, bowiem w tym czasie strażak pozostaje w dyspozycji zakładu pracy (art. 128 kp).
Wnioskodawca nie odniósł się natomiast i nie uzasadnił w jakim zakresie kwestionowane zarządzenie narusza wskazane we wniosku przepisy konstytucyjne, poprzestając na stwierdzeniu, że zarządzenie to “nosi znamiona naruszenia art. 1 i 69 przepisów konstytucyjnych.”

2. Z tezami wniosku nie zgodził się Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej twierdząc, że zaskarżone zarządzenie nie narusza ani zasad sprawiedliwości społecznej (art. 1 przepisów konstytucyjnych), ani prawa do wypoczynku poprzez urzeczywistnienie ośmiogodzinnego dnia pracy (art. 69 ust. 2 przepisów konstytucyjnych), ani też innych wskazanych we wniosku przepisów konstytucyjnych. Zadania realizowane przez PSP wymagają aby służba strażaków trwała całą dobę i nie można od tego odstąpić tylko dlatego, że upłynął czas pracy. Z tego względu rozkład czasu służby musi być regulowany w zależności od potrzeb, ale konieczne jest przy tym uwzględnienie prawa strażaka do wypoczynku i czasu wolnego. Potwierdzając, iż służba strażaka w systemie zmianowym (24 godziny służby na 48 godzin czasu wolnego) wynosi 216 godzin miesięcznie KG PSP podnosi, że ogólny czas służby dzieli się na trzy fazy po 8 godzin każda: 8 – służby, 8 – odpoczynku i 8 – czuwania, przy czym nie są to fazy równorzędne, bowiem według art. 144 kodeksu pracy, do czasu pracy nie wlicza się czasu dyżuru, w którym pracownik nie wykonywał pracy, a za taki dyżur uznaje się fazę 8–godzinnego odpoczynku. Stosując art. 144 kp jako dyrektywę interpretacyjną – podnosi KG PSP – można stwierdzić, że efektywny czas pełnienia tej służby, po odliczeniu czasu przeznaczonego na wypoczynek, nie przekracza 160 godzin miesięcznie. Uciążliwości wynikające z pełnienia przez strażaków służby rekompensowane są przez dodatkowe urlopy wypoczynkowe (od 5 do 15 dni w zależności od czterech stopni uciążliwości i szkodliwości), emerytury policyjne, uprawnienia mieszkaniowe, świadczenia socjalne, a nawiązanie stosunku służbowego następuje po dobrowolnym wyrażeniu na to woli zainteresowanego.

3. Uczestnik postępowania – Prokurator Generalny w swoim pisemnym stanowisku również nie dopatrzył się niezgodności kwestionowanych przepisów zarządzenia KG PSP ze wskazanymi przepisami konstytucyjnymi. Podkreślając, iż prawa i obowiązki strażaków unormowane zostały w sposób szczególny, odpowiadający charakterowi pełnionej służby, tzn. walce z pożarami, klęskami żywiołowymi i innymi zagrożeniami miejscowymi, stwierdził że wymaga to pełnej dyspozycyjności strażaków realizującej się w systemie zmianowym służby.
Prokurator Generalny uważa, że mimo pozostawania przez strażaka w okresie dobowej służby w dyspozycyjności przełożonych, kodeks pracy w art. 144 § 1 (na podstawie art. 5 kodeksu pracy stosuje się również do stosunku pracy strażaka), pozwala na nie wliczenie do czasu pracy okresu dyżuru w zakładzie pracy, w którym pracownik nie wykonywał pracy. Za okres dyżuru uważa zarówno fazę 8–godzinnego czuwania, jak i fazę 8–godzinnego odpoczynku i powołuje się w tej mierze na najnowsze poglądy doktryny mówiące o dyżurze jako “osobistym świadczeniu pracownika, polegającym na stanie pełnego czuwania”. Przy takim założeniu efektywny czas pracy strażaka nie przekracza 42–godzinnego tygodnia pracy. Zróżnicowanie rozkładu czasu służby strażaków jest natomiast usprawiedliwione kryterium zróżnicowania, którym jest charakter pełnionych obowiązków. Uciążliwości wynikające z charakteru tej służby rekompensowane są w inny sposób, np. przez przyznanie dodatkowych dni wolnych od pracy w zależności od stopnia utrudnienia.
W świetle powyższego – podkreślił Prokurator Generalny – zakwestionowane przepisy nie mają charakteru dyskryminującego strażaków pełniących służbę w systemie zmianowym i nie naruszają ani zasady sprawiedliwości społecznej, ani zasady demokratycznego państwa prawnego – pozostają bowiem w odpowiedniej relacji do zadań i charakteru służby.
Nieuprawniona jest również zarzucana niezgodność zakwestionowanych przepisów zarządzenia z treścią przepisów konstytucyjnych: art. 67 ust. 1 (zawierającym deklarację umacniania i rozszerzania praw i wolności obywateli) oraz art. 81 ust. 1 (statuującego równość obywateli RP bez względu na ich narodowość, wiarę lub wyznanie), a także z przepisami regulującymi rozkład czasu strażaków, z uwagi na brak związku treściowego między tymi przepisami.
Niezasadny jest także zarzut sprzeczności § 2 ust. 2 i 3 zarządzenia z art. 69 ust. 2 przepisów konstytucyjnych. Przepis ten określa ustawowe formy realizacji prawa do wypoczynku i stanowi generalną wytyczną w tym zakresie dla ustawodawcy. Ani ustawa o PSP, ani wydane na jej podstawie zarządzenie nie naruszają tych wytycznych.
W końcowej części swego stanowiska Prokurator Generalny zwrócił uwagę na fakt obowiązywania zaskarżonego zarządzenia do czasu wydania nowych przepisów przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, nie dłużej jednak niż do 23 lipca 1997 roku.

4. Na rozprawie 18 czerwca 1997 r. z udziałem umocowanych przedstawicieli uczestników postępowania: wnioskodawcy, Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej oraz Prokuratora Generalnego, przedstawiciel wnioskodawcy rozszerzył wniosek także na badanie zarzutu przekroczenia przez kwestionowane zarządzenie granic upoważnienia ustawowego i na poparcie tak zmodyfikowanego wniosku złożył wywołaną przez siebie opinię prawną.
W tej sytuacji, uwzględniając wniosek przedstawiciela Prokuratora Generalnego, Trybunał Konstytucyjny rozprawę odroczył i uruchomił przypisaną prawem procedurę rozesłania zmodyfikowanego wniosku do wszystkich uczestników postępowania z żądaniem pisemnego ustosunkowania się do zgłoszonych zarzutów.
Po upływie miesiąca Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji § 7 rozporządzenia z dnia 21 lipca 1997 r. w sprawie rozkładu czasu służby Strażaków Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. Nr 82, poz. 530), uchylił kwestionowane przez wnioskodawcę zarządzenie nr 2 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej.
Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej w piśmie z 24 lipca tego roku podtrzymał swoje pierwotne stanowisko, które uzupełnił dodatkowymi argumentami, wnosząc jednocześnie o:
zaniechanie postępowania dowodowego i umorzenie postępowania w niniejszej sprawie na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (tekst jednolity z 1991 r. Dz.U. Nr 109, poz. 470 ze zmianami), z uwagi na utratę mocy obowiązującej zaskarżonego zarządzenia.
Prokurator Generalny oraz Minister Pracy i Polityki Socjalnej, nie podejmując polemiki merytorycznej w odniesieniu do zarzutów zawartych w zmodyfikowanym piśmie wnioskodawcy, ale z uwagi na utratę z dniem 23 lipca 1997 r. mocy obowiązującej zaskarżonego zarządzenia również wnieśli o umorzenie postępowania w sprawie.
W myśl art. 4 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym utrata mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny powoduje umorzenie postępowania w sprawie takiego aktu.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ustabilizowało się już stanowisko, że proste uchylenie kwestionowanego aktu normatywnego nie zawsze jest równoznaczne z utratą przez ten przepis w całości mocy obowiązującej. Dopiero treść normy derogującej lub przejściowej pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy uchylony przepis utracił moc obowiązującą w tym znaczeniu, a tym samym, że nie może być już w ogóle stosowany. W tym konkretnym wypadku kwestionowane zarządzenie Nr 2 Komendanta Głównego Straży Pożarnej z 24 czerwca 1992 r. zostało w sposób wyraźnie derogowane przez przepis § 7 nowego rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 lipca 1997 r. w sprawie rozkładu czasu strażaków Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. Nr 82, poz. 530). Ten akt normatywny wszedł w życie z dniem ogłoszenia (tzn. 24 lipca 1997 r.) i od tego dnia kwestia czasu pracy strażaków jest normowana przez ten nowy akt.
Postanowienie powyższe nie stanowi przeszkody do ewentualnego badania konstytucyjności i legalności nowego aktu normatywnego, o ile uprawniony podmiot złoży do Trybunału Konstytucyjnego wymagany prawem wniosek.

Z tych względów postanowiono jak na wstępie.