Pełny tekst orzeczenia

169/2/B/2012

POSTANOWIENIE
z dnia 29 lutego 2012 r.
Sygn. akt Ts 187/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Teresa Liszcz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Andrzeja D., w sprawie zgodności:
1) art. 417 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 32 ust. 1, a także z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
2) art. 448 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 6 sierpnia 2009 r. skarżący – Andrzej D. zakwestionował zgodność z Konstytucją dwóch przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.). Art. 417 k.c., w brzmieniu obowiązującym od 1 kwietnia 2004 r., rozumianemu w ten sposób, że „wyłącza on odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa za działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej, w sytuacji, gdy działanie to narusza zasady współżycia społecznego”, skarżący zarzucił niezgodność z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 32 ust. 1 oraz w zw. z art. 77 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Natomiast wobec art. 448 k.c., w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542), rozumianemu w ten sposób, że „uzależnia on odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa za szkody niemajątkowe od zawinionego działania”, skarżący zarzucił niezgodność z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna została skierowana w związku z następującą sprawą. Wyrokiem z 15 grudnia 2008 r. (sygn. akt I C 639/08) Sąd Okręgowy w Krakowie oddalił powództwo skarżącego o zapłatę przeciwko Skarbowi Państwa – Prokuratorowi Okręgowemu w Krakowie. W swoim pozwie skarżący domagał się zasądzenia kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za krzywdę związaną z poddaniem go presji wieloletniego postępowania karnego, jak również tytułem odszkodowania za utracone w związku z tym postępowaniem wynagrodzenie roczne. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Okręgowy w Krakowie wskazał, że w odniesieniu do żądania odszkodowania, skarżący nie wykazał jednej z koniecznych przesłanek, jaką jest bezprawność zachowania funkcjonariusza publicznego. Odwołaniu się w pozwie do zarzutu naruszenia zasad współżycia społecznego nie towarzyszyło natomiast doprecyzowanie, które z nich doznały uszczerbku. Natomiast w zakresie żądania zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. sąd I instancji stwierdził, że dla oceny naruszenia dobra osobistego decydującego znaczenia nie ma subiektywne odczucie skarżącego, lecz reakcja, jaką naruszenie to wywołuje w społeczeństwie. Odnosząc się do okoliczności postawienia skarżącemu zarzutów i wniesienia oraz popierania przed sądem aktu oskarżenia, Sąd Okręgowy w Krakowie przyjął, że nie można dopatrzyć się w nich bezprawności, ani też naruszenia zasad współżycia społecznego, a działania prokuratury w sprawie skarżącego nie stanowiły zachowania zawinionego.
Apelacja skarżącego od opisanego wyżej orzeczenia została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 1 kwietnia 2009 r. (sygn. akt I ACa 212/09). W uzasadnieniu swojego rozstrzygnięcia sąd II instancji podkreślił, że dla egzekwowania odpowiedzialności na podstawie art. 417 k.c. niezbędne jest wykazanie bezprawności zachowania funkcjonariusza. Bezprawności rozumianej jako niezgodność zarówno z prawem, jak i z zasadami współżycia społecznego. Skarżący zaś – w ocenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie – nie wykazał powyższej przesłanki. Sąd II instancji podkreślił, że skarżący nie udowodnił również zrealizowania innej przesłanki, niezbędnej dla zasadności roszczenia, jaką jest wystąpienie szkody. Niewykazanie bezprawności działań pozwanego w pełni uzasadniało także oddalenie powództwa w odniesieniu do żądania zadośćuczynienia na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 3 k.c.
Niezależnie od skargi konstytucyjnej skarżący wystąpił także ze skargą kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie. Postanowieniem z 15 stycznia 2010 r. (sygn. akt III CSK 260/09) Sąd Najwyższy odmówił jednakże przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.
Uzasadniając szczegółowo zarzuty skargi konstytucyjnej, skarżący przedstawił okoliczności sprawy, w związku z którą skierował powództwo o zapłatę przeciwko Skarbowi Państwa. Następnie podkreślił, że interpretacja art. 77 ust. 1 Konstytucji i zawartej w nim przesłanki „niezgodności z prawem” nie powinna wykluczać możliwości uznania za spełniające ją zachowań naruszających powszechnie uznane i akceptowane zasady współżycia społecznego. Taka wykładnia, zdaniem skarżącego, znajduje wsparcie w nakazie urzeczywistniania zasad sprawiedliwości społecznej, statuowanym w art. 2 Konstytucji. Tymczasem w orzecznictwie sądów powszechnych utrwalona jest interpretacja art. 417 k.c., która wyłącza działania bezprawne, rozumiane jako naruszające zasady współżycia społecznego. W konsekwencji przepis ten zawęża odpowiedzialność odszkodowawczą za wykonywanie władzy publicznej w stosunku do ogólnej regulacji art. 415 k.c., to zaś prowadzi do zróżnicowania sytuacji prawnej podmiotów poszkodowanych w zakresie przysługujących im praw majątkowych oraz zakresu ochrony tych praw. Powyższy stan skarżący kwalifikuje więc jako naruszenie art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Jego zdaniem, także wzgląd na zasadę równości wobec prawa przemawia na rzecz ponoszenia przez Skarb Państwa odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej w sposób naruszający zasady współżycia społecznego.
W odniesieniu natomiast do zarzutu niezgodności z Konstytucją art. 418 k.c. skarżący wskazał na dominującą w orzecznictwie interpretację tego przepisu, zgodnie z którą przyznanie pokrzywdzonemu zadośćuczynienia z tytułu naruszenia dóbr osobistych możliwe jest wyłącznie w sytuacji zawinionego zachowania sprawczego. Tymczasem, zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji, prawo do wynagrodzenia szkody nie może być ograniczone przesłanką winy organu władzy publicznej. Wszelkie ustawowe unormowania, które zastrzegają taką przesłankę, są zatem niezgodne z Konstytucją. Skarżący podkreślił, że przez szkodę, w ujęciu konstytucyjnym, rozumieć należy nie tylko szkodę majątkową, ale także niemajątkową. Naruszenie prawa do majątkowej formy wynagrodzenia szkód wyrządzonych niezgodnym z prawem wykonywaniem władzy publicznej jest zarazem naruszeniem art. 64 Konstytucji, który to przepis zapewnia równą ochronę praw majątkowych, a więc między innymi roszczeń skarżącego o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia jego dóbr osobistych.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Przesłanki dopuszczalności korzystania ze skargi konstytucyjnej określone są w art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak również w przepisach – precyzujących uregulowanie konstytucyjne – ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z tymi unormowaniami podmiot występujący ze skargą konstytucyjną zobligowany jest do wskazania jej podstawy, a więc postanowień Konstytucji wyrażających konkretne prawa lub wolności, które zostały naruszone przez przepisy będące przedmiotem zaskarżenia. Wskazaniu temu powinno towarzyszyć wyjaśnienie sposobu, w jaki doszło do tego naruszenia (art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK).
W kontekście analizowanej skargi konstytucyjnej trzeba ponadto podkreślić, że jedynym dopuszczalnym przedmiotem tego środka prawnego mogą być przepisy ustawy lub innego aktu normatywnego, które zostały zastosowane w sprawie skarżącego i doprowadziły do naruszenia przysługujących mu konstytucyjnych praw podmiotowych oraz których uchylenia domaga się skarżący. Innymi słowy, to właśnie usunięcie z systemu obowiązującego prawa zaskarżonych unormowań powinno otwierać drogę do sanacji statusu prawnego skarżącego w zakresie wskazanych w skardze praw i wolności. Powyższa zależność stanowi bowiem konsekwencję założenia, zgodnie z którym przyczyna naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności skarżącego powinna tkwić w treści zaskarżonych unormowań, nie zaś wyłącznie w orzeczeniu, które organ orzekający wydał w jego sprawie.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, powyższe przesłanki wystąpienia ze skargą konstytucyjną nie zostały w niniejszym przypadku spełnione.
W odniesieniu do zaskarżonego art. 417 k.c. skarżący koncentruje swoje zarzuty na wadliwym, tzn. zawężającym, sposobie interpretacji określenia „niezgodne z prawem działania lub zaniechania”. Zawężenie to związane jest z wyłączeniem z zakresu zastosowania tego przepisu zachowań władczych, wyrządzających szkodę, a niezgodnych z zasadami współżycia społecznego. W ocenie skarżącego prowadzi to do naruszenia praw wynikających z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 32 ust. 1 oraz art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji.
Już w tym miejscu wymaga rozważenia adekwatność tak określonego wzorca kontroli względem treści kwestionowanego przepisu k.c. Nie ulega wątpliwości, że w merytorycznej „symetrii” do art. 417 k.c. pozostaje wyłącznie art. 77 ust. 1 Konstytucji. Pozostałe wskazane w skardze konstytucyjnej przepisy (przede wszystkim art. 64 Konstytucji), mając niewątpliwie związek z przedmiotem sprawy rozstrzyganej przez sąd, w związku z którą skarżący wystąpił ze skargą konstytucyjną, nie są treściowo adekwatne dla oceny zaskarżonego przepisu. Zależność polegająca na tym, że sąd – oddalając powództwo odszkodowawcze skarżącego z uwagi na treść art. 417 k.c. – uniemożliwia tym samym realizację jego roszczeń majątkowych, nie jest jeszcze wystarczająca do przyjęcia adekwatności art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji jako podstawy kontroli tego unormowania k.c.
Wyrażone w art. 77 ust. 1 Konstytucji prawo do wynagrodzenia szkody za niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej znalazło swoją szczegółową wykładnię w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Na uwagę zasługuje w tym zakresie zwłaszcza (powoływany także w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej) wyrok Trybunału z 4 grudnia 2001 r. (SK 18/00, OTK ZU nr 8/2001, poz. 256). W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał zawarł ważne argumenty i wskazania dotyczące sposobu rozumienia przesłanek kształtujących korzystanie z prawa statuowanego w art. 77 ust. 1 Konstytucji. W istotnym dla niniejszej skargi konstytucyjnej kontekście, związanym z przesłanką „niezgodności z prawem”, Trybunał stwierdził jednoznacznie, że „art. 77 ust. 1 Konstytucji łączy obowiązek naprawienia szkody jedynie z takim działaniem organu władzy publicznej, które jest »niezgodne z prawem«. Pojęcie »działanie niezgodne z prawem« ma ugruntowane znaczenie. W kontekście regulacji konstytucyjnej należy je rozumieć jako zaprzeczenie zachowania uwzględniającego nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej. »Niezgodność z prawem« w świetle art. 77 ust. 1 Konstytucji musi być rozumiana ściśle, zgodnie z konstytucyjnym ujęciem źródeł prawa (art. 87-94 Konstytucji). Pojęcie to jest więc węższe niż tradycyjne ujęcie bezprawności na gruncie prawa cywilnego, które obejmuje, obok naruszenia przepisów prawa, również naruszenie norm moralnych i obyczajowych, określanych terminem »zasad współżycia społecznego« lub »dobrych obyczajów«. Należy jednak podkreślić, że nie ma przeszkód konstytucyjnych dla związania w ramach ustawodawstwa zwykłego konstrukcji odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej z tradycyjną koncepcją bezprawności ustaloną w płaszczyźnie prawa cywilnego” (zob. pkt IV.3 uzasadnienia wyroku TK).
Przyjmując więc zgodne z poglądem Trybunału rozumienie przesłanki „niezgodności z prawem”, zawartej w art. 77 ust. 1 Konstytucji, Trybunał stwierdza, że zarzut skargi konstytucyjnej skierowany przeciwko art. 417 k.c. pozbawiony jest racji. Brak konstytucyjnych przeszkód do szerszego ujęcia przesłanki bezprawności na gruncie ustawy zwykłej nie może prowadzić do wniosku, że przyjmowane w orzecznictwie sądów powszechnych rozumienie art. 417 k.c. jest niezgodne z art. 77 ust. 1 Konstytucji. W tym bowiem kontekście regulacja k.c. realizuje „standard” konstytucyjny, a tym samym upatrywanie niezgodności z Konstytucją w braku rozszerzenia przez ustawodawcę zakresu zastosowania warunków korzystania z prawa do wynagrodzenia szkody uznać należy za oczywiście bezzasadne.
Dla oceny przesłanek skargi konstytucyjnej w odniesieniu do drugiego z zaskarżonych unormowań, tj. art. 448 k.c., decydujące znaczenie ma natomiast treść orzeczeń sądowych wydanych w sprawie skarżącego. Przypomnieć trzeba, że istotę niezgodności tego przepisu z Konstytucją upatrywał skarżący w zastosowaniu przez ustawodawcę przesłanki winy, warunkującej zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę związaną z naruszeniem dobra osobistego pokrzywdzonego. Należy w związku z tym zauważyć, że sądy orzekające w sprawie skarżącego zgodnie stwierdziły, iż w jego sprawie doszło do obalenia przez pozwanego (Skarb Państwa) domniemania bezprawności naruszenia dobra osobistego (art. 24 § 1 k.c.). Podkreślił to zwłaszcza w uzasadnieniu (s. 9) swojego wyroku Sąd Apelacyjny w Krakowie, który stwierdził, że „w działaniach pozwanego podjętych w stosunku do skarżącego brak było elementu bezprawności (włączając w to także ocenę działań z punktu widzenia zasad współżycia społecznego); wypada jednak dodać, że pozwany działał w oparciu o wiążące go przepisy i na ich podstawie”. Innymi słowy, wskazywana przez skarżącego przesłanka winy nie mogła mieć w sprawie znaczenia rozstrzygającego, skoro nie został zrealizowany uprzedni warunek – poszukiwania ochrony wyłącznie przed działaniami bezprawnymi.
W tej sytuacji należy stwierdzić, że w odniesieniu do art. 448 k.c. brak jest – wskazywanej już wyżej – koniecznej zależności między podnoszoną przez skarżącego wadą kwestionowanego przepisu a zarzutem naruszenia przysługujących mu praw konstytucyjnych. W okolicznościach sprawy skarżącego, w związku z którą skarga konstytucyjna została wniesiona, ewentualne derogowanie kwestionowanego przepisu (z przyczyny podnoszonej w skardze) nie doprowadziłoby bowiem do sanacji stanu zarzucanej niezgodności z Konstytucją. Brak takiego związku powoduje zaś, że skarga konstytucyjna nabiera w tym zakresie jej przedmiotu niedozwolonego waloru abstrakcyjności, polegającego na braku legitymacji skarżącego do kwestionowania art. 448 k.c. w związku z takimi okolicznościami zarzucanego naruszenia konstytucyjnych praw i wolności.

Biorąc wszystkie powyższe okoliczności pod uwagę, na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także art. 47 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.