Pełny tekst orzeczenia

390/5/B/2012

POSTANOWIENIE

z dnia 27 lipca 2012 r.


Sygn. akt Tw 6/12



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Andrzej Rzepliński,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym wniosku Komisji Krajowej Wolnego Związku Zawodowego SIERPIEŃ 80 o stwierdzenie niezgodności:

art. 70 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, ze zm.) z art. 2 oraz art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu wnioskowi.



UZASADNIENIE



W dniu 27 stycznia 2012 r. wpłynął do Trybunału Konstytucyjnego wniosek Komisji Krajowej Wolnego Związku Zawodowego SIERPIEŃ 80 (dalej: Komisja) o zbadanie zgodności art. 70 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, ze zm.; dalej: ustawa o świadczeniach z FUS) z art. 2 oraz art. 32 Konstytucji.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 8 marca 2012 r. (doręczonym 14 marca 2012 r.) wezwano wnioskodawcę do usunięcia braków formalnych wniosku przez: wyjaśnienie, który statutowy organ Wolnego Związku Zawodowego SIERPIEŃ 80 jest legitymowany do podjęcia uchwały w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego; doręczenie oryginału (oraz czterech odpisów) uchwały tego organu stanowiącej podstawę wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego oraz wskazującej podmiot uprawniony do sporządzenia, podpisania i wniesienia tego wniosku oraz reprezentowania wnioskodawcy w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym; doręczenie oryginału oraz czterech odpisów wyciągu z protokołu posiedzenia wspomnianego organu, pozwalającego stwierdzić, że uchwała o wystąpieniu z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego została podjęta zgodnie z postanowieniami statutu Wolnego Związku Zawodowego SIERPIEŃ 80; doręczenie odpisu aktualnego z Krajowego Rejestru Sądowego (oraz jego czterech kopii); doręczenie odpisu (oraz czterech kopii) statutu Wolnego Związku Zawodowego SIERPIEŃ 80; uzasadnienie, na czym polega – zdaniem wnioskodawcy – naruszenie art. 2 Konstytucji (zasady ochrony praw nabytych oraz zasady zaufania obywateli do państwa i prawa) oraz art. 32 Konstytucji (zasady równości) przez zaskarżony przepis; wyjaśnienie, czy wnioskodawca podnosi zarzut zaniechania prawodawczego, czy pominięcia prawodawczego, oraz uzasadnienie tego zarzutu.

W piśmie z 19 marca 2012 r. wnioskodawca odniósł się do stwierdzonych przez Trybunał Konstytucyjny braków formalnych wniosku.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



1. Na podstawie art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wniosek pochodzący od ogólnokrajowego organu związku zawodowego podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym. W postępowaniu tym Trybunał Konstytucyjny w składzie jednego sędziego bada, czy złożony wniosek spełnia wymagania formalne (art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o TK), czy nie jest oczywiście bezzasadny (art. 36 ust. 3 ustawy o TK), czy nie zachodzą inne ujemne przesłanki postępowania (art. 39 ust. 1 ustawy o TK) oraz czy wniosek pochodzi od uprawnionego podmiotu (art. 191 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 191 ust. 2 Konstytucji).



2. Przedmiot zaskarżenia, który Komisja wskazuje w petitum wniosku, to art. 70 ustawy o świadczeniach z FUS. Niemniej, w istocie wnioskodawca ogranicza swoje żądanie do zbadania przez Trybunał Konstytucyjny konstytucyjności art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS w brzmieniu: „wdowa ma prawo do renty rodzinnej (ust. 1), jeżeli w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy (pkt 1) albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej (pkt 2). Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust. 1 pkt 2 (ust. 2)”.



3. Komisja wnosi o zbadanie zgodności art. 70 ustawy o świadczeniach z FUS art. 2 Konstytucji.



3.1. Wnioskodawca wychodzi z założenia, że „do roku 1999 (…), kiedy to wprowadzono reformę emerytalną, która uzależniła od spełnienia kilku kryteriów prawo do uzyskania renty rodzinnej po zmarłym współmałżonku, wdowom górniczym przysługiwała dożywotnia renta, bez zastosowania jakichkolwiek kryteriów ograniczających to prawo”. Komisja koncentruje się na dowodzeniu, że „reforma systemu emerytalno-rentowego, kosztem rzekomego ujednolicenia praw i obowiązków potencjalnych beneficjentów systemu, naruszyła zasady pewności prawa, bowiem nagła zmiana przyznawania świadczeń rentowych, pozostawiła pewną grupę osób w skrajnie trudnej sytuacji. Co istotne pozbawiła prawa do dożywotnich rent wdowy po górnikach, którzy podejmowali pracę jeszcze w trakcie obowiązywania poprzednich przepisów”. Zdaniem wnioskodawcy „waga problemu (…) dotyczy kobiet, które pełnię swojego życia poświęciły wychowaniu dzieci oraz rodzinie, a po stracie współmałżonka zostały bez środków do życia, bowiem do tego, by zostały objęte przepisami ustawy, zabrakło im kilka lat”. Reasumując, argumentacja przedstawiona we wniosku sprowadza się do zarzutu „pozbawienia [wdów] ich prawa do dożywotnich rent po roku 1999 r.”.



3.2. Trybunał Konstytucyjny przypomina, że ochrona praw nabytych odnosi się do praw (uprawnień) rzeczywiście nabytych na podstawie rozstrzygnięć indywidualnych lub aktów generalnych w sytuacji, gdy ktoś spełnił warunki nabycia danego uprawnienia. W każdym wypadku muszą to być prawa rzeczywiście przyznane (lub ekspektatywy maksymalnie ukształtowane), a nie stworzone w ustawie możliwości przyznania określonych praw (zob. wyroki TK z 17 października 2005 r., K 6/04, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 100 oraz 7 listopada 2005 r., P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111).



3.3. Trybunał Konstytucyjny ustalił, że w myśl art. 15 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (Dz. U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154, ze zm.; dalej: ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym górników) górnicza renta rodzinna przysługiwała wdowie. Zasadniczą przesłanką nabycia pod rządami tej ustawy prawa do renty rodzinnej była zatem śmierć męża. Jeżeli zdarzenie to nie nastąpiło w czasie obowiązywania tego przepisu, małżonka górnika, co oczywiste, nie uzyskała w tamtym okresie statusu wdowy. W konsekwencji wdowy po górnikach, którzy zmarli po wejściu w życie (z dniem 1 stycznia 1999 r.) ustawy o świadczeniach z FUS, uchylającej ustawę o zaopatrzeniu (art. 195 pkt 6 w zw. z art. 196 ustawy o świadczeniach z FUS), uzyskały status wdowy już w okresie obowiązywania nowej regulacji, a tym samym nie mogły nabyć prawa (ani ekspektatywy maksymalnie ukształtowanej) do renty rodzinnej na poprzednich zasadach. Późniejsza regulacja nie mogła więc w stosunku do nich naruszyć zasady ochrony praw nabytych.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzut niezgodności art. 70 ustawy emerytalnej z wywodzoną z art. 2 Konstytucji zasadą ochrony praw nabytych jest oczywiście bezzasadny. Okoliczność ta, zgodnie z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, stanowi samoistną przesłankę odmowy nadania wnioskowi dalszego biegu we wskazanym zakresie.



4. Komisja stawia zarzut naruszenia przez art. 70 ustawy o świadczeniach z FUS art. 32 Konstytucji.



4.1. Na wstępie Trybunał Konstytucyjny przypomina, że na mocy art. 195 w zw. z art. 196 ustawy o świadczeniach z FUS utraciły moc ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym górników oraz ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. z 1982 r. Nr 40, poz. 267, ze zm.; dalej: ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników).

Trybunał Konstytucyjny ustalił, że w myśl art. 41 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników wdowa miała prawo do renty rodzinnej, jeżeli, po pierwsze, w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była inwalidką (pkt 1) albo, po drugie, wychowywała co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa, uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształciło się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawowała pieczę nad dzieckiem zaliczonym do I lub II grupy inwalidów uprawnionych do renty rodzinnej (pkt 2). Zgodnie z art. 41 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników prawo do renty rodzinnej nabywała również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się inwalidką po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust. 1 pkt 2 tej ustawy. Natomiast stosownie do art. 15 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników górnicza renta rodzinna przysługiwała wdowie bez konieczności spełnienia warunków wymaganych przez art. 41 ust. 1 i 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników. Nie ulega zatem wątpliwości, że art. 15 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników przewidywał korzystniejsze warunki nabycia prawa do renty rodzinnej dla określonej grupy społecznej, tzn. wdów po górnikach (górnicza renta rodzinna).

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że w art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS, który odpowiada zasadniczo treści poprzednio obowiązującego art. 41 ust. 1 i 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników (kryterium inwalidztwa zostało zastąpione niezdolnością do pracy), ustawodawca ustalił jednolite zasady nabywania prawa do renty rodzinnej dla wszystkich uprawnionych do tego świadczenia osób.

Odnosząc się do przywołanej przez wnioskodawcę cechy istotnej („fakt pozbawienia osób wskazanych w ustawie środków do życia, na skutek śmierci uprawnionego współmałżonka”), Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że w myśl kwestionowanych przepisów wdowie (nie tylko) po górniku przysługuje renta rodzinna po mężu, jeżeli po jego śmierci nie może ona z usprawiedliwionych społecznie względów (wiek, niezdolność do pracy) sama się utrzymać. Z dobrodziejstwa tego uregulowania może skorzystać wdowa bez względu na to, jaki zawód wykonywał przed śmiercią jej małżonek.

Wobec powyższego Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzut naruszenia przez art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS art. 32 Konstytucji cechuje oczywista bezzasadność. Okoliczność ta, zgodnie z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, stanowi samoistną przesłankę odmowy nadania wnioskowi dalszego biegu we wskazanym zakresie.



4.2. Komisja twierdzi także, że „naruszenie art. 32 Konstytucji (tj. zasady równości) polega na zróżnicowaniu sytuacji prawnej pewnego wąskiego kręgu podmiotów, ze względu na ściśle określone przez ustawodawcę kryteria, którymi są wiek beneficjentów regulacji prawnej oraz leżący u podstaw takiej regulacji prawnej zamiar umożliwienia podjęcia tymże osobom zatrudnienia i zachęcania – poprzez podobne działanie – do aktywizacji zawodowej”.

Odnosząc się do przytoczonego stanowiska, Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że kwestionowany przepis nie dotyczy „wąskiego kręgu osób”, gdyż odnosi się do wdów w ogólności, nie zaś wyłącznie wdów po górnikach. Tym samym uzależnienie nabycia prawa do renty rodzinnej od określonego wieku i niezdolności do pracy odnosi się jednakowo do wszystkich wdów zamierzających skorzystać z dobrodziejstwa kwestionowanego przepisu.

Dla Trybunału Konstytucyjnego nie ulega wątpliwości, że wdowy w wieku 50 lub więcej lat i wdowy poniżej 50 roku życia (art. 70 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach z FUS) nie są podmiotami podobnymi. Wymaga nadto podkreślenia, że wdowy zdolne do pracy i wdowy niezdolne do pracy (art. 70 ust. 1 ustawy o świadczeniach z FUS) to podmioty odmienne. Zdaniem Trybunału wdowy, które wychowują dzieci, wnuki lub rodzeństwo (poniżej 16 roku życia, a w przypadku kształcenia się – 18 roku życia) uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, oraz wdowy, które takich osób nie wychowują, to podmioty różne.

Mając na względzie, że zasada równości zakłada, z jednej strony, różne traktowanie podmiotów i sytuacji, które nie mają identycznego charakteru, z drugiej zaś – takie samo traktowanie podmiotów podobnych, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzut naruszenia przez zaskarżony przepis art. 32 Konstytucji cechuje oczywista bezzasadność. Okoliczność ta, zgodnie z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, stanowi samoistną podstawę odmowy nadania wnioskowi dalszego biegu we wskazanym zakresie.



4.3. Komisja twierdzi, że „pozbawiono ich [część wdów po górnikach] prawa do zabezpieczenia społecznego [art. 67 Konstytucji] w razie wystąpienia sytuacji przewidzianej w ustawie [tzn. śmierci małżonka]. Złamana została tym samym zasada równego traktowania obywateli wynikająca z art. 32 Konstytucji”.

Wnioskodawca przekonuje, że część wdów podjęła decyzję „o przerzuceniu ciężaru pełnego utrzymania rodziny z całą świadomością i odpowiedzialnością na współmałżonka”. Tym samym potwierdza, że osoby te pozostawały bez pracy z własnej woli, a stan ten nie był związany z ich niezdolnością do pracy. Co oczywiste, takie osoby nie korzystają z ochrony gwarantowanej przez art. 67 Konstytucji, który odnosi się do osób, po pierwsze, niezdolnych do pracy (ust. 1), po drugie zaś – pozostających bez pracy nie z własnej woli (ust. 2). Skoro tak, to Komisja nie może twierdzić, że art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS, który przyznaje prawo do renty rodzinnej wdowom niezdolnym do pracy, narusza – w stosunku do reprezentowanych przez wnioskodawcę wdów zdolnych do pracy i pozostających bez pracy z własnej woli – zasady równości w prawie do zabezpieczenia społecznego (art. 32 w zw. z art. 67 Konstytucji). Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzut ten cechuje oczywista bezzasadność. Okoliczność ta uzasadnia odmowę nadania wnioskowi dalszego biegu we wskazanym zakresie na podstawie art. 36 ust. 3 ustawy o TK.



4.4. Zdaniem Trybunału, skoro art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS ma zastosowanie do każdej wdowy, to tym samym nie można twierdzić, że ustawodawca, ustalając zbiór osób mogących nabyć prawo do renty rodzinnej na warunkach określonych w tym przepisie, pominął wdowy po górnikach. Wobec powyższego Trybunał Konstytucyjny stwierdza, postawiony przez Komisję pod adresem art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS zarzut pominięcia ustawodawczego nie znajduje uzasadnienia.



4.5. Trybunał Konstytucyjny zauważa, że Komisja kwestionuje „nieuznanie ich [tzn. osób wskazanych we wniosku] jako podmiotów uprawnionych do uzyskania renty na podstawie art. 70 ustawy”.

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na to, że Komisja domaga się zbadania zgodności z Konstytucją zaniechania przez ustawodawcę wprowadzenia uregulowania, które po pierwsze, wyodrębniałoby ze zbioru wdów „wdowy górnicze”, po drugie, ustalałoby odrębną kategorię „górniczej renty rodzinnej”, po trzecie, pozwoliłoby wdowom po górnikach ubiegać się o taką rentę bez względu na wiek i zdolność do pracy. Nie ulega wątpliwości, że zadowalająca wnioskodawcę regulacja byłaby równoznaczna z utworzeniem nowego, całkowicie odmiennego od obecnego, systemu przyznawania renty rodzinnej, który uprzywilejowałby wdowy po górnikach.

Trybunał Konstytucyjny przypomina, że sąd konstytucyjny pełni rolę jedynie „ustawodawcy negatywnego”, który eliminuje z systemu prawnego normy naruszające Konstytucję. Nie ma natomiast kompetencji do stanowienia norm, a taki charakter miałoby orzekanie w sprawie zaniechań prawodawczych (por. wyrok TK z 2 lipca 2002 r., U 7/01, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 48).



4.6. Komisja twierdzi, że „ustawodawca, uchwalając ustawę z 17 grudnia 1998 r. [tzn. ustawę o świadczeniach z FUS] uznał, że istnieje pewna grupa osób, której – w razie śmierci współmałżonka – nie należy się renta rodzinna”. Zdaniem wnioskodawcy „nie ma racjonalnych przesłanek uzasadniających prawne zróżnicowanie podmiotów, którym zgodnie z treścią art. 70 spornej ustawy (…) przyznano prawo do rent, i tych którym tego prawa odmówiono”.

Przytoczona argumentacja świadczy o tym, że Komisja domaga się, aby Trybunał dokonał oceny celowości zaskarżonych przepisów, uzależniających korzystanie przez wdowę z prawa do renty rodzinnej od posiadania przez nią pewnych dodatkowych cech (spełniania określonych warunków). Powyższe znajduje potwierdzenie w wyrażanym przez wnioskodawcę przekonaniu „o zaistnieniu poważnych luk w prawie, stawiających pod znakiem zapytania racjonalność prawodawcy”.

Przywołane zarzuty nie mogą być rozpatrywane przez Trybunał z uwagi na brak kognicji w tym zakresie. Trzeba bowiem pamiętać, że ustawa zasadnicza przyznała Trybunałowi Konstytucyjnemu status „sądu prawa”, nie zaś „sądu faktu” (por. postanowienie TK z 25 stycznia 2008 r., Tw 43/07, OTK ZU nr 4/B/2008, poz. 131). Co znamienne, nie należy do Trybunału ocena racjonalności działań prawodawcy.



4.7. Komisja twierdzi, że istnieją uregulowania, „gdzie takiego rozróżnienia [ze względu na wiek lub zdolność do pracy] nie dokonano, jak choćby w (…) ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy”. Wnioskodawca nie wskazuje jednak konkretnych przepisów tej ustawy.

Trybunał Konstytucyjny ustalił, że renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny żołnierza zmarłego albo zaginionego w czasie pełnienia służby na zasadach i w wysokości określonych w ustawie o świadczeniach z FUS (art. 23 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 24 ust. 1 in principio ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66, ze zm.; dalej: ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy) z pewnymi wyjątkami. Przykładem takiego wyjątku jest art. 24 pkt 1a ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy, zgodnie z którym renta rodzinna przysługuje małżonkowi bez względu na wiek i stan zdrowia w razie śmierci albo zaginięcia żołnierza w czasie wykonywania zadań służbowych poza granicami państwa, związanych z użyciem Sił Zbrojnych poza granicami państwa w konflikcie zbrojnym lub dla wzmocnienia sił państwa albo państw sojuszniczych, misji pokojowej, akcji zapobieżenia aktom terroryzmu lub ich skutkom.

Odnosząc się do argumentacji wnioskodawcy, należy zauważyć, że nie da się utrzymać tezy, iż w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy nie dokonano rozróżnienia w ramach zbioru podmiotów uprawnionych do renty rodzinnej. Wymaga nadto podkreślenia, że choć nie sposób uznać górników (praca) i żołnierzy (służba) za podmioty podobne, to wdowom po górnikach i wdowom po żołnierzach przysługuje renta rodzinna na zasadach określonych w ustawie o świadczeniach z FUS (art. 24 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy, art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS). Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że nie można konfrontować ze sobą – w aspekcie zasady równości – przepisu ustanawiającego regułę (art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach z FUS) z uregulowaniem będącym odstępstwem (art. 24 pkt 1a ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy), tym bardziej że górnicy i żołnierze wypełniający zadania o charakterze zbrojnym poza granicami kraju to podmioty odmienne.



W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.