Pełny tekst orzeczenia

147/2/B/2013


POSTANOWIENIE

z dnia 28 stycznia 2013 r.
Sygn. akt Ts 14/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Stanisław Rymar,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Grzegorza K. o zbadanie zgodności:
art. 49 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,


p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego Grzegorz K. (dalej: skarżący) wystąpił o zbadanie zgodności art. 49 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skargę sformułowano na podstawie następującego stanu faktycznego.
Skarżący pozostaje od 2006 r. w konflikcie ze swoim bratem, z którym założył i prowadził spółkę AG Korc Spółka jawna z siedzibą w Warszawie. Efektem tego konfliktu są m.in. postępowania karne toczące się przeciwko bratu skarżącego w wyniku złożenia przez skarżącego zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Skarżący złożył również zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez świadków, którzy zeznawali w toczących się postępowaniach, radcę prawnego oraz biegłego, który wydał opinię w jednej ze spraw.
Postanowieniem z 27 maja 2010 r. (sygn. akt 7 Ds. 538/10/II) prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów odmówił wszczęcia śledztwa w sprawie złożenia w dniu 22 grudnia 2009 r. fałszywych zeznań przez brata skarżącego. Na powyższe postanowienie skarżący wniósł zażalenie, ale zarządzeniem z 2 sierpnia 2010 r. prokurator odmówił przyjęcia zażalenia z uwagi na wniesienie go przez osobę nieuprawnioną. Następnie z tych samych przyczyn zażalenie na powyższe zarządzenie nie zostało uwzględnione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa – XIV Wydział Karny w postanowieniu z 14 października 2010 r. (sygn. akt XIV Kp 1909/10).
Postanowieniem z 20 maja 2010 r. (sygn. akt 7 Ds. 645/10/III) prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów odmówił wszczęcia śledztwa w sprawie złożenia w dniu 9 lutego 2010 r. fałszywych zeznań przez jednego ze świadków. Po rozpatrzeniu zażalenia skarżącego Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa – XIV Wydział Karny postanowieniem z 15 października 2010 r. (sygn. akt XIV Kp 1970/10) pozostawił zażalenie bez rozpoznania z uwagi na wniesienie go przez osobę nieuprawnioną.
Postanowieniem z 4 czerwca 2010 r. (sygn. akt 7 Ds. 539/10/IV) prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów odmówił wszczęcia dochodzenia w sprawie wyłudzenia poświadczenia nieprawdy w dniu 22 grudnia 2009 r. przez radcę prawnego. Na powyższe postanowienie skarżący wniósł zażalenie, ale zarządzeniem z 9 września 2010 r. prokurator odmówił przyjęcia zażalenia z uwagi na wniesienie go przez osobę nieuprawnioną. Następnie z tych samych przyczyn zażalenie na powyższe zarządzenie nie zostało uwzględnione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa – XIV Wydział Karny w postanowieniu z 9 listopada 2010 r. (sygn. akt XIV Kp 2355/10).
Postanowieniem z 28 czerwca 2010 r. (sygn. akt 5 Ds. 1087/10/IV) prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów odmówił wszczęcia dochodzenia w sprawie sfałszowania przez biegłego opinii sądowej mającej służyć za dowód w sprawie. Na powyższe postanowienie skarżący wniósł zażalenie, ale zarządzeniem z 8 września 2010 r. prokurator odmówił przyjęcia zażalenia z uwagi na wniesienie go przez osobę nieuprawnioną. Następnie z tych samych przyczyn zażalenie na powyższe zarządzenie nie zostało uwzględnione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa – XIV Wydział Karny w postanowieniu z 15 listopada 2010 r. (sygn. akt XIV Kp 2359/10).
Skarżący podnosi, że zaskarżony przepis jest niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim nakazuje definiowanie pokrzywdzonego przez bezpośrednie naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego przestępstwem, pozbawiając tym samym statusu pokrzywdzonego te osoby, których dobro prawne zostało pośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, lub gdy przestępstwo ma wpływ na ich sytuację prawną, majątkową, osobistą i procesową (jak w przypadku osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 233 § 1 i 4 oraz art. 272 ustawy z 2 sierpnia 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. Nr 88 poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.).
Zaskarżony przepis narusza – w ocenie skarżącego – zasady prawidłowej legislacji, ponieważ nie daje ochrony podmiotom, które się jej słusznie domagają. Użyte w tym przepisie sformułowanie „bezpośrednie naruszenie lub zagrożenie” wprowadza pełną dowolność w zakresie jego wykładni przez sądy i prokuraturę, czym – w przekonaniu skarżącego – narusza art. 2 Konstytucji. Skarżący podkreśla, że ta okoliczność – tj. przekroczenie dowolnego poziomu niejasności przepisu – stanowi zgodnie z orzecznictwem Trybunału samoistną przesłankę stwierdzenia niezgodności przepisu z Konstytucją. Taka też sytuacja ma miejsce w rozpoznawanej sprawie, ponieważ zaskarżony przepis wiąże się z ryzykiem „dokonywania przez organy procesowe swobodnej wykładni prawotwórczej”.
W ocenie skarżącego zaskarżony przepis jest sprzeczny również z art. 45 ust. 1 Konstytucji, ponieważ z uwagi na niemożność zaskarżenia przez osoby pośrednio pokrzywdzone (tak jak skarżący w rozpoznawanej sprawie) postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, dochodzi do wyłączenia organów postępowania przygotowawczego spod kontroli sądu oraz pozbawienia możliwości złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia. Następuje tym samym – wbrew art. 77 ust. 2 Konstytucji – zamknięcie pokrzywdzonemu drogi do dochodzenia naruszonych praw i wolności konstytucyjnych. Z uwagi bowiem na wydanie rozstrzygnięcia na podstawie nierzetelnej opinii biegłego i fałszywych – zdaniem skarżącego – zeznań świadków oraz brak możliwości zaskarżenia postanowień o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego skarżący został pozbawiony możliwości obrony swych praw. Naruszone zostaje również – zdaniem skarżącego – prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji), zwłaszcza że ograniczenie prawa do sądu nie może – zgodnie z zasadą proporcjonalności wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji – polegać na zamknięciu drogi do sądu. Nie uzyskawszy statusu pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k., skarżący został – jak podnosi – pozbawiony prawa do inicjatywy dowodowej (art. 315 k.p.k.), ustanowienia i korzystania z pomocy pełnomocnika (art. 87 § 1 k.p.k.), brania udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 316 § 1, art. 317 § 1 k.p.k.), zaskarżania postanowień, zarządzeń i czynności procesowych (art. 306 § 1 i 3, art. 302 § 2, art. 466 k.p.k.).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu, do którego odpowiednie zastosowanie ma art. 36 ustawy o TK. Przesłanki warunkujące dopuszczalność skargi konstytucyjnej zostały uszczegółowione w ustawie o TK. Jeśli nie została spełniona któraś z przesłanek określonych w art. 46-48 ustawy o TK, a także wtedy, gdy skarga jest oczywiście bezzasadna lub braki nie zostały usunięte w określonym terminie, oraz gdy zachodzą przesłanki umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny wydaje postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu. Art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK w zw. z art. 79 Konstytucji – obok konieczności spełnienia innych przesłanek – nakłada na skarżącego obowiązek uprawdopodobnienia naruszenia przysługujących mu praw lub wolności konstytucyjnych przez zaskarżony przepis. Ze względu na przedstawione wymagania formalne, w tym konstrukcyjne, skargi konstytucyjnej ustawodawca przewidział wymóg jej sporządzenia i wniesienia przez adwokata lub radcę prawnego oraz ustanowił trzymiesięczny termin do jej złożenia.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego złożona skarga nie spełnia powyższych wymogów, co uniemożliwia nadanie jej dalszego biegu. Zasadniczym powodem odmowy nadania biegu skardze konstytucyjnej jest brak uprawdopodobnienia naruszenia praw lub wolności konstytucyjnych skarżącego przez zaskarżony przepis.
Zgodnie z art. 49 § 1 k.p.k. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Przepis ten zawiera ogólną definicję pokrzywdzonego jako strony postępowania karnego, wyposażonej w określone uprawnienia procesowe, umożliwiające jej ochronę swych interesów w toku postępowania.
W niniejszej skardze przedmiot kontroli ograniczony został do art. 49 k.p.k., podczas gdy zarzuty i ich uzasadnienie dotyczą w istocie treści art. 233 i art. 272 k.k. Trybunał Konstytucyjny w niniejszym składzie podziela pogląd wyrażony w postanowieniach z: 7 kwietnia 2009 r., Ts 4/08 (OTK ZU nr 2/B/2010, poz.76) i 22 września 2010 r., Ts 23/10 (OTK ZU nr 1/B/2012, poz. 59), zgodnie z którym to „nie zaskarżony przepis [art. 49 § 1 k.p.k.], lecz przepisy kodeksu karnego, a zatem przepisy o charakterze materialnym, określają przedmiot ochrony prawnokarnej. Przepisy te wskazują zarówno na chronione dobra prawne, jak też zakres zachowań zabronionych. Decydują o przyznaniu w konkretnej sprawie statusu pokrzywdzonego. Zatem to w przepisach kodeksu karnego poszukiwać należy odpowiedzi na pytanie, czy w związku z zarzutem popełnienia konkretnego przestępstwa osoba fizyczna albo prawna uzyskuje status pokrzywdzonego”.
Skarżący nie nabył statusu pokrzywdzonego ze względu na treść art. 233 § 1 i 4 oraz art. 272 k.k., które wyłączają z kręgu osób pokrzywdzonych przestępstwem osoby fizyczne, w tym skarżącego. Sam skarżący odnosi się do prawa materialnego i stwierdza, że w sytuacji, gdy wymiar sprawiedliwości – będący dobrem chronionym w przepisach prawa materialnego – nie funkcjonuje prawidłowo, naruszone zostaje bezpośrednio również jego dobro prawne w postaci zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Trybunał zwraca uwagę, że sądy orzekające w sprawie skarżącego, ustalając, czy skarżący był osobą uprawnioną do wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, odwoływały się właśnie do przepisów prawa materialnego (art. 233 § 1 i 4 oraz art. 272 k.k.). Zarzuty wskazane w skardze mogłyby być zatem przedmiotem kontroli w zakresie art. 233 § 1 i 4 oraz art. 272 k.k. Nie jest jednak wystraczające zaskarżenie tylko art. 49 § 1 k.p.k. Trybunał Konstytucyjny jest zaś związany zakresem i podstawą zaskarżenia – są to elementy konstrukcyjne skargi konstytucyjnej, które nie podlegają sanowaniu w drodze wezwania do uzupełnienia braków formalnych. Powyższe przesądziło o niedopuszczalności rozpoznania skargi konstytucyjnej.
Ponadto, Trybunał zauważa, że skarżący w istocie zarzuca pozbawienie go prawa do sądu. Prawo do sądu jest ujęte w dwóch artykułach Konstytucji: w sposób pozytywny w art. 45 ust. 1 Konstytucji i negatywny w art. 77 ust. 2 Konstytucji. Nie oznacza to jednak, że ten ostatni przepis – jako zakresowo węższy – jest zbędny. Art. 77 ust. 2 Konstytucji, zawierając zakaz zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności i praw, wyznacza w ten sposób zakres dopuszczalnych ograniczeń prawa do sądu. W związku z powyższym oba przepisy łącznie wyrażają materialną treść prawa do sądu.
Prawo do sądu należy jednakże inaczej rozumieć na gruncie spraw cywilnych, a inaczej na gruncie spraw karnych. W sprawach cywilnych oznacza ono prawo do zainicjowania postępowania przed sądem. W sprawach karnych prawo do sądu musi być rozumiane w odniesieniu do oskarżonego. To on ma prawo do tego, aby jego sprawę rozpoznał niezawisły i bezstronny sąd przy zachowaniu elementarnych gwarancji procesowych. Nie sposób oczywiście negować interesu pokrzywdzonego (skarżącego) w doprowadzeniu do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy składania fałszywych zeznań czy wyłudzenia poświadczenia nieprawdy. Jednakże interes ten nie jest tożsamy z istnieniem zagwarantowanego w Konstytucji prawa podmiotowego do inicjowania postępowania sądowego w zakresie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego. Prawo takie nie wynika z konstytucyjnego prawa do sądu (zob. wyroki TK z: 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 15 czerwca 2004 r., SK 43/03, OTK ZU nr 6/A/2004, poz. 58; 25 września 2012 r., SK 28/10, OTK ZU nr 8/A/2012, poz. 96). Należy podkreślić, że organami powołanymi do ścigania przestępstw publicznoskargowych są organy prowadzące postępowanie przygotowawcze, w szczególności prokurator, Policja i inne organy, którym przysługują uprawnienia Policji. Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest w zasadzie prokurator. Dla pokrzywdzonego, w sprawie z oskarżenia publicznego, sprawa karna staje się sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji dopiero po wszczęciu postępowania przed sądem przez uprawnionego oskarżyciela.
Niezależnie od powyższego art. 78 Konstytucji jest w sprawie skarżącego nieadekwatnym wzorcem kontroli. Pozbawiona możliwości uruchomienia procedury służącej weryfikacji pierwszoinstancyjnych rozstrzygnięć może być tylko osoba, która formalnie została dopuszczona do udziału w tym postępowaniu (zob. L. Garlicki, komentarz do art. 78, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. V, red. L. Garlicki, Warszawa 2007, s. 4). Podkreślić również należy, że postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego przeciwko osobom trzecim nie rozstrzygały o prawach i obowiązkach skarżącego.
Trybunał przypomina także – w kontekście podniesionego przez skarżącego zarzutu niejasności i niedookreśloności zaskarżonego przepisu – że art. 2 Konstytucji nie może stanowić samoistnej przesłanki stwierdzenia niezgodności przepisu z Konstytucją w postępowaniu ze skargi konstytucyjnej (zob. postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60, wydane w pełnym składzie; postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., SK 13/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 9).
Na marginesie Trybunał zwraca uwagę, że postanowieniem z 15 października 2010 r. (sygn. akt XIV Kp 1970/10) Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa – XIV Wydział Karny pozostawił zażalenie skarżącego bez rozpoznania (w pozostałych trzech przypadkach zostały wydane postanowienia o nieuwzględnieniu zażalenia), a skarżący nie wniósł zażalenia na to postanowienie, chociaż zgodnie z art. 430 § 2 k.p.k. było ono zaskarżalne. Co do tego orzeczenia skarżący nie wyczerpał zatem drogi prawnej – wbrew wymogowi przewidzianemu w art. 46 ust. 1 ustawy o TK.

Z powyższych względów, na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.