Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V ACa 481/14

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 września 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny w składzie:

Przewodniczący:

SSA Katarzyna Przybylska

Sędziowie:

SA Irma Kul

SO del. Arkadiusz Kuta (spr.)

Protokolant:

sekr. sąd. Małgorzata Naróg

po rozpoznaniu w dniu 26 września 2014 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa M. L.

przeciwko Towarzystwu (...) Spółce Akcyjnej w W.

o zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w T.

z dnia 14 kwietnia 2014 r. sygn. akt I C 440/14

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach za instancję odwoławczą.

Na oryginale właściwe podpisy

VACa 481/14

UZASADNIENIE

M. L. wniosła o zasądzenie od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej w W. kwoty 80.000 złotych z odsetkami i kosztami tytułem zadośćuczynienia w związku z krzywdą wywołaną śmiercią brata A. K. w wypadku komunikacyjnym (...)

Pozwane Towarzystwo (...) wniosło o oddalenie powództwa w całości.

Sąd Okręgowy w T. , wyrokiem z dnia 14 kwietnia 2014 roku , oddalił powództwo oraz odstąpił od obciążania powódki kosztami procesu i sądowymi.

Sąd Okręgowy ustalił , że (...)doszło do katastrofy w ruchu lądowym spowodowanej przez kierowcę autobusu . W następstwie tego wypadku zginął A. K. - brat powódki . Posiadacz pojazdu , którym kierował sprawca zdarzenia związany był umową obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych z pozwanym Towarzystwem (...) . W dniu 31 października 2013 roku powódka zgłosiła ubezpieczycielowi szkodę w wysokości 80.000 zł polegającą na naruszeniu jej dóbr osobistych , tj. nagłym zerwaniu więzi rodzinnej z bratem A. K. . Pismem z dnia 30 grudnia 2013 roku pozwany odmówił wypłaty świadczenia.

W rozważaniach odwołał się Sąd pierwszej instancji do art. 822 k.c. , według którego przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim , wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony (§1). Jeżeli strony nie umówiły się inaczej , umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmuje szkody będące następstwem przewidzianego w umowie zdarzenia , które miało miejsce w okresie ubezpieczenia (§ 2) . Zgodnie zaś z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz. U. nr 11 z 2010 r., poz. 66 ze zm.) zakład ubezpieczeń udziela ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia zawartej z ubezpieczającym . Umowa ubezpieczenia ma charakter dobrowolny, z zastrzeżeniem przepisów ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych . Ta zaś , w art.. 34 ust. 1 , który stanowi lex specialis do art. 822 § 1 k.c. przewiduje , Ze z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie , jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym obowiązani są do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę , której następstwem jest śmierć , uszkodzenie ciała , rozstrój zdrowia bądź też utrata , zniszczenie lub uszkodzenie mienia . Przepisy tej ustawy , w zakresie przez nią uregulowanym , mają charakter szczególny w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego .

Zauważył Sąd Okręgowy , że bezsporna była zasada odpowiedzialności pozwanego za skutki wypadku(...), w którym zginął brat powódki . Okoliczności i skutki samego zdarzenia też były bezsporne . Pozwany kwestionował natomiast podstawy swojej odpowiedzialności wobec powódki . Zwracał uwagę , że (...)nie obowiązywał jeszcze art. 446 § 4 k.c. , dotyczący instytucji zadośćuczynienia za doznaną krzywdę dla najbliższych członków rodziny zmarłego , a osobom najbliższym zmarłego nie przysługiwały w to miejsce środki ochrony przewidziane na gruncie art. 24 § 1 k.c. oraz art. 448 k.c.

Dodanie § 4 do art. 446 k.c. wywołało wątpliwości odnośnie relacji tego przepisu do art. 448 k.c. Obecnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowane jest stanowisko , że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dobra osobistego członków rodziny zmarłego w postaci szczególnej więzi rodzinnej i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. , jeżeli śmierć nastąpiła na skutek deliktu przed dniem 3 sierpnia 2008 roku . Zdaniem Sądu pierwszej instancji roszczenia tego nie można jednak kierować do. Po pierwsze brak jest podstaw do odpowiedzialności ubezpieczyciela w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych . Zawarty w niej katalog jest zamknięty . Nie podlega więc wykładni rozszerzającej . Zgodnie z treścią art. 34 z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie , jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę , będącą następstwem śmierci , uszkodzenia ciała , rozstroju zdrowia bądź też utraty , zniszczenia lub uszkodzenia mienia . Nie przewiduje się odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych nie tylko poszkodowanego , a tym bardziej , osób trzecich nie będących bezpośrednio poszkodowanymi na skutek wypadku . Przyjęcie innej interpretacji prowadziłoby do nieuzasadnionego rozszerzenia odpowiedzialności ubezpieczyciela . Katalog dóbr osobistych określony w art. 23 k.c. jest otwarty i dlatego można zaliczyć do niego dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej z najbliższym członkiem rodziny , ale szczególny charakter przepisu art. 34 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych nie pozwala na rozszerzającą interpretację zawartego w nim katalogu .

Sąd Okręgowy stwierdził następnie , że przed dniem 3 sierpnia 2008 roku brak było podstawy prawnej do przypisania ubezpieczycielowi odpowiedzialności za krzywdy wywołane naruszeniem dobra osobistego osoby bliskiej ofiary w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego . Wówczas bowiem , na podstawie art.l pkt 3 ustawy z dnia 30.05.2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731) do polskiego systemu prawnego został włączony przepis art. 446 § 4 k.c. Zgodnie z nim , w przypadku spowodowania uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia , których skutkiem jest śmierć poszkodowanego , sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę . Przepis ten nie ma zastosowania do stanów faktycznych zaistniałych przed dniem wejścia w życie powołanego przepisu . Wcześniej obowiązywała jednolita linia orzecznicza , iż nie ma w systemie prawa polskiego możliwości przyznania zadośćuczynienia za śmierć poszkodowanego na rzecz osoby bliskiej . Ten sam pogląd wyrażany był jednoznacznie w piśmiennictwie . Obowiązek zadośćuczynienia powstaje tylko wtedy , gdy przewiduje to wyraźnie przepis ustawy , a świadczenia przewidziane w art. 446 § 3 k.c. są wyjątkiem od zasady , że roszczenia odszkodowawcze zostają przyznane jedynie osobom bezpośrednio poszkodowanym . Odnotowano natomiast , że w przeszłości funkcję zadośćuczynienia zaczęto wiązać z roszczeniem , które zostało zawarte w przepisie art. 446 § 3 k.c. Przepis ten przewiduje możliwość przyznania odszkodowania w przypadku pogorszenia się sytuacji życiowej osoby bliskiej zmarłego . W celu ochrony osób które utraciły najbliższego członka rodziny , sądy przy zasądzaniu świadczenia z art. 446 § 3 k.c. brały pod uwagę podobne przesłanki jak przy zadośćuczynieniu . Przyjmowano zatem, iż przepis art. 446 § 3 k.c. dotyczy nie tylko szkody materialnej, ale również szkody o charakterze niematerialnym , które to pojęcie zbliżone jest , a wręcz tożsame z pojęciem krzywdy . Powyższe wskazuje jednoznacznie , że ustawodawca nie przewidywał przed dniem 3.08.2008 roku możliwości przyznania zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej na jakiejkolwiek podstawie prawnej . Taki wniosek potwierdza także uzasadnienie powołanej wyżej ustawy z dnia 30.05.2008 roku ( uzasadnienie projektu ustawy - przyp. wł. ) . Z uzasadnienia tego wynikać ma , że wolą ustawodawcy było stworzenie możliwości przyznawania bliskim ofiar czynów niedozwolonych stosownego zadośćuczynienia, wobec braku takiej możliwości w obowiązującym stanie prawnym . Brak przepisu umożliwiającego przyznanie takiego zadośćuczynienia był świadomym aktem ustawodawcy przy uchwalaniu Kodeksu cywilnego w roku 1964 . Traktowanie więzi rodzinnych jako dobra osobistego podlegającego ochronie zaczęło pojawiać się na skutek praktyki orzeczniczej wypracowanej przez sądy co doprowadziło do sytuacji analogicznej do „ stosowania prawa wstecz ” . Ubezpieczyciela zaś kalkuluje ryzyka i w ślad za tym np. ustala wysokość składki ubezpieczeniowej . Musi więc wiedzieć za co odpowiada , żeby mieć zagwarantowane środki na wypłatę ewentualnych świadczeń z tych tytułów . W tym przypadku natomiast ubezpieczyciel musiałby wypłacić świadczenie za ryzyko , którego w ogóle nie był świadomy w chwili zawierania umowy ubezpieczenia . Godzi to w zasadę pewności obrotu cywilnoprawnego oraz stwarza zagrożenie dla finansowej stabilności ubezpieczyciela .

Apelację od tego wyroku wniosła M. L. domagając się jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

Zarzuciła naruszenie prawa materialnego , to jest art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych w związku z art. 448 k.c. i 23 k.c.

W uzasadnieniu przekonywała , że roszczenie o zadośćuczynienie za delikt powstały sprzed wskazywanej w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nowelizacji można wyprowadzić z art. 448 k.c. w powiązaniu z odpowiednim dobrem osobistym wskazanym w art. 23 k.c. , przy uwzględnieniu niekwestionowanej otwartości tego katalogu . Zadośćuczynienie przysługuje rzeczywiście tylko wówczas gdy przewiduje je przepis ustawy . Jednak przed 3 sierpnia 2008 roku taka podstawa istniała w art. 448 k.c. , a tylko niesłusznie odmawiano jej tego znaczenia . Dominująca obecnie linia orzecznicza , kwestionowana przez Sąd pierwszej instancji , nie jest zatem przejawem stosowania prawa wstecz . Rozważania odnośnie kalkulacji ekonomicznych ubezpieczyciela mają charakter pozaprawny . Zauważono jedynie , że ryzyko gospodarcze jest wkomponowane w działalność pozwanego , podobnie jak innych przedsiębiorców . Według apelantki art. 34 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych daje wprost podstawę do dochodzenia roszczenia skoro mowa w nim o odszkodowaniu należnym za wyrządzoną w związku z ruchem pojazdu szkodę , której następstwem jest śmierć . Zwracano uwagę na konsekwencje uznania , że roszczenie przysługuje tylko przeciwko sprawcy . Również wykładnia celowościowa art. 34 skłania do uznania , że stanowi on podstawę roszczenia apelantki. Ma on bowiem chronić sprawcę wypadku przed nadmiernym obciążeniem ekonomicznym .

Pozwane Towarzystwo (...) domagało się oddalenia apelacji .

Sąd Apelacyjny w Gdańsku ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja M. L. okazała się zasadna i doprowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania . Sąd pierwszej instancji nie przeprowadził postępowania dowodowego , poprzestając na stwierdzeniu braku podstaw prawnych roszczenia powódki ( patrz także uzasadnienie zaskarżonego wyroku karta 87 ) . Stanowisko co do istoty sprawy było błędne . Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy ustali , czy w świetle mającego zastosowanie w sprawie art. 448 k.c. w związku z art. 23 k.c. M. L. należy się zadośćuczynienie , to jest czy doznała ona krzywdy wymagającej kompensacji , a jeżeli tak to jaka kwota jest odpowiednia .

Wstępnie wyjaśnić należy , że zapatrywania prawne Sądu pierwszej instancji są wzajemnie sprzeczne . W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wskazuje się po pierwsze , że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dobra osobistego członków rodziny zmarłego w postaci szczególnej więzi rodzinnej i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. jeżeli śmierć nastąpiła na skutek deliktu przed dniem 3 sierpnia 2008 roku , a jedynie roszczenia takiego nie można dochodzić od ubezpieczyciela . Następnie jednak przeprowadza się wywód przeciwny , zakończony tezą o braku podstawy prawnej dla dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie przed dniem 3 sierpnia 2008 roku skoro dopiero wówczas wszedł w życie art. 446 § 4 k.c. , a w okresie obowiązywania Kodeksu cywilnego przed tą datą nie wprowadzono rozwiązania analogicznego do art. 166 k.z. Wydaje się , że kwestionuje się także istnienie dobra podlegającego ochronie ( tak na karcie 86v o traktowaniu więzi rodzinnych jako prawa chronionego zanim takie dobro osobiste w orzecznictwie określono ) , aby w innym miejscu aprobować otwarty katalog dóbr osobistych i możliwość zaliczenia do nich więzi rodzinnych . Tymczasem wyraźne wysłowienie w judykaturze dóbr osobistych podlegających ochronie , a nie wymienionych wprost w art. 23 k.c. , z natury rzeczy wynika z oceny zdarzeń przeszłych . Nie można się zgodzić z tezą , że przed 3 sierpnia 2008 roku nie było podstawy prawnej dla zasądzenia zadośćuczynienia . W dniu 28 grudnia 1996 roku weszła w życie ustawa z dnia 23 sierpnia 1996 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny ( Dziennik Ustaw Numer 114 pozycja 542 ) , w której nadano art. 448 k.c. nowe brzmienie - w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu , czyje dobro osobiste zostało naruszone , odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny , niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia . Rzecz zatem nie w braku podstawy prawnej do kompensowania krzywdy wywołanej naruszeniem dóbr osobistych ile w rozwinięciu ich katalogu , a to rzecz dynamiczna , pochodna zmian zachodzących w społeczeństwie .

Sąd odwoławczy stoi na stanowisku , że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może uzasadniać przyznanie członkom rodziny zmarłego zadośćuczynienia , jeżeli śmierć nastąpiła na skutek deliktu powstałego przed dniem 3 sierpnia 2008 roku ( data wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw Dziennik Ustaw Numer 116 pozycja 731 wprowadzającej do porządku prawnego art. 446 § 4 k.c. ) . M. L. przysługiwać może zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. o ile naruszono jej dobra osobiste wynikające z więzi emocjonalnej jaka łączyła ją z bratem A. K. . Jej zerwanie spowodować mogło cierpienie i poczucie krzywdy , czyniąc powódkę bezpośrednio poszkodowaną czynem niedozwolonym . Za skutki tego deliktu pozwany odpowiada bowiem zawierając umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zobowiązał się do kompensacji szkód wyrządzonych osobom trzecim , wobec których odpowiedzialność ponosi ubezpieczony ( art. 822 k.c. ) . Zarówno w tym przypadku , jak i innych znanych z praktyki sądowej , oczywiste jest , że wielość bezpośrednio poszkodowanych deliktem nie jest zdarzeniem nadzwyczajnym także wówczas gdy podstawy prawne odpowiedzialności są rozmaite . Nowelizacja art. 446 k.c. z 3 sierpnia 2008 roku , polegająca na dodaniu § 4 , nie pozbawiła członków rodziny zmarłego możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. także w przypadku gdy czyn niedozwolony popełniony został przed tą datą . Taki pogląd , tu cytowany za uzasadnieniem uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 roku (III CZP 32/11 ) , jest już ugruntowany w judykaturze , która w aktualnym stanie prawnym akceptuje dualizm środków prawnych zdatnych do zastosowania dla zadośćuczynienia krzywdzie doznanej przez bliskich zmarłego . Na skutki nowelizacji spojrzeć trzeba w ten sposób , że wejście w życie art. 446 § 4 k.c. , przy pozostawieniu w porządku prawnym art. 448 k.c. , oznacza dopuszczalność wyboru spośród dwóch podstaw prawnych , a w okresie przed 3 sierpnia 2008 roku , możliwość oparcia powództwa osoby bliskiej na art. 448 k.c. ( tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 kwietnia 2014 roku w sprawie YCSK 320/13 )

Na przeszkodzie uwzględnieniu powództwa nie stoi także art. 34 ust 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych , Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ( obecnie tekst jednolity z 2013 roku Dziennik Ustaw pozycja 392 ) . Zgodnie z treścią tego przepisu , z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie , jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę , będącą następstwem śmierci , uszkodzenia ciała , rozstroju zdrowia bądź też utraty , zniszczenia lub uszkodzenia mienia . Tak jak nie wyklucza ona dochodzenia przez poszkodowanego roszczeń tytułem zadośćuczynienia za uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia ani roszczeń bliskich zmarłej ofiary wypadku drogowego opartych na art. 446 §§ 1 i 3 k.c. , a obecnie także 446 § 4 k.c. , tak i nie stoi na przeszkodzie roszczeniu z art. 448 § 1 k.c. Nie ma bowiem podstaw do upatrywania takiego skutku w stosowanej nomenklaturze . W ramach „ odszkodowania ” z art. 34 kompensuje się zarówno szkody majątkowe jak i niemajątkowe , a także roszczenia będące następstwem śmierci ofiary wypadku drogowego , których dochodzą osoby nie będące uczestnikami tego zdarzenia , a ich krzywda wymaga zadośćuczynienia . Zaznaczyć należy jedynie , że celem tej normy jest w pierwszym rzędzie udzielenie poszkodowanym gwarancji rzeczywistego zaspokojenia ich słusznych roszczeń , co w przypadku bezpośredniej i wyłącznej odpowiedzialności sprawców byłoby często niepewne .

Rozważania Sądu Okręgowego odnośnie przesłanek przyjmowanych uprzednio za istotne przy zasądzaniu odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej bliskich zmarłego ( art. 446 § 3 k.c. ) są ogólnie trafne . Zauważyć jednak należy , że potwierdzają one raczej trwałość tendencji do udzielania ochrony dobrom niemajątkowym bliskich zmarłego . Efektywnym sposobem zaspokajania tych roszczeń stało się ich opieranie na podstawie z art. 448 k.c. w związku z art. 23 k.c. Wątpliwości powstawać mogą natomiast w przypadku gdy osoba , która uzyskała świadczenie z art. 446 § 3 k.c. uwzględniające także niemajątkowe elementy tego roszczenia , przedstawi żądanie zapłaty zadośćuczynienia . W rozstrzyganej sprawie kwestia taka jednak nie powstała .

W tym stanie rzeczy , na mocy art. 386 § 1 k.p.c. , uchylono zaskarżony wyrok i przekazano sprawę Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania , pozostawiając temu Sądowi , na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. , rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej .