Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 października 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie - Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 16 października 2014 r. w Szczecinie

sprawy E. B.

przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 21 października 2013 r. sygn. akt VI U 1157/13

oddala apelację.

SSA Barbara Białecka SSA Jolanta Hawryszko SSO del. Beata Górska

Sygn. akt III AUa 100/14

UZASADNIENIE

Decyzją z 12 czerwca 2013 r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r., Nr 50, poz. 291 ze zm.; dalej jako: ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników) oraz ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U.
z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako: ustawa emerytalna), zobowiązał ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia rentowego w kwocie 5494,33 zł za okres od 1 sierpnia 2012 r. do 31 maja 2013 r. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy stwierdził, że we wskazanym okresie ustalono nadpłatę renty rolniczej z powodu wyłączenia małżonki rolnika z ubezpieczenia społecznego rolników. Zaznaczono, że ubezpieczony był pouczony o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń, a mimo zajścia tych okoliczności pobierał nienależne świadczenia.

Ubezpieczony w odwołaniu od powyższej decyzji podniósł, że nie miał świadomości, że podjęcie przez żonę pracy spowoduje konsekwencje w postaci konieczności zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Dodatkowo wskazał, że jego sytuacja rodzinna i finansowa jest bardzo ciężka z uwagi na pogarszający się stan jego zdrowia.

Rolniczy organ rentowy w odpowiedzi na odwołanie podtrzymał dotychczasowe stanowisko. Wniósł o oddalenie odwołania.

Wyrokiem z 21 października 2013 r. Sąd Okręgowy w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że ustalił, że ubezpieczony nie jest zobowiązany do zwrotu kwoty 5494,33 zł z tytułu świadczeń z tytułu renty rolniczej pobranych za okres od 1 sierpnia 2012 r. do 31 maja 2013 r.

Sąd I instancji ustalił, że ubezpieczony jest właścicielem gruntów rolnych
o łącznej powierzchni 59,77 ha, tj. 39,78 ha przeliczeniowych, położonych w obrębie N., gmina M.. Decyzją z 4 sierpnia 1999 r. organ rentowy przyznał ubezpieczonemu prawo do renty rolniczej od 20 lipca 1999 r. Jednocześnie zawiesił część uzupełniającą w 50% z powodu niezaprzestania prowadzenia przez ubezpieczonego działalności rolniczej wraz z małżonką, która nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury i renty rolniczej. W standardowej informacji zamieszczonej w decyzji w ustępie 4 pkt 1 wskazano, że część uzupełniająca emerytury – renty inwalidzkiej rolniczej podlega zawieszeniu w całości, jeżeli emeryt lub rencista nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej. W pkt 2 wskazano, że część uzupełniająca emerytury – renty inwalidzkiej rolniczej podlega zawieszeniu w połowie, gdy:

- emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą wraz z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury rolniczej albo renty inwalidzkiej rolniczej, lub

- działalność rolniczą prowadzi wyłącznie małżonek emeryta lub rencisty
i istnieją szczególne przeszkody w zaprzestaniu prowadzenia tej działalności, lub

- emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą, mając na utrzymaniu niepełnoletniego zstępnego lub wychowanka, który ukończył szkołę podstawową lub 15 lat, lub

- emeryt lub rencista jest długotrwale niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej – przez okres 2 lat od daty wypadku lub zachorowania.

W ustępie 5 wskazano, że osoba uprawniona do renty inwalidzkiej rolniczej okresowo traci prawo do tego świadczenia z chwilą objęcia jej innym ubezpieczeniem społecznym.

W ustępie 6 wskazano, że osoba, która pobrała nienależne świadczenia jest zobowiązana do ich zwrotu. Podano też, że za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się świadczenia wypłacane mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczenia
w całości lub części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Dodatkowo wskazano, że: „w celu ustalenia, czy nie zachodzą okoliczności powodujące zawieszenie lub zmniejszenie wysokości emerytury rolniczej – renty inwalidzkiej rolniczej jest Pan (i) zobowiązany niezwłocznie zawiadomić organ wypłacający świadczenie o:

1)  okolicznościach podanych w ust. 4 pkt 1 -3, ust. 5,

2)  podjęciu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej, jak też pełnieniu służby,

3)  wysokości osiąganego wynagrodzenia – dochodu – uposażenia,

4)  każdorazowej podwyżce wysokości wynagrodzenia – dochodu – uposażenia,

5)  uzyskaniu przez małżonka prawa do emerytury lub renty,

6)  odbywaniu kary pozbawienia wolności,

7)  pobieraniu emerytury lub renty z innego tytułu – przyznanej przez inny organ,

8)  osoba uprawniona do dodatku pielęgnacyjnego powinna powiadomić
o pobycie w domu pomocy społecznej.”

W kolejnych doręczanych ubezpieczonemu decyzjach (przyznających mu rentę na dalsze okresy, przeliczających wysokość świadczenia, decyzjach zamiennych) zamieszczano pouczenia (informacje) o treści tożsamej jak w decyzji z 4 sierpnia
1999 r.

Decyzją z 11 grudnia 2012 r. organ rentowy podjął wypłatę 100% części uzupełniającej renty dla ubezpieczonego od 1 stycznia 2013 r. W standardowym pouczeniu dotyczącym zasad zawieszania lub zmniejszania wypłaty emerytur i rent, zamieszczonym na drugiej stronie doręczonej ubezpieczonemu decyzji wskazano, że w razie prowadzenia działalności rolniczej, wypłata części uzupełniającej emerytury – renty rolniczej ulega zawieszeniu w całości lub części (pkt 1). Zaznaczono też, że renta rolnicza okresowa z tytułu niezdolności do pracy nie przysługuje w przypadku objęcia rencisty innym ubezpieczeniem społecznym (pkt 2). Na zakończenie,
w uwagach wskazano, że: „w celu ustalenia, czy nie zachodzą okoliczności powodujące zawieszenie lub zmniejszenie wysokości emerytury rolniczej – renty rolniczej, jest Pan zobowiązany w ciągu 14 dni zawiadomić Oddział Regionalny
lub Placówkę Terenową KRUS o:

- prowadzeniu działalności rolniczej w rozumieniu ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.,

- podjęciu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej,

- wysokości osiągniętego z tych tytułów wynagrodzenia lub dochodu, a także wysokości osiąganego uposażenia z tytułu służby (w wojsku, policji itp.),

- każdorazowej podwyżce wysokości wynagrodzenia – dochodu – uposażenia,

- uzyskaniu prawa do emerytury lub renty z innego organu rentowego,

- okolicznościach podanych w pouczeniach otrzymanych uprzednio decyzji (przyznającej, zamiennej, przeliczającej, podwyższających).

Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że E. B. pozostaje w związku małżeńskim z A. B.. A. B. była objęta ubezpieczeniami społecznymi rolników jako małżonka rolnika od 1 stycznia 1991 r. Z dniem 1 sierpnia 2012 r. A. B. rozpoczęła wykonywanie pracy na podstawie umowy zlecenia na rzecz (...) sp. z o.o. z siedzibą w G.. Decyzją z 30 kwietnia 2013 r. organ rentowy stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego rolników A. B. od
1 sierpnia 2012 r., w związku z zawarciem przez nią umowy zlecenia.

Decyzją z 13 maja 2013 r. organ rentowy zawiesił E. B. wypłatę części uzupełniającej renty w wymiarze 100% od 1 czerwca 2013 r. W okresie od 1 sierpnia 2012 r. do 31 maja 2013 r. organ rentowy naliczał i wypłacał ubezpieczonemu część uzupełniającą renty w wysokości 50% (w okresie od 1 sierpnia 2012 r. do 31 grudnia 2012 r.) oraz 100% (od 1 stycznia 2013 r. do 31 maja 2013 r.), mimo iż istniały podstawy do zawieszenia wypłaty części uzupełniającej renty w wysokości 100%. Łącznie dokonane na rzecz E. B. z tego tytułu wypłaty wyniosły 5494,33 zł.

Sąd I instancji zważył, że odwołanie zasługiwało na uwzględnienie. Podzielił pogląd ubezpieczonego o braku podstaw do obciążenia go obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Wskazał, że zgodnie z przepisem art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń oraz ustalania odsetek za opóźnienia w wypłacie świadczeń określają przepisy emerytalne oraz przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
oraz ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa. Z uwagi na powyższe, w niniejszej sprawie na uwadze należało mieć przede wszystkim treść regulacji zamieszczonej w art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy emerytalnej. Wskazano tam, że osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu
(ust. 1). Zarazem jednak zaznaczono, iż za nienależnie pobrane świadczenia
w rozumieniu ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania.

Sąd Okręgowy wskazał, że identycznie przepisy art. 84 ust. 1, ust. 2 pkt 1
oraz ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych Dz.U.2013.1442 j.t.; dalej jako: ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych) stanowią, że osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się przy tym świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń
albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane,
a w pozostałych przypadkach - za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.

Sąd I instancji stwierdził, że w niniejszej sprawie poza sporem pozostawał fakt, że w okresie od 1 sierpnia 2012 r. do 31 maja 2013 r. organ rentowy naliczał
i wypłacał ubezpieczonemu część uzupełniającą renty w wysokości 50% (w okresie od 1 sierpnia 2012 r. do 31 grudnia 2012 r.) oraz 100% (od 1 stycznia 2013 r. do 31 maja 2013 r.), mimo iż istniały podstawy do zawieszenia wypłaty części uzupełniającej renty w wysokości 100%. Łącznie nadpłata z tego tytułu wyniosła 5494,33 zł. Koniecznym było jednak rozstrzygnięcie, czy istniały przesłanki, by domagać się od ubezpieczonego zwrotu pobranych przezeń z tego tytułu kwot.

Sąd Okręgowy wskazał, że niesporne było, że co do zasady wypłacone ubezpieczonemu w okresie od 1 sierpnia 2012 r. do 31 maja 2013 r. świadczenie tytułem części uzupełniającej renty rolniczej, było świadczeniem nienależnym. Stosownie do brzmienia art. 28 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, wypłata ulega zawieszeniu w całości, jeżeli emeryt lub rencista nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, z zastrzeżeniem ust. 5-7 i 9-11. W ust. 6 pkt 1
w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2013 r. wskazano, że wypłata ulega zawieszeniu w połowie, jeżeli emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą
z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do emerytury albo renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury rolniczej albo renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli małżonek ten podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy. Niespornym w sprawie było, że ubezpieczony nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej w rozumieniu przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (jest właścicielem gospodarstwa rolnego w rozumieniu przepisów o podatku rolnym). Poza sporem pozostawało również, że małżonka ubezpieczonego od
1 sierpnia 2012 r. podlegała wyłączeniu z ubezpieczenia społecznego rolników, jako że podjęła zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia. A zatem, co do zasady
- w świetle przytoczonego przepisu - ubezpieczonemu jako osobie prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, którego małżonka podjęła zatrudnienie (co skutkowało wyłączeniem jej z ubezpieczeń społecznych rolników), nie przysługiwało prawo do części uzupełniającej renty rolniczej. Jednak zdaniem Sądu Okręgowego,
w okolicznościach niniejszej sprawy uznać należało, że organ rentowy nie może domagać się zwrotu wypłaconych ubezpieczonemu w spornym okresie należności
z tego tytułu, gdyż ubezpieczony nigdy nie został prawidłowo pouczony o braku prawa do pobierania części uzupełniającej świadczenia w przypadku podjęcia przez jego małżonkę zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia.

Sąd I instancji stanął na stanowisku, że pouczenie, które kierowane jest do różnych świadczeniobiorców, powinno być zrozumiałe dla każdego adresata. Przede wszystkim, powinno ono być jasne pod względem językowym, czytelne redakcyjnie
i przejrzyste konstrukcyjnie. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 14 marca 2006 r. w sprawie I UK 161/05 (opubl. OSNP 2007/5-6/78), pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie powoduje brak prawa do świadczenia (art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej) może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji. Prawidłowe pouczenie ma bowiem decydujące znaczenie dla ustalenia obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego (podobnie: wyrok Sądu Najwyższego z 24 listopada 2004 r. w sprawie I UK 3/04, opubl. OSNPUSiSP 2005, nr 8, poz. 116). Tymczasem – zdaniem Sądu Okręgowego - w niniejszym postępowaniu nie sposób uznać, aby pouczenia, jakimi opatrywane były doręczane ubezpieczonemu decyzje, były prawidłowe. Pouczenia te miały wyłącznie charakter standardowy, stanowiły integralną część druku decyzji i wskazywano w nich wyłącznie, że istnieje obowiązek niezwłocznego zawiadamiania organu wypłacającego świadczenie o: 1) okolicznościach podanych w ust. 4 pkt 1 -3, ust. 5, 2) podjęciu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej, jak też pełnieniu służby, 3) wysokości osiąganego wynagrodzenia – dochodu – uposażenia, 4) każdorazowej podwyżce wysokości wynagrodzenia – dochodu – uposażenia, 5) uzyskaniu przez małżonka prawa do emerytury lub renty, 6) odbywaniu kary pozbawienia wolności, 7) pobieraniu emerytury lub renty z innego tytułu – przyznanej przez inny organ, 8) osoba uprawniona do dodatku pielęgnacyjnego powinna powiadomić o pobycie w domu pomocy społecznej.

Zdaniem Sądu I instancji, z pouczeń udzielanych ubezpieczonemu wynikało wyłącznie, że obowiązany jest on zawiadomić organ rentowy o uzyskaniu przez jego małżonkę prawa do emerytury lub renty. Z treści pouczeń w żadnym razie nie wynikało natomiast, aby został on poinformowany o konieczności zawiadomienia organu rentowego o podjęciu przez jego małżonkę zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. Z pewnością nie można uznać, że taki obowiązek wynika z ust. 6 pkt 2 pouczenia, które dotyczy obowiązku zawiadomienia o podjęciu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej, jak też pełnieniu służby. Konstrukcja udzielonej ubezpieczonemu informacji sugeruje bowiem wyłącznie, że ubezpieczony powinien zawiadomić organ rentowy o tym, że to on podjął zatrudnienie lub inną pracę zarobkową. Wniosek taki jest uzasadniony zwłaszcza w świetle treści ust. 6 pkt 5, który wprost odniesiono do okoliczności dotyczących małżonka rolnika oraz treści ust. 5 pouczenia, w którym wskazano, że osoba uprawniona do renty inwalidzkiej rolniczej okresowo traci prawo do tego świadczenia z chwilą objęcia jej innym ubezpieczeniem społecznym. Konieczność zawiadomienia o podjęciu zatrudnienia przez małżonkę nie wynikała również
z okoliczności wskazanych w ustępie 4 pouczenia. W ustępie tym, odnośnie okoliczności związanych z osobą małżonka rolnika, wymieniono wyłącznie prowadzenie działalności rolniczej wraz z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury rolniczej
albo renty inwalidzkiej rolniczej, lub prowadzenie działalności rolniczej wyłącznie przez małżonka emeryta lub rencisty w sytuacji, gdy istnieją szczególne przeszkody
w zaprzestaniu prowadzenia tej działalności.

Mając na uwadze powyższe, zdaniem Sądu Okręgowego stwierdzić należało, że skoro ubezpieczony został de facto pouczony wyłącznie o konieczności poinformowania organu rentowego o uzyskaniu przez jego małżonkę prawa do emerytury lub renty, a takiego prawa w spornym okresie jego małżonka nie uzyskała, nie można czynić mu zarzutu z tego, że nie poinformował Prezesa KRUS o podjęciu przez jego żonę pracy zarobkowej. Jak już bowiem wyżej wykazano, nie został on prawidłowo pouczony o okolicznościach, które powodują ustanie prawa do wypłaty części uzupełniającej renty rolniczej, o których powinien zawiadomić organ rentowy.

Dla ustalenia zatem obowiązku zwrotu wymagane są świadomość i premedytacja ubezpieczonego co do tego, że pobrał świadczenie bezprawnie. Obowiązek zwrotu świadczenia wypłaconego i pobranego bez podstawy prawnej obciąża więc tego, kto przyjął je „w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy”.

W ocenie Sądu Okręgowego, sytuacja taka nie miała miejsca w niniejszej sprawie. Z okoliczności sprawy wynika bowiem, że ubezpieczony nie miał świadomości, że pobrał nienależne świadczenie i na pewno nie działał on w złej wierze. Nie miał on bowiem zamiaru oszukiwać organu rentowego i wyłudzić świadczenia; nie miał świadomości, że podjęcie przez jego żonę zatrudnienia powoduje ustanie prawa do części uzupełniającej renty rolniczej.

Apelację od powyższego wyroku wniósł rolniczy organ rentowy. Zarzucił:
- naruszenie prawa materialnego – art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie przez mylne przyjęcie, że ubezpieczony nie został prawidłowo pouczony o braku prawa do pobierania części uzupełniającej świadczenia, w związku z czym nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 sierpnia 2012 r. do 31 maja 2013 r. w kwocie 5494,33 zł;

- naruszenie prawa materialnego poprzez niezastosowanie
w niniejszej sprawie przepisów art. 5 oraz art. 37 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, co również skutkowało błędnym przyjęciem, że ubezpieczony nie jest zobowiązany do zwrotu nadpłaconego świadczenia za sporny okres.
W uzasadnieniu apelacji rolniczy organ rentowy podniósł, że Sąd I instancji w sposób nieprecyzyjny dokonał ustaleń stanu faktycznego oraz nie przeprowadził właściwej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, dokonując niewłaściwej wykładni i zastosowania art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, nie biorąc przy tym pod uwagę treści art. 5 oraz 37 ust 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Apelujący przytoczył treść art. 24, 26, 28 ust. 2, 3, 4 i 6, art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 84 ust. 1, 2 i 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 138 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej. W ocenie rolniczego organu rentowego, wyłączną winę za powstanie nadpłaty ponosi ubezpieczony, gdyż nie poinformował on organu rentowego o podjęciu przez małżonkę zatrudnienia, nie dopełniając tym samym ciążącego na nim obowiązku wynikającego z art. 37 ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników. W ocenie apelującego, ubezpieczony został prawidłowo poinformowany o konieczności zgłaszania organowi rentowemu okoliczności mających wpływ na wypłatę i wysokość przysługującego świadczenia. Wskazał, że wszystkie doręczane ubezpieczonemu decyzje „KRUS Rol-1" zawierały w pkt 4, 5 i 6 pouczenie dotyczące warunków i zasad wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych, zasad zawieszalności części uzupełniającej świadczenia oraz zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Pouczenie zawarte w pkt 4 obejmuje dosłowne przytoczenie treści art. 28 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Natomiast pouczenie zawarte w pkt 6 decyzji odzwierciedla nie tylko treść przepisu art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i 138 ustawy emerytalnej, ale również przytoczenie przykładowych okoliczności, które należy zgłosić organowi rentowemu w terminie 14 dni. W ocenie skarżącego, nie sposób zatem zgodzić się z konstatacją Sądu I instancji, że ubezpieczony nigdy nie został prawidłowo pouczony o braku prawa do pobierania części uzupełniającej świadczenia. Stwierdził, że wprawdzie
w standardowych drukach decyzji „KRUS Rol-1" brak jest w pkt 6 pouczenia wyszczególnienia przypadku zawieszenia części uzupełniającej świadczenia w razie podjęcia przez małżonka rolnika zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia, niemniej należy zwrócić uwagę, że zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym
w wyroku z 28 czerwca 2005 r. (sygn. III UK 63/05), wyroku z 4 marca 2006 r. (sygn. I UK 161/05) oraz wyroku z 6 marca 2012 r. (sygn. I UK 331/11), pouczenie
o okolicznościach, których wystąpienie spowoduje brak prawa do świadczeń, nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, gdyż nie da się przewidzieć, które z okoliczności przewidzianych w licznych przepisach wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. W takim sensie wystarczające jest przytoczenie przepisów określających te okoliczności. Jednakże pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł je odnieść do własnej sytuacji; pouczenie - zgodnie
z intuicją językową - zawiera element wyjaśnienia, jednakże nie można pouczeniu przypisywać cech uzasadnienia (prawnego i faktycznego) decyzji, w którym organ rentowy dokonuje wykładni stosownych przepisów. Celem pouczenia, o którym mowa, nie jest więc wyczerpujące wyjaśnienie sytuacji prawnej i faktycznej ubezpieczonego, lecz pouczenie o konsekwencjach prawnych niezastosowania się emeryta do dyspozycji normy prawnej. Jednocześnie, pouczenie nie może być abstrakcyjne, niekonkretne, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich hipotetycznych okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń. Dalej apelujący wskazał, że z treści pouczenia zawartego w decyzjach „KRUS Rol-1" wyraźnie wynika, ze jedną z przesłanek zawieszenia części uzupełniającej świadczenia jest podjecie zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej, jak też pełnienie funkcji przez pobierającego świadczenie (pkt 6 pouczenia); z przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie wynika wprawdzie wprost, że podjęcie zatrudnienia przez małżonka świadczeniobiorcy również ma wpływ na wysokość pobieranej przez niego renty czy emerytury, niemniej wniosek taki można bezpośrednio wysnuć z treści art. 5 i 37 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Apelujący stwierdził, że gdyby Sąd I instancji nie zaniechał w okolicznościach niniejszej sprawy zastosowania treści art. 5 i 37 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, doszedłby niewątpliwie do przekonania, że ubezpieczony został prawidłowo pouczony. W związku z powyższym, skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja rolniczego organu rentowego okazała się nieuzasadniona.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, rozstrzygnięcie Sądu I instancji jest prawidłowe. Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził postępowanie dowodowe, w żaden sposób nie uchybiając przepisom prawa procesowego oraz dokonał trafnej oceny zebranego
w sprawie materiału dowodowego, w konsekwencji prawidłowo ustalając stan faktyczny sprawy. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia i rozważania prawne Sądu Okręgowego, rezygnując jednocześnie z ich ponownego szczegółowego przytaczania (por. wyroki Sądu Najwyższego z 5 listopada 1998 r. I PKN 339/98, OSNAPiUS 1999/24 poz. 776, z 22 lutego 2010 r. I UK 233/09, Lex nr 585720). Sąd Apelacyjny podzielił również stan prawny wskazany jako podstawa rozstrzygnięcia.

Należy wskazać, ze zgodnie z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń oraz ustalania odsetek za opóźnienia w wypłacie świadczeń określają przepisy emerytalne oraz przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa. Natomiast w myśl art. 6 pkt 6 powołanej ustawy, ilekroć w ustawie jest mowa o przepisach emerytalnych - rozumie się przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (ustawy emerytalnej).

Sąd Apelacyjny wskazuje, że każde świadczenie nienależnie pobrane jest nienależne, jednakże niekoniecznie musi być odwrotnie.

Kwestią sporną w niniejszej sprawie było to, czy ubezpieczony pobrał nienależnie świadczenie za sporny okres. W tym zakresie należy wskazać na dwie zasadnicze kwestie poddane analizie: 1) czy ubezpieczony został prawidłowo pouczony o tym, w jakich okolicznościach prawo do świadczenia ulega zawieszeniu bądź wstrzymaniu i jakie są tego konsekwencje prawne oraz: 2) czy ubezpieczony zawiadomił organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie
lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części – oraz czy miał w okolicznościach sprawy taki obowiązek.

Na wstępie Sąd Apelacyjny wskazuje, że interpretacja powyższych zagadnień dokonywana w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych jest różnorodna. Sąd Odwoławczy przyjął jednak koncepcję, zgodnie z którą, podstawową kwestią, od której uzależnia się uznanie, że świadczenie było nienależnie pobrane
i zasadny jest jego zwrot, jest kwestia prawidłowego pouczenia przez organ rentowy
o okolicznościach powyżej wskazanych. Stanowisko takie wynika, np. z orzeczenia Sądu Najwyższego z 6 marca 2012 r., I UK 331/11 (Lex nr 1165287). Sąd Najwyższy wskazał, że brak odpowiedniego pouczenia powoduje, że świadczenia, choć były wypłacane w nieprawidłowej, zawyżonej kwocie, nie stanowią świadczeń nienależnie pobranych, do których zwrotu osoba, która je pobrała obowiązana jest na podstawie art. 138 ustawy emerytalnej. Dalej Sąd Najwyższy stwierdził, że osoba, która nie była należycie pouczona o braku prawa do ich pobierania, nie ma obowiązku powiadomienia organu rentowego o występujących po jej stronie okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części (w myśl art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej). Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli pouczenia było brak, bądź było ono nieprawidłowe, nie rozważa się, czy doszło do powiadomienia organu rentowego o wypłacie zawyżonych świadczeń, gdyż jest to bezprzedmiotowe. Sąd Apelacyjny podzielił powyższe rozważania.

W ocenie Sądu Odwoławczego, organ rentowy nie dopełnił obowiązku prawidłowego pouczenia ubezpieczonego, w myśl art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej i dlatego też kwestia powiadomienia przez ubezpieczonego organu rentowego o podjęciu zatrudnienia, będzie w niniejszych rozważaniach kwestią drugorzędną. Podobne stanowisko można zauważyć również w wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 29 marca 1994 r. (III AUr 86/94, Lex nr 13843), choć należy podkreślić, że dotyczy ono jeszcze poprzedniego stanu prawnego (obowiązywała ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin).

W zakresie problematyki odpowiedniego pouczenia należy wskazać na orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. Wskazuje się, że w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej chodzi o klasyczne pouczenie, w którym organ rentowy informuje ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego prawa. Pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, by pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji. Jednak pouczenie nie może odnosić się do indywidualnie pobierającego świadczenie, gdyż nie da się określić, które z okoliczności wystąpią
u konkretnego świadczeniobiorcy (wyrok SN z 25 czerwca 2010 r. II UK 66/10, Lex nr 619642). Nadto, o prawidłowym pouczeniu można mówić dopiero wtedy, gdy organ rentowy poprawił i doprecyzował treść pouczenia w taki sposób, aby stało się ono czytelne, jasne i zrozumiałe. Świadczeniobiorca musi mieć możliwość odniesienia pouczenia do własnej sytuacji (konkretyzacja pouczenia), (wyrok SA w Rzeszowie
z 17 stycznia 2013 r., III AUa 1029/12, Lex nr 1264428). Pouczenie musi być należyte, czyli wyczerpujące i wyraźnie wskazujące okoliczności, w jakich dochodzi do nienależnego pobrania świadczenia, dokonane w taki sposób, aby było zrozumiałe dla osoby, do której było skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne, obciążone brakiem konkretności (wyrok SA w Poznaniu z 21 lutego 2013 r., III AUa 1182.12, Lex nr 1294836, wyrok SA w Krakowie z 23 kwietnia 2013 r., III AUa 504/12,
G. Prawna UiŚ2013/212/2). Może ono polegać na przytoczeniu przepisów określających okoliczności, w których dojdzie do utraty prawa do świadczenia, ale musi być na tyle zrozumiałe, by świadczeniobiorca mógł je odnieść do własnej sytuacji (wyrok SA w Łodzi z 24 kwietnia 2013 r., III AUa 842/12, Lex nr 1313358). Nieodczytanie bądź niedokładne odczytanie pouczenia przez świadczeniobiorcę jest okolicznością obciążającą (nie można zasłaniać się powyższymi okolicznościami, gdyż nie stanowią one usprawiedliwienia, por. wyrok SA w Łodzi z 19 kwietnia
2013 r., III AUa 789/12, Lex nr 1312045), jednak jedynie wówczas, gdy pouczenie było prawidłowe.

Odnosząc powyższe rozważania do stanu faktycznego sprawy należy wskazać, że w decyzji z 4 sierpnia 1999 r. przyznającej ubezpieczonemu prawo do renty inwalidzkiej rolniczej brak było pouczenia, w którym wskazano by, że podjęcie zatrudnienia przez jego małżonkę na podstawie umowy cywilnoprawnej spowoduje ustanie prawa do części uzupełniającej renty rolniczej. Sąd Apelacyjny nie będzie powtarzał przytoczonej już przez Sąd Okręgowy pełnej treści pouczenia zawartego
w powyższej decyzji; warto jednak wskazać, że mowa jest w nim – w zakresie dotyczącym małżonka rolnika - wyłącznie o tym, że część uzupełniająca renty inwalidzkiej rolniczej podlega zawieszeniu w połowie, gdy emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą wraz z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do emerytury albo renty i nie spełnia warunków do uzyskania renty inwalidzkiej rolniczej, lub działalność rolniczą prowadzi wyłącznie małżonek rencisty i istnieją szczególne przeszkody w zaprzestaniu tej działalności (ust. 4 pkt 2). Nadto, jeśli chodzi o obowiązek przekazania organowi rentowemu informacji związanych
z małżonkiem rolnika, to należy wskazać, że organ rentowy pouczył ubezpieczonego wyłącznie o tym, że powinien powiadomić organ rentowy o uzyskaniu przez małżonka prawa do emerytury lub renty (ust. 6 pkt 5) i o okolicznościach podanych w ust. 4
pkt 1-3, ust. 5 (ust. 6 pkt 1). Tożsamej treści pouczenia zawarte były w kolejnych decyzjach o przeliczeniu świadczenia, przyznaniu renty na dalszy okres czy
w decyzjach zamiennych. W ocenie Sądu Apelacyjnego, ubezpieczony nie mógł odnieść pouczenia do własnej sytuacji, brak było konkretyzacji treści pouczenia,
a zatem było ono nieprawidłowe.

W związku z powyższym, nie podlega rozważeniu kwestia, czy ubezpieczony
w odpowiedni sposób powiadomił organ rentowy o podjęciu zatrudnienia przez swoją małżonkę. Nie był on bowiem prawidłowo pouczony o konsekwencjach powyższych okoliczności. Zatem, nieuzasadniony okazał się również zarzut organu rentowego dotyczący niezastosowania przez Sąd Okręgowy art. 5 oraz art. 37 ust. 2 ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników. Organ rentowy nie przybliżył bowiem
w pouczeniu treści art. 5 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i nie wskazał, że również podjęcie zatrudnienia przez małżonka rolnika będzie powodowało brak prawa do pobierania świadczenia rentowego.

Reasumując, w decyzji przyznającej rolniczą rentę inwalidzką, ani też
w późniejszych decyzjach o przeliczeniu świadczenia/ przyznaniu renty na dalszy okres / decyzjach zamiennych, ubezpieczony nie uzyskał pouczenia o braku prawa do pobierania części uzupełniającej świadczenia rentowego w sytuacji podjęcia przez jego małżonkę zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej, ani też
o konieczności poinformowania organu rentowego o wystąpieniu powyższej okoliczności . Nie mógł on zatem przewidzieć konsekwencji podjęcia i pozostawania w zatrudnieniu na podstawie umowy cywilnoprawnej przez jego małżonkę
w okolicznościach sprawy.

Należy ponadto wskazać, że to nie świadomość i zamiar ubezpieczonego miały najistotniejsze znaczenie dla rozstrzygnięcia tej sprawy, bowiem są to kwestie podlegające analizie przy rozważeniu odpowiedzialności określonej w art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej (w sytuacji żądania zwrotu świadczeń nienależnie pobranych w związku z fałszywymi dokumentami/zeznaniami lub w innych przypadkach świadomego wprowadzenia organu rentowego w błąd przez pobierającego świadczenia), (por. wyrok SA w Katowicach z 27 listopada 2008 r., III AUa 539/08). W niniejszej sprawie natomiast, żądanie zwrotu spornych świadczeń oparte było na art. 138 ust. 2 pkt 1 powołanej ustawy, zgodnie z którym za nienależnie pobrane uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń
w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania.

W związku z powyższym, Sąd Apelacyjny uznał, że skoro ubezpieczony nie został prawidłowo pouczony o okolicznościach powodujących ustanie/zawieszenie prawa do świadczeń/wstrzymanie wypłaty świadczeń, to należało uznać, że wypłata części uzupełniającej renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, miała miejsce nie bez winy organu rentowego.

W związku z powyższym, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację organu rentowego jako bezzasadną.

SSA Barbara Białecka SSA Jolanta Hawryszko SSO del. Beata Górska