Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 26 marca 2013 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 26 marca 2013 roku w S.

sprawy z wniosku (...) Bank (...) Spółki Akcyjnej w W.

z udziałem S. K. i małoletniego A. K.

o stwierdzenie nabycia spadku po Z. K.

na skutek apelacji wniesionej przez uczestników

od postanowienia Sądu Rejonowego Szczecin - Centrum w Szczecinie

z dnia 4 lipca 2012 r., sygn. akt II Ns 155/11

p o s t a n a w i a:

uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu Szczecin-Centrum w Szczecinie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Sygn. akt II Ca 1132/12

UZASADNIENIE

(...) Bank (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W. wystąpiła z wnioskiem o stwierdzenie, że spadek po Z. K., zmarłym w dniu 24 maja 2009 roku ostatnio zamieszkałym w S., na podstawie ustawy nabył w całości syn spadkodawcy S. K.. Wniosła również o zasądzenie od uczestnika zwrotu kosztów postępowania według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego w wysokości 120 zł oraz kosztów opłaty skarbowej w kwocie 17 zł.

W odpowiedzi na wniosek S. K. wniósł o jego oddalenie i nieobciążanie go kosztami. Wskazał, że złożył w imieniu własnym oraz, po uzyskaniu zgody polskiego sądu, w imieniu małoletniego syna oświadczenie o odrzuceniu spadku przed (...) notariuszem.

Postanowieniem wydanym na rozprawie w dniu 10 marca 2011 roku Sąd wezwał do wzięcia udziału w sprawie małoletniego A. K..

Uczestnicy S. K. i małoletni A. K. wnieśli o oddalenie wniosku w części dotyczącej stwierdzenia nabycia spadku przez S. K. oraz wnieśli o zasądzenie od wnioskodawcy na ich rzecz kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego. Podnosili, że każdy z nich skutecznie odrzucił spadek po Z. K..

Postanowieniem z dnia 4 lipca 2012 roku Sąd Rejonowy Szczecin - Centrum w Szczecinie stwierdził, iż spadek po Z. K. zmarłym w dniu 24 maja 2009 roku w S. i tam ostatnio zamieszkałym na podstawie ustawy nabył wprost syn S. K. (s. Z. i W. Z.) w całości (punkt I) oraz stwierdził, że koszty postępowania każda ze strn ponosi we własnym zakresie (punkt II).

Sąd pierwszej instancji ustalił, że Z. K. zmarł w dniu 24 maja 2009 roku w S., gdzie ostatnio stale zamieszkiwał przy ul. (...). W chwili śmierci był rozwiedziony. Miał jedno dziecko S. K.. Innych dzieci, w tym pozamałżeńskich, wcześniej zmarłych lub prawnie przysposobionych nie miał. S. K. ma jednego syna - urodzonego w dniu (...) A. K.. Rodzice spadkodawcy F. K. i L. K. z domu P. zmarli przed nim. Spadkodawca miał brata H., który zmarł przed nim i siostrę D.. Spadkodawca testamentu nie sporządził. W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.

Z ustaleń Sądu Rejonowego wynika, że o śmierci Z. S. K. dowiedział się około 2 - 3 dni po jego śmierci. W dniu 3 lipca 2009 roku uczestnik napisał własnoręcznie pismo, w którym oświadczył, że odrzuca spadek po ojcu Z. K.. Następnie w tym samym dniu złożył pod powyższym oświadczeniem podpis w obecności K. N. (...)o w Stanie N. (...) (...) w S..

W dniu 10 sierpnia 2009 roku S. K. oraz A. P. (1) wystąpili do Sądu Rejonowego Szczecin - Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie z wnioskiem o zezwolenie na złożenie, w imieniu małoletniego A. K., oświadczenia o odrzuceniu spadku po Z. K.. Do wniosku został dołączony protokół oświadczenia o odrzuceniu spadku przez S. K. z umieszczoną apostille amerykańskiego notariusza publicznego. Sprawa ta została przekazana do Sądu Rejonowego dla Miasta Stołecznego w Warszawy w Warszawie. Postanowieniem z dnia 30 listopada 2010 roku Sąd Rejonowy dla Miasta Stołecznego Warszawy w Warszawie zezwolił uczestnikowi i A. P. (1) na odrzucenie, w imieniu małoletniego A. K., spadku po Z. K.. Postanowienie uprawomocniło się z dniem 19 stycznia 2011 roku. W dniu 15 marca 2011 roku S. K. i A. P. (2) podpisali wobec notariusza publicznego stanu N. (...) (...) K. G. oświadczenie, że odrzucają w imieniu swojego małoletniego syna A. K. spadek po jego dziadku Z. K..

Po dokonaniu powyższych ustaleń Sąd Rejonowy wskazał, że wnioskodawca wykazał, że jako poprzednik prawny wierzyciela spadkodawcy na interes prawny złożeniu wniosku.

Sąd pierwszej instancji stwierdził następnie, że stan faktyczny w przedmiotowej sprawie ustalony został w oparciu o treść nie zakwestionowanych przez żadnego z uczestników dokumentów w postaci aktów stanu cywilnego, oświadczeń wraz z apostille i postanowień, wniosku, umowy oraz zapewnień spadkowych złożonych przez Z. K. oraz A. P. (1) złożonych przed Konsulem (...)w N.. Uczestnicy podnosili, że złożyli oświadczenia spadkowe przed (...) notariuszem (...). Okoliczność ta została potwierdzona przedłożonymi przez nich dokumentami w postaci protokołów złożonych oświadczeń.

Odwołując się jednakże do treści art. 1018 § 3 zd. 1 Sąd Rejonowy zważył, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone: (1) w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu spadkobiercy, (2) w toku postępowania - w sądzie spadku, (3) przed notariuszem, którego wybór należy do składającego oświadczenie, (4) przed konsulem. Do sądu należy ocena, czy oświadczenie zostało złożone w odpowiedniej formie oraz czy jest ważne i skuteczne w świetle prawa materialnego. Sąd Rejonowy podkreślił, ze złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem wymaga formy aktu notarialnego. Przepisy ustawy nie przewidują aby czynności notariusza polskiego mógł wykonywać inny organ, czy osoba jak np. amerykański notariusz publiczny.

Sąd Rejonowy zauważył przy tym, że S. K., mieszkający na stałe w (...), nie posiadający w (...) ani miejsca zamieszkania, ani pobytu nie mógł skutecznie złożyć oświadczenia spadkowego w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie (art. 640 § 1 k.p.c.). Aktualnie obowiązujące przepisy nie przewidują, by osoba nie zamieszkująca i nie mająca miejsca pobytu w (...) mogła złożyć oświadczenie spadkowe przed sądem (innym niż sąd spadku w toku sprawy spadkowej). W toku przedmiotowego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku również i takie oświadczenie nie zostało złożone, Z akt sprawy prowadzonej w Sądzie Rejonowym dla Miasta Stołecznego Warszawy wynika, że oświadczenie to w oryginale zostało dołączone do wniosku o wyrażenie zgody na złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego A. K., który to wniosek został złożony w Sądzie Rejonowym Szczecin - Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie. Sąd ten uznał się miejscowo niewłaściwym i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu dla Miasta Stołecznego Warszawy w Warszawie. Do akt niniejszej sprawy w dniu 17 lutego 2011 roku została złożona jedynie kserokopia tego oświadczenia. Nastąpiło to po upływie 6 miesięcy liczonych od momentu, gdy S. K. dowiedział się o tytule powołania do spadku. Sąd Rejonowy podkreślił, że przesłanie oświadczenia w formie załącznika do wniosku w innej sprawie nie stanowi prawidłowego złożenia oświadczenia przed sadem spadku. Sąd, do którego pismo zostało wniesione nie ma też obowiązku przesyłać go do sądu spadku. Taki obowiązek spoczywa na spadkobiercy, który oświadczenie składa.

Odwołując się następnie do art. 926 § 1 i 2 oraz art. 931 § 1 zd. 1 k.c. Sąd Rejonowy stwierdził, że skoro spadkodawca w chwili śmierci był rozwiedziony i miał jednego syna S. K. to uczestnik ten dziedziczy po Z. K. w całości.

O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 520 k.p.c.

Z postanowieniem Sądu pierwszej instancji nie zgodził się uczestnik S. K., które w wywiedzionej apelacji zaskarżył je w całości, zarzucając:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie:

- art. 1015 § 1 i 2 zd. 1 k.c. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na stwierdzeniu, iż S. K. nie złożył skutecznie oświadczenia o odrzuceniu spadku po Z. K., w konsekwencji uznanie, iż spadek po Z. K. na podstawie ustawy nabył wprost syn S. K. w całości;

- art. 1018 § 3 zd. 1 k.c. poprzez jego wadliwą wykładnię i stwierdzenie, w oparciu o pozakodeksowe przesłanki, iż złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem wymaga formy aktu notarialnego;

- art. 25 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 4 lutego 2011 roku - Prawo prywatne międzynarodowe poprzez jego niezastosowanie w niniejszej sprawie i przyjęcie, iż oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone przez S. K. przed (...) notariuszem (...) zaopatrzone w klauzulę apostille nie przybrało wymaganej przepisami prawa polskiego formy,

2. naruszenie przepisów prawa procesowego, które miało wpływ na wydanie rozstrzygnięcia, mianowicie:

- art. 1138 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 3 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych, sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 roku poprzez ich zastosowanie w niniejszej sprawie i przyjęcie, iż oświadczenie o prostym przyjęciu spadku lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku może być złożone przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie, zaś przepisy prawa o notariacie nie przewidują aby czynności notariusza polskiego mógł wykonywać inny organ, czy osoba jak np. (...) notariusz publiczny;

- art. 1143 § 1 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie w niniejszej sprawie, podczas gdy Sąd ustalił, że S. K. mieszka na stałe w (...), nie posiada w (...) ani miejsca zamieszkania, i pobytu, zaś w dniu 3 lipca 2009 roku złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku przed (...) notariuszem (...) w N. (...) (...) w S., a oświadczenie to stało poświadczone klauzulą apostille.

Tak argumentując uczestnik wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia w pkt I poprzez oddalenie wniosku w zakresie stwierdzenia, że spadek po Z. K., zmarłym w dniu 24 maja 2009 roku nabył w całości n spadkodawcy S. K. oraz zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestnika Z. K. kosztów postępowania za obydwie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu apelujący podniósł, że zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 9 lutego 2011 roku - Prawo prywatne międzynarodowe forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla danej czynności, przy czym wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. Sąd, wbrew dyspozycji art. 1143 § 1 k.p.c. zaniechał ustalenia z urzędu i zastosowania właściwego prawa obcego, zgodnie z którym sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie obcej praktyki sądowej.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja uczestnika okazała się zasadna, doprowadzając do uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy.

Zgodnie z ugruntowanym w orzecznictwie poglądem, nierozpoznanie istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd pierwszej instancji zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo pominięcie merytorycznych zarzutów pozwanego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 roku, II CKN 897/97, OSNC z 2000 r. z. 1, poz. 22 oraz wyrok tego Sądu z dnia 17 listopada 1999 roku, III CKN 450/98, OSNC z 2000 r. z. 5, poz. 97). Przepis art. 386 § 4 k.p.c. stanowi, że w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy, sąd odwoławczy może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Treścią normy prawnej zawartej w tym przepisie jest upoważnienie do wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia kasatoryjnego w określonych sytuacjach procesowych, jako wyjątku od zasady orzekania co do meritum sporu w tym postępowaniu. Jego brzmienie wskazuje jednocześnie na to, że nie zachodzi obowiązek prowadzenia przez sąd drugiej instancji postępowania dowodowego zmierzającego do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych w sytuacji, gdy sąd pierwszej instancji zaniechał rozważenia poddanych przez strony pod osąd żądań i twierdzeń, jak również, gdy nie dokonał oceny przeprowadzonych dowodów i pominął mogące mieć wpływ na rozstrzygnięcie meritum sporu dowody zawnioskowane przez strony dla ustalenia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Konieczne staje się wówczas wydanie orzeczenia przewidzianego w art. 386 § 4 k.p.c., ponieważ ocena po raz pierwszy poddanych przez strony pod osąd żądań, twierdzeń oraz dowodów, a następnie wydanie orzeczenia co do istoty sprawy, ograniczyłoby merytoryczne rozpoznanie sprawy do jednej instancji. Choć bowiem sąd odwoławczy ma uprawnienia sądu merytorycznego, to należy mieć na uwadze inną rolę w strukturze sprawowania wymiaru sprawiedliwości tego sądu i sądu pierwszej instancji.

W okolicznościach rozpoznawanej sprawy istota sporu sprowadzała się do oceny skuteczności złożonego przez uczestnika postępowania oświadczenia o odrzuceniu spadku. Sąd pierwszej instancji powołał się na przewidziany polskim prawem wymóg zachowania w tym wypadku wymogu aktu notarialnego. Powyższe, w ocenie Sądu Rejonowego, nie zostało w niniejszej sprawie spełnione.

Podzielając wywody Sądu Rejonowego co do nieskuteczności złożenia takiego oświadczenia przed Sądem, w ocenie Sądu Okręgowego, Sąd pierwszej instancji nie dysponował takim niezbędnym materiałem, który pozwalałby na stwierdzenie nieskuteczność złożonego przez uczestnika oświadczenia przed notariuszem (...) stanu N. (...) (...) (k.50). Zdaniem Sądu Okręgowego rozpoznającego niniejszą sprawę, biorąc pod uwagę obowiązujące przepisy oświadczenie o odrzuceniu spadku (czy o jego przyjęciu z dobrodziejstwem inwentarza) złożone przed zagranicznym notariuszem z zachowaniem formy właściwej dla tego oświadczenia w myśl przepisów miejsca jego złożenia i zaopatrzone w klauzulę apostille (jeżeli zostało złożone w państwie stronie Konwencji) lub zalegalizowane (jeżeli zostało złożone w państwie, które nie jest stroną Konwencji) będzie wywierało skutki prawne w (...), o ile to oświadczenie w swojej treści jest zgodne z polskimi przepisami. Innymi słowy, oświadczenie winno odpowiadać formie przewidzianej dla miejsca jego złożenia oraz zawierać treść przewidzianą przez prawo właściwe dla spadkodawcy a zatem prawo (...).

Art. 1018 § 3 k.c., wskazuje, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 listopada 2006 roku, sygn. akt. I CSK 228/2006 (LexPolonica nr 1322890), złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem wymaga formy aktu notarialnego.

Z kolei art. 640 § 1 k.p.c. wskazuje, iż oświadczenie o prostym przyjęciu spadku lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku może być złożone przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Notariusz lub sąd prześle niezwłocznie oświadczenie, wraz z załącznikami, do sądu spadku. Zgodnie z § 2 art. 640 KPC, oświadczenia, o których mowa w paragrafie pierwszym, mogą być również składane w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku. W myśl art. 641 § 1 KPC, oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać: (1) imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania, (2) tytuł powołania do spadku oraz (3) treść złożonego oświadczenia. Zgodnie z § 2 art. 641 k.p.c., oświadczenie powinno również zawierać wymienienie wszelkich wiadomych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne, oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowywania testamentów. Przy oświadczeniu należy złożyć wypis aktu zgonu spadkodawcy albo prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu, jeżeli dowody te nie zostały już poprzednio złożone (641 § 3 k.p.c.).

Podkreślenia wymaga, że z art. 64 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 lutego 2011 roku – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. nr 80, poz. 432) wynika, że spadkodawca w testamencie lub w innym rozrządzeniu na wypadek śmierci może poddać sprawę spadkową swojemu prawu ojczystemu, prawu miejsca swojego zamieszkania albo prawu miejsca swojego zwykłego pobytu z chwili dokonania tej czynności lub z chwili swojej śmierci. W razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Zgodnie jednakże z art. 25 ust. 1 zd. 1 i 2 ustawy forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.

Jak słusznie zarzuca apelujący, art. 1138 k.p.c. zrównuje zagraniczne dokumenty urzędowe z polskimi dokumentami urzędowymi pod względem ich mocy dowodowej, co do zasady nie wymagając ich legalizacji. Według doktryny, zagranicznym dokumentem urzędowym jest dokument sporządzony przez organ państwa obcego, w ramach powierzonych mu kompetencji, we właściwej formie. Obowiązkiem Sądu rozpoznającego niniejszą sprawę winna być w pierwszej kolejności zatem ocena czy prawo miejsca złożenia oświadczenia przewiduje w ogóle instytucję odrzucenia spadku, a jeżeli tak - jaką formę dla złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przewiduje prawo miejsca, w którym zostało ono złożone i czy forma ta została w niniejszej sprawie zachowana co dopiero pozwoli na ustalenie czy przedłożony dokument może być uznany za zrównany z polskim dokumentem urzędowym w postaci aktu notarialnego. Dopiero w dalszej kolejności Sąd pierwszej instancji winien ocenić czy złożone oświadczenie zawiera wszystkie elementy z 641 k.p.c. co pozwoli na uznanie czy wywiera ono skutki prawne w (...). W celu ustalenia treści prawa obowiązującego w miejscu, w którym oświadczenie zostało złożone, Sąd pierwszej instancji może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu prawa oraz wyjaśnienie obcej praktyki sądowej. Celem ustalenia treści prawa obcego lub obcej praktyki sądowej albo istnienia wzajemności sąd może zastosować także inne środki, w tym zasięgnąć opinii biegłych (art. 1143 k.p.c.).

Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Okręgowy działając na podstawie art. 386 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone orzeczenie i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu Szczecin – Centrum w Szczecinie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.