Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 lipca 2012 r.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu Wydział III

Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 10 lipca 2012 r. we Wrocławiu

sprawy z wniosku J. J.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W.

od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu

z dnia 23 lutego 2012 r. sygn. akt VIII U 2546/11

zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że odwołanie oddala.

UZASADNIENIE

Decyzją z 10 listopada 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W. zobowiązał J. J. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za październik 2011 r. w kwocie 1.089,90 zł.

W wyniku zaskarżenia decyzji sprawę rozpoznał Sąd Okręgowy we Wrocławiu, który wyrokiem z 23 lutego 2012 r. zmienił decyzję w ten sposób, że zwolnił J. J. od zwrotu emerytury po zmarłej żonie S. J. za październik 2011 r. w kwocie 1.089,90 zł. Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

żona wnioskodawcy - S. J. - zmarła 30 września 2011 r. W dniu 12 października 2011 r. J. J. złożył w ZUS-ie wniosek o wypłatę zasiłku pogrzebowego, dołączając do niego akt zgonu małżonki.

Organ rentowy 20 października 2011 r. wystąpił do banku (...) SA o zwrot przekazanej w dniu 17 października 2011 r. na rachunek bankowy S. J. kwoty 1.089,90 zł tytułem należnej jej emerytury za październik 2011 r. Bank w dniu 7 listopada 2011 r. poinformował ZUS, że współposiadaczem ww. rachunku bankowego J. J..

W toku postępowania J. J. podniósł, że emerytura wpłynęła na konto zmarłej żony, do którego to rachunku wnioskodawca nie ma upoważnienia. Wprawdzie rachunek bankowy jest wspólny, jednak wnioskodawca tych pieniędzy nie pobrał.

Termin płatności świadczenia został określony na 20. dzień każdego miesiąca.

Sprawa o stwierdzenie nabycia spadku po S. J. jest zawisła przed sądem.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd I instancji uznał, na podstawie art. 138 i 130 ust. 2 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227), że odwołanie wnioskodawcy jest zasadne i zasługuje na uwzględnienie. Sąd wskazał, że organ rentowy powziął wiadomość o śmierci S. J. 12 października 2011 r., mimo tego 17 października 2011 r. przekazał na jej konto emeryturę za październik 2011 r. W pierwszej kolejności organ rentowy zobowiązał bank do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, a po uzyskaniu informacji, że konto małżonków było wspólne, zobligował wnioskodawcę do zwrotu świadczenia.

W ocenie Sądu, nie można uznać, że świadczenie zostało wypłacone osobie innej niż wskazana w decyzji Zakładu. Sąd wskazał, że zwrotu świadczeń nienależnych, niebędących jednak świadczeniami nienależnie pobranymi, ZUS może dochodzić na zasadach ogólnych. Sąd I instancji zgodził się z dominującym poglądem judykatury, że o ustaleniu obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia decyduje świadomość i zamiar ubezpieczonego, który pobrał świadczenie w złej wierze. Sąd uznał, że świadczenie, do którego prawo już nie istniało, zostało wypłacone wskutek własnych zaniedbań organu rentowego, co nie może być uznane za przejaw złej woli J. J. i nie może stanowić podstawy zobowiązania go do zwrotu świadczenia na podstawie art. 138 ust. 3 ustawy emerytalno-rentowej.

Sąd przytoczył także przepis art. 51a pkt Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe - który stanowi, że każdy ze współposiadaczy rachunku może dysponować samodzielnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku, nie wyłączając kwot wpłaconych na ten rachunek przez organ rentowy za okres następujący po śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku. Przewidziany w art. 138a ustawy emerytalnej obowiązek zwrotu kwot świadczeń przekazywanych na rachunek w banku za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, nie obejmuje zatem wpłat na rachunek wspólny.

Apelację wniósł organ rentowy, zaskarżając wyrok w całości. Orzeczeniu zarzucił naruszenie art. 138 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez zwolnienie J. J. od zwrotu emerytury po zmarłej żonie za październik 2011 r. w kwocie 1.089,90 zł, pomimo że S. J. zmarła 30 września 2011 r. i świadczenie za październik 2011 r. przekazane na rachunek wspólny małżonków 17 października 2011 r. jej nie przysługiwało i jako nienależne podlega zwrotowi.

ZUS wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie odwołania w całości.

W uzasadnieniu apelacji Zakład podniósł, że skoro S. J. zmarła 30 września 2011 r., świadczenie za październik 2011 r. przekazane na rachunek bankowy w dniu 17 października 2011 r. nie przysługiwało jej i podlega zwrotowi. Współwłaścicielem rachunku był J. J., jednak w oparciu o art. 138 ust. 1 i 3 ustawy emerytalno-rentowej wypłacona na konto wspólne kwota jest świadczeniem nienależnym. Twierdzenia wnioskodawcy, jakoby konto, na które wpłynęła emerytura było wyłącznie kontem jego żony, którym nie dysponował, pozostają w sprzeczności z materiałem dowodowym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych ustaleń w zakresie stanu faktycznego sprawy, jednak niewłaściwie zinterpretował przepisy prawa mające zastosowanie w sprawie, w konsekwencji czego wydał nieprawidłowy wyrok.

Przedmiotem sprawy było ustalenie, czy J. J. zobowiązany jest do zwrotu świadczenia stanowiącego emeryturę jego zmarłej małżonki za październik 2011 r., która wpłynęła na wspólny rachunek bankowy małżonków już po śmierci uprawnionej S. J.. Prawo do świadczenia ustaje z chwilą śmierci osoby uprawnionej (art. 101 pkt 2 ustawy o FUS). Bez wątpienia świadczenie za październik 2011 r. nie przysługiwało S. J., która zmarła 30 września 2011 r. Świadczenie to jest nienależne w rozumieniu art. 138 ust. 3 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r., nr 153, poz. 1227 z późn. zm.), bowiem wypłacono je osobie trzeciej. Zgodnie z ww. przepisem za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego innej osobie niż wskazana w decyzji tego organu. Do zwrotu takich świadczeń jest wówczas zobowiązana osoba, która je pobrała. Wpłata tego rodzaju świadczeń na rachunek wspólny świadczeniobiorcy i osoby trzeciej (osób trzecich) jest równoznaczna z wypłaceniem świadczenia innej osobie w powyższym rozumieniu (tak SN w uchwale z 13 czerwca 2006 r., II UZP 7/06, M.P.Pr. 2006/10/547).

W pierwszej kolejności należało wykluczyć odpowiedzialność banku prowadzącego rachunek wspólny dla J. i S. J.. Zgodnie z treścią przepisu art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych bank i spółdzielcza kasa oszczędnościowo - kredytowa są zobowiązane zwrócić Zakładowi kwoty świadczeń przekazane na rachunek w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo - kredytowej za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy.

Analogiczną regulację zawiera art. 55 ust. 1 pkt 2 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r., nr 72, poz. 665 ze zm.), który stanowi, że w przypadku śmierci posiadacza rachunku, bank jest obowiązany wypłacić z tych rachunków kwotę równą wpłatom na rachunki dokonanym przez organ wypłacający świadczenie z ubezpieczenia społecznego, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunku, wskazaną we wniosku organu wypłacającego to świadczenie skierowanym do banku wraz z podaniem numerów rachunków, na które dokonano wpłat. Ustęp 3 wskazanego artykułu statuuje przesłanki zwolnienia się banku ze wskazanego obowiązku, a mianowicie, bank jest zwolniony od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty, o której mowa w ust. 1 pkt 2, jeżeli przed otrzymaniem wniosku organu wypłacającego świadczenie lub uposażenie dokonał z tych rachunków wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować wniosku w całości lub części, oraz w terminie 30 dni od otrzymania wniosku poinformuje o tym ten organ, wraz ze wskazaniem osób, które pobrały wypłaty.

Przepis art. 57 prawa bankowego stanowi natomiast, że art. 55 ust.1 nie dotyczy rachunku wspólnego, którego definicja znajduje się w art. 51 cytowanej ustawy. Zgodnie z tym przepisem jest to rachunek bankowy prowadzony dla kilku osób fizycznych albo kilku jednostek samorządu terytorialnego.

Z uwagi na powyższe regulacje oraz okoliczności sprawy, tj. ustalenie, że kwota, której zwrotu domaga się organ rentowy, została przekazana na rachunek wspólny, uzasadnione jest zwolnienie banku z obowiązku zwrotu świadczenia. Celem regulacji wynikającej z art. 138a ustawy o FUS jest umożliwienie organowi rentowemu odzyskania świadczeń, które zostały wypłacone pomimo ustania do nich prawa, a nie ma podstaw, aby uznać, że pobrała je jakakolwiek inna osoba. W rozpoznawanej sprawie taki warunek nie zachodzi, bowiem do korzystania z konta uprawniony jest mąż zmarłej ubezpieczonej.

Niewątpliwie organ rentowy ma prawo poszukiwania osób zobowiązanych do zwrotu kwoty wypłaconej po śmierci świadczeniobiorcy. Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że małżonkowie S. i J. J. posiadali wspólny rachunek bankowy w (...) SA. Kwota tytułem emerytury za październik 2011 r. została przelana na ww. konto już po śmierci uprawnionej, tj. 17 października 2011 r. Wobec powyższego bez znaczenia pozostaje ustalenie, czy J. J. faktycznie pobrał ww. kwotę, bowiem bez żadnych ograniczeń może dysponować rachunkiem wspólnym, co wprost wynika z art. 51a prawa bankowego i co stanowi istotę rachunku wspólnego. A zatem obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia obciąża J. J., który jest posiadaczem rachunku wspólnego.

Na marginesie wskazać należy, że brak jest podstaw do przyjęcia, że z dniem śmierci S. J. rachunek wspólny został automatycznie przekształcony w rachunek indywidualny prowadzony dla J. J.. Ani kodeks cywilny ani prawo bankowe nie zawierają przepisów regulujących sytuację prawną rachunku wspólnego w razie śmierci współposiadacza. W związku z tym, kwestia ta powinna zostać unormowana w umowie rachunku. W tym zakresie zdają się możliwe do przyjęcia rozwiązania przewidujące albo przekształcenie umowy rachunku wspólnego w rachunek indywidualny (o ile pozostała tylko jedna osoba dotychczas będąca współposiadaczem), albo też rozwiązanie umowy (wraz z zawarciem postanowienia o podziale środków w częściach równych między pozostałych przy życiu współposiadaczy i spadkobierców zmarłego). Sąd Okręgowy nie dysponował umową rachunku bankowego ani regulaminem dotyczącym tego typu rachunków w (...). Problemu tego, jak już wspomniano, nie regulują także przepisy kodeksu cywilnego. Nadto w w/w aktach wskazane są przyczyny rozwiązania umowy rachunku bankowego, przy czym jednocześnie nie ma wśród nich wyszczególnionej śmierci posiadacza rachunku.

Zobowiązania z reguły nie wygasają wskutek śmierci czy to dłużnika, czy wierzyciela; w większości bowiem wypadków w miejsce zmarłego wstępują jego spadkobiercy. Niemożność wstąpienia spadkobierców w miejsce strony stosunku zobowiązaniowego, a tym samym wygaśnięcie zobowiązania może wynikać z:

- umowy stron, np. przy zleceniu (art. 747 i 748 kc);

- z natury i celu zobowiązania, jak np. przy umowie dożywocia (art. 908 kc i nast.), umowie o pracę wobec śmierci pracownika;

- z ustawy, np. gdy chodzi o zobowiązania odszkodowawcze z tytułu czyny niedozwolonego oparte na art. 445 § 1 i 2 kc.

Do spadku nie należą prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 2 kc), co przewidują np.: art. 691 kc, art. 136 ust. 1 ustawy emerytalno-rentowej.

Wyżej wskazane okoliczności nie zachodzą w sprawie, nie ma zatem podstaw, by twierdzić, że z chwilą śmierci posiadacza lub współposiadacza umowa rachunku bankowego wygasa, a wspólny rachunek przekształca się z mocy prawa w konto indywidualne. Zasada dziedziczności praw i obowiązków ze stosunków zobowiązaniowych doznaje, co prawda, pewnych ograniczeń, np. wówczas gdy spełnienie lub przyjęcie świadczenia zależy od osobistych przymiotów dłużnika lub wierzyciela, jednak umowa o prowadzenie rachunku bankowego nie zawiera tych osobistych elementów. Nie ma podstaw, by wyłączyć zastosowanie ogólnych reguł dziedziczenia zawartych w art. 922 § 1 kc przy stosunku zobowiązaniowym, jakim jest umowa o prowadzenie rachunku bankowego.

Z uwagi na powyższe stwierdzić należy, że mimo śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku wspólnego, nie traci on charakteru rachunku wspólnego, choć jego posiadaczem jest tylko jedna osoba.

Z tych względów ustalanie przez Sąd czy organ rentowy kręgu spadkobierców po zmarłej S. J. jest zbędne, albowiem w chwili obecnej rachunkiem dysponuje jedynie J. J.. Nadto zauważyć należy, że art. 1034 § 1 kc przewiduje, że do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości udziałów.

W świetle powyższych rozważań należy uznać zarzuty podniesione w apelacji za uzasadnione. Z tych względów Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego na podstawie art. 386 § 1 kpc, uznając że J. J. ma obowiązek zwrotu na rzecz strony pozwanej dochodzonej kwoty tytułem nienależnego świadczenia.

K.S.