Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 kwietnia 2015 r.

Sąd Okręgowy w Poznaniu VIII Wydział Ubezpieczeń Społecznych

w składzie : Przewodniczący del. SSR Maciej Nawrocki

Protokolant st. prot. sąd. A. N.

po rozpoznaniu w dniu 1 kwietnia 2015 r. w Poznaniu

odwołania M. K. (1)

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

z dnia 7 stycznia 2013r., znak: (...)

w sprawie M. K. (1)

przy udziale zainteresowanej M. K. (2)

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

o zwrot nienależnie pobranej renty rodzinnej

1.  zmienia zaskarżoną decyzję w ten sposób, że stwierdza iż M. K. (2) nie jest zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 września 2010 r. do
31 sierpnia 2012 r. (kwota 16.898,22 zł) ani odsetek za okres od 11 września 2010 r. do 7 stycznia 2013 r.
(kwota 3.118,14 zł),

2.  przyznaje r.pr. M. P. kwotę 147,60 zł brutto tytułem zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu odwołującemu i zainteresowanej, których to kosztów nie uiścili oni nawet w części.

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 7 stycznia 2013 r., znak (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P., na podstawie art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej: ustawa emerytalno-rentowa) oraz art. 84 ust. 1, ust. 9 i 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.; dalej: ustawa o sus), zobowiązał M. K. (2) do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 września 2010 r. do 31 sierpnia 2012 r. w kwocie 16.898,22 zł i odsetek za okres od 11 września 2010 r. do 7 stycznia 2013 r., tj. do dnia wydania decyzji, w kwocie 3.118,14 zł. Uzasadniając wskazał, iż M. K. (2) pobrała nienależnie świadczenia za okres od 1 września 2010 r. do 31 sierpnia 2012 r. w łącznej kwocie 16.898,22 zł z tytułu renty rodzinnej z powodu nie uczęszczania na zajęcia w Zaocznym Liceum Uzupełniającym (...). /vide: decyzja w aktach ZUS/

Dnia 12 lutego 2013 r., w formie i terminie przewidzianym prawem, odwołanie od powyższej decyzji wniósł M. K. (1) . W uzasadnieniu wskazał, iż rentę rodzinną pobiera ponieważ jest (...) Liceum (...) w P.. Natomiast niska frekwencja na zajęciach jest spowodowana tym, iż pracodawca nie dotrzymał obietnicy o możliwości zwalniania na zajęcia. Zdaniem odwołującego organ rentowy winien także poinformować o konieczności wykazania frekwencji 51% na zajęciach. Ponadto kwoty wykazane przez organ rentowy są znacznie zawyżone. Według obliczeń odwołującego za okres od września 2010 r. do grudnia 2010 r. otrzymał on świadczenie w łącznej wysokości 2.477,14 zł, za rok 2011 - 4.208.91 zł, a za rok 2012 - 3.572,11 zł. /vide: odwołanie – k. 3 akt/

Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P. w odpowiedzi na odwołanie przytoczył argumentacje prawną i faktyczną zaprezentowaną w zaskarżonej decyzji oraz wniósł o oddalenie odwołania. Dodatkowo wskazał, iż od 12 lutego 2010 r. do 19 stycznia 2011 r. M. K. (1) był słuchaczem Zaocznego Liceum Uzupełniającego (...)w P.. Od dnia 1 września 2010 r. do czasu rezygnacji słuchacz nie uzyskał wymaganej frekwencji. Od dnia 28 stycznia 2011 r. do 31 sierpnia 2011 r. był słuchaczem tego samego liceum i został skreślony z powodu braku uzyskania wymaganej frekwencji. W okresie od 1 września 2011 r. do 11 stycznia 2012 r. odwołujący był ponownie słuchaczem, ale w trakcie roku szkolnego zrezygnował z dalszej nauki. Od 28 stycznia 2012 r. do 31 sierpnia 2012 r. M. K. (1) ponownie był słuchaczem, ale został skreślony z powodu braku uzyskania wymaganej frekwencji. Od dnia 1 września 2012 r. jest słuchaczem Zaocznego Liceum Uzupełniającego (...). /vide: odpowiedź na odwołanie – k. 5-6 akt/

Postanowieniem z dnia 4 czerwca 2014 r. Sąd wezwał do udziału w sprawie w charakterze zainteresowanej M. K. (2). /vide: postanowienie – k. 25 akt/

Zainteresowana popierała stanowisko odwołującego. /vide: pismo z dnia 27 czerwca 2014 r. – k. 45, pismo z dnia 24.02.2015 r. – k. 88-89/

W toku procesu strony składały dalsze pisma procesowe, uzupełniając i poszerzając argumentację na rzecz zajmowanego przez siebie stanowiska. / vide: pismo odwołującego z dnia 24.02.2015 r. – k. 80-81, pismo pełnomocnika odwołującego i zainteresowanej z dnia 30.03.2015 r. – k. 109-114/ Spośród tych pism przytoczenia wymaga jednak przede wszystkim pismo pełnomocnika ZUS z dnia 7 kwietnia 2015 r., w którym wyartykułowano wniosek o odrzucenie odwołania wniesionego przez M. K. (1), jako osobę nie będącą adresatem decyzji z dnia 7 stycznia 2013 r. i tym samym nielegitymowaną do wniesienia odwołania. /vide: pismo pełnomocnika ZUS z dnia 07.04.2015 r. – k. 120 akt/

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Odwołujący M. K. (1) urodził się dnia (...) (bezsporne)

Decyzją z dnia 16 maja 2002 r., adresowaną do M. K. (2), organ rentowy przyznał odwołującemu i M. K. (3) na stałe prawo do renty rodzinnej po zmarłym ojcu B. K., począwszy od dnia 22 marca 2002 r. (k. 26 akt ZUS)

Wobec kontynuowania przez M. K. (1) nauki po ukończeniu 16 roku życia, organ rentowy przedłużał prawo do świadczenia na kolejne okresy. (bezsporne)

W dniu 22 grudnia 2007 r. M. K. (1) ukończył 18 lat, w związku z czym wnioskiem z dnia 26 listopada 2007 r. zwrócił się o przekazywanie pieniędzy przysługujących mu z tytułu renty rodzinnej na dotychczasowy adres zamieszkania, wpisując określenie "bez zmian" przy informacji dotyczącej wypłaty świadczenia. (k. 33 akt ZUS)

Dnia sierpnia 2010 r. odwołujący przedłożył zaświadczenie z Zaocznego Liceum Uzupełniającego (...) w P., w którym wskazano, iż rozpoczął naukę w dniu 5 września 2009 r., zrezygnował w dniu 6 grudnia 20069 r. Natomiast od dnia 12 lutego 2010 r. ponownie został przyjęty do szkoły, a przewidywany termin ukończenia nauki minie w styczniu 2012 r. (k. 210 akt ZUS)

W oparciu o powyższe zaświadczenie, organ rentowy decyzją z dnia 12 sierpnia 2010 r. przyznał M. K. (1) prawo do renty rodzinnej do dnia 31 stycznia 2012 r. (k. 222 akt ZUS)

Jednocześnie decyzją z dnia 13 sierpnia 2010 r. organ rentowy zobowiązał M. K. (1) ( na niego adresując decyzję ) do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 do 31 stycznia 2010 r. (k. 220 akt ZUS)

Dnia 24 października 2011 r. M. K. (1) przedłożył kolejne zaświadczenie wystawione przez Zaoczne Liceum Uzupełniające (...), w którym wskazano, iż jest słuchaczem na semestrze pierwszym w roku szkolnym 2011/2012, a przewidywany termin zakończenia nauki to sierpień 2013 r. Odwołujący został słuchaczem od 1 września 2011 r. (k. 324 akt ZUS)

Decyzją z dnia 31 października 2011 r. Zakład przyznał prawo do renty rodzinnej dla M. K. (1) do dnia 31 sierpnia 2013 r. (k. 328 akt ZUS)

Pomimo ukończenia przez odwołującego pełnoletniości, organ rentowy nadal adresował wszystkie decyzje na nazwisko matki M. K. (2). (bezsporne)

Pismem z dnia 29 października 2012 r. organ rentowy zwrócił sie do Zaocznego Liceum Uzupełniającego (...) o udzielenie informacji, w jakim okresie M. K. (1) był uczniem i czy jest nadal, a także o wskazanie dokładnej daty w przypadku, gdy został skreślony z listy uczniów. (akta ZUS – brak nr karty)

W odpowiedzi szkoła wskazała, iż M. K. (1) był słuchaczem w następujących okresach:

–

od 1.09.2009 r. do 6.12.2009 r. (rezygnacja),

–

od 12.02.2010 r. do 19.01.2011 r. (rezygnacja),

–

od 28.01.2011 r. do 31.08.2011 r. (skreślony),

–

od 1.09.2011 r. do 11.01.2012 r. (rezygnacja),

–

od 28.01.2012 r. do 31.08.2012 r. (skreślony),

–

od 1.09.2012 r. (słuchacz).

Jego frekwencja wynosiła odpowiednio:

–

język polski 8h (50h - w semestrze),

–

matematyka 8h (20h),

–

chemia 2h (16h),

–

fizyka 2h (18h),

–

biologia i język angielski 0h.

W związku z tym M. K. (1) nie uzyskał wymaganej 50% frekwencji z żadnego przedmiotu co skutkowało skreśleniem z listy słuchaczy. (akta ZUS)

W kolejnym piśmie z dnia 26 października 2012 r. szkoła wskazała, iż odwołujący był słuchaczem w następujących okresach:

–

od 1.09.2011 r. do 27.01.2012 r. (skreślony),

–

od 4.2.2012 r. do 31.02.2012 r. (skreślony),

–

od 1.09.2012 r. (słuchacz).

W powyższych okresach nie był obecny na żadnych zajęciach, nie uzyskał wymaganych 50% frekwencji z żadnego przedmiotu co skutkowało skreśleniem z listy słuchaczy. Obecnie jest słuchaczem pierwszego semestru. (akta ZUS – brak nr karty)

Natomiast w piśmie z dnia 4 grudnia 2012 r. szkoła wskazała, iż M. K. (1) był słuchaczem w następujących okresach:

–

od 1.09.2009 r. do 6.12.2009 r. (rezygnacja),

–

od 12.02.2010 r. do 19.01.2011 r. (rezygnacja), od 1.09.2010 r. do czasu rezygnacji nie uzyskał wymaganej frekwencji,

–

od 28.01.2011 r. do 31.08.2011 r. (skreślony), nie uzyskał wymaganej frekwencji,

–

od 1.09.2012 r. został przyjęty. (akta ZUS)

Odwołujący był słuchaczem w następujących okresach:

–

od 12.02.2010 r. do 19.01.2011 r. (rezygnacja) – nie uzyskał wymaganej 50% frekwencji, nie uzyskał zaliczenia z żadnego z przedmiotów, nie oddał prac kontrolnych z żadnego z przedmiotów, nie przystąpił do żadnego egzaminu, nie złożył wniosku o przełożenie egzaminów, terminy dodatkowe,

–

od 2801.2011 r. do 31.08.2011 r. (skreślenie z listy) – nie uzyskał wymaganej 50% frekwencji, nie uzyskał zaliczenia z żadnego z przedmiotów, nie oddał prac kontrolnych z żadnego z przedmiotów, nie przystąpił do żadnego egzaminu, nie złożył wniosku o przełożenie egzaminów, terminy dodatkowe,

–

od 1.09.2011 r. do 11.01.2012r . (rezygnacja) – nie uzyskał wymaganej 50% frekwencji, nie uzyskał zaliczenia z żadnego z przedmiotów, nie oddał prac kontrolnych z żadnego z przedmiotów, nie przystąpił do żadnego egzaminu, nie złożył wniosku o przełożenie egzaminów, terminy dodatkowe,

–

od 28.01.2012 r. do 31.08.2012 r. (skreślenie z listy) – nie uzyskał wymaganej 50% frekwencji, nie uzyskał zaliczenia z żadnego z przedmiotów, nie oddał prac kontrolnych z żadnego z przedmiotów, nie przystąpił do żadnego egzaminu, nie złożył wniosku o przełożenie egzaminów, terminy dodatkowe. (k. 32-40 akt)

W oparciu o powyższe pismo, organ rentowy decyzją z dnia 7 stycznia 2013 r. zobowiązał M. K. (2) do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 września 2010 r. do 31 sierpnia 2012 r. w kwocie 16.898,22 zł i odsetek za okres od 11 września 2010 r. do 7 stycznia 2013 r., tj. do dnia wydania decyzji, w kwocie 3.118,14 zł. (akta ZUS)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dokumentów znajdujących się w aktach ZUS, pisemnych wyjaśnień organu rentowego, a nadto zeznań złożonych przez odwołującego i zainteresowaną.

Oceniając zgromadzony w toku postępowania materiał dowodowy Sąd dał wiarę powyższym dowodom z dokumentów, jak i zeznań.

Oceniając zgromadzony w toku postępowania materiał dowodowy Sąd dał wiarę zebranym w sprawie dokumentom. Dokumenty urzędowe Sąd uznał za wiarygodne i miarodajne, albowiem sporządzone zostały przez organy do tego uprawnione z zachowaniem wymaganej formy. Za wiarygodne Sąd uznał także dokumenty prywatne stanowiące zgodnie z art. 245 k.p.c. dowód tego, że osoba która je podpisała złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Należy podkreślić, że ich wiarygodność nie była przez strony kwestionowana, a Sąd nie znalazł podstaw, by czynić to z urzędu.

Wypowiedzi osób przesłuchanych znajdowały potwierdzenie w wyjaśnieniach organu rentowego, zwłaszcza co do okoliczności wypłaty renty rodzinnej należnej M. K. (1) po ukończeniu przez niego 18 lat i M. K. (2) pomimo braku stosownego wniosku w tym zakresie, jak i pouczenia o obowiązku informowania o okolicznościach mających wpływ na ustanie prawa do wypłaty świadczenia. Dowody te wzajemnie ze sobą korespondowały, prawdziwości i autentyczności zebranych dokumentów nie kwestionowała żadna ze stron, a Sąd nie znalazł podstaw by uczynić to z urzędu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

(1)

Na wstępnie rozstrzygnąć wypada najdalej idący wniosek organu rentowego – o odrzucenie odwołania M. K. (1), jako wniesionego przez osobę niebędącą adresatem decyzji, czyli nielegitymowaną.

Wniosek organu rentowego jest nietrafny.

Na gruncie przepisów postępowania cywilnego odwołanie pełni funkcję pozwu. Powództwo wniesione przez osobę nielegitymowaną podlega zaś oddaleniu, a nie pozew odrzuceniu. Jest to pogląd niekwestionowany w doktrynie i orzecznictwie. Przenosząc ten pogląd na grunt sprawy niniejszej stwierdzić należy, ze wprawdzie M. K. (1) jako osoba nie będąca adresatem decyzji nie był legitymowany do wniesienia odwołania1, to w procesie wszczętym na skutek wniesienia tego odwołania ostatecznie wystąpiła – w charakterze zainteresowanej – adresatka decyzji i osoba niewątpliwie legitymowana do wniesienia od niej odwołania, czyli M. K. (2).

(2)

Należało z kolei ustalić, czy zainteresowana – adresatka decyzji z dnia 7 stycznia 2013 r. – pobrała nienależnie świadczenie z tytułu renty rodzinnej za okres za okres od 1 października 2010 r. do 30 września 2013 r. w kwocie 31.396,21 zł i czy jest zobowiązana również do zapłaty odsetek z tego tytułu za okres od 16 października 2010 r. do 7 października 2013 r. w kwocie 6.017,95 zł.

Podstawę materialnoprawną przyznanego i wypłacanego przez organ rentowy świadczenia stanowił przepis art. 68 ust. 1 ustawy emerytalno-rentowej, zgodnie z którym dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej:

1)  do ukończenia 16 lat;

2)  do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo

3)  bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2.

Renta rodzinna pełni głównie funkcję alimentacyjną, jej celem podstawowym jest dostarczenie środków utrzymania tym dzieciom, które, ze względu na wiek, stan zdrowia lub kształcenie się, nie mają możliwości pozyskiwania tychże środków własną pracą (działalnością zarobkową), a jednocześnie - stanowi pieniężną rekompensatę utraty ekonomicznego wsparcia ze strony zmarłego rodzica (innej osoby, na której ciążył obowiązek alimentacyjny wobec dziecka). Podkreślenia jednak wymaga, że renta rodzinna nie jest świadczeniem socjalnym przyznawanym każdemu kto utracił rodzica i którego sytuacja finansowa jest trudna, a jedynie ma ułatwić osobom uczącym się zdobycie lepszego wykształcenia i kwalifikacji zawodowych.

Zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń zostały uregulowane w art. 138 ust. 1 ustawy emerytalno-rentowej. Zgodnie z tym przepisem, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.

Zgodnie z art. 138 ust. 2 ustawy emerytalno-rentowej, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1)  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2)  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

W art. 138 ust. 4 ustawy emerytalno-rentowej wskazano, iż nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach - za okres dłuższy niż 3 lata, z zastrzeżeniem ust. 5.

Na gruncie art. 138 ustawy emerytalno-rentowej konieczne jest rozróżnienie świadczenia nienależnie pobranego od świadczenia nienależnego. Świadczenie nienależnie pobrane jest szczególnym przypadkiem świadczenia nienależnego. Zatem każde świadczenie nienależnie pobrane jest nienależne, jednak nie każde świadczenie nienależne jest świadczeniem nienależnie pobranym. Kwalifikacja świadczenia nienależnego jako świadczenia także nienależnie pobranego zależy od zaistnienia przesłanek z art. 138 ust. 2 pkt 1-2. W orzecznictwie wskazuje się przykładowo, że świadczenie zawyżone wskutek błędu organu rentowego jest nienależne (co najmniej częściowo), ale w przypadku braku zajścia przesłanek określonych w art. 138 ust. 2 pkt 1-2 u.e.r.f.u.s. nie będzie stanowić świadczenia nienależnie pobranego. Zwrotu świadczeń nienależnych, nie będących świadczeniami nienależnie pobranymi, Zakład Ubezpieczeń Społecznych może dochodzić na zasadach ogólnych (uchwała SN z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84).

Tym nawet stwierdzenie, że renta rodzinna wypłacana M. K. (1) za sporny okres była świadczeniem nienależnym z racji tego, że nie kontynuował on nauki, gdyż nie uzyskiwał co najmniej 50% frekwencji na zajęciach, nie przesądza o tym, że spełnione zostały przesłanki zastosowania w sprawie art. 138 ust. 1 i 2.

Przede wszystkim należy zauważyć, że zarówno decyzja z dnia 31 października 2011 r. o przeliczeniu renty, na podstawie której w spornym okresie organ rentowy wypłacał M. K. (1) rentę rodzinną, jak i późniejsze decyzje waloryzacyjne wraz ze stosownymi pouczeniami o okolicznościach skutkujących utratą prawa do renty rodzinnej zostały doręczone jedynie jego matce M. K. (2). Ona też była adresatem wszystkich tych decyzji, pomimo tego, że dotyczyły również jej pełnoletniego już od (...) syna M.. Nie może zatem być mowy o tym, że uprawniony do renty rodzinnej M. K. (1) został kiedykolwiek prawidłowo pouczony o sytuacjach skutkujących brakiem prawa do jej pobierania. Pogląd taki wyraził również Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 4 października 2005 r. (III AUa 1466/04), stwierdzając, że nie można przyjąć prawidłowości pouczenia osoby uprawnionej do świadczenia rentowego w sytuacji, gdy decyzje zawierające stosowne pouczenia kierowany były do matki ubezpieczonej, skoro nie figurowała ona jako adresat decyzji. Odnosząc te rozważania do niniejszej sprawy, nie można mówić o tym, że M. K. (1) został należycie pouczony o okolicznościach skutkujących utratą prawa do renty. Organ rentowy zaniechał po osiągnięciu przez niego pełnoletniości pouczenia o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalno-rentowej, a żadna późniejsza decyzja nie była do niego adresowana.

W tym stanie rzeczy w ocenie Sądu nie istnieją podstawy do zobowiązania go do zwrotu nienależnych świadczeń w wyniku przyjęcia, że nienależnie je pobierał. W szczególności nie mógł mieć w sprawie zastosowania art. 138 ust 2 cyt. ustawy.

(3)

Zaskarżona decyzja dotyczy jednak nie M. K. (1), lecz M. K. (2). Zobowiązując zainteresowaną do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń organ rentowy wskazał na art. 138 ustawy emerytalno-rentowej, stąd rozważenia wymagało użyte w powyższym przepisie określenie „osoba pobierająca świadczenie”. Przepis ten uzależnia bowiem kwalifikację nienależnego świadczenia jako świadczenia również nienależnie pobranego od tego, aby o braku prawa do pobierania świadczenia była pouczona właśnie „osoba pobierająca świadczenie”.

Określenie „osoba pobierająca świadczenie" nie pokrywa się pojęciowo z osobą uprawnioną do świadczenia, o czym przekonuje art. 134 ustawy emerytalno-rentowej, traktujący o wstrzymaniu wypłaty świadczenia. W przepisie tym ustawodawca postanowił, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się m. in., jeżeli osoba pobierająca świadczenie mimo pouczenia lub żądania organu rentowego nie przedstawi dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczeń (ust. 1 pkt 2) i alternatywnie, gdy osoba uprawniona do świadczeń nie podda się badaniom lekarskim bez uzasadnionych przyczyn, mimo wezwania organu rentowego (ust. 1 pkt 3). Nie powinno budzić zatem wątpliwości, że posłużenie się przez ustawodawcę dwoma różnymi pojęciami nie tylko w tej samej ustawie, ale nawet w obrębie tego samego przepisu musi oznaczać, że krąg desygnatów tych pojęć jest różny.

W uzasadnieniu uchwały z dnia 8 października 1985 r. (III UZP 38/85) , zapadłej na gruncie art. 106 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. z 1982 r., nr 40, poz. 267 ze zm., dalej jako ustawa o z.e.p.), Sąd Najwyższy wywiódł, że użyte w art. 106 ust. 1 określenie "osoba" obejmuje swym zasięgiem podmiotowym także inne osoby, poza emerytem i rencistą. Sąd Najwyższy wskazał, że gdyby ustawodawca miał zamiar ograniczyć obowiązek zwrotu nienależnie pobranych kwot świadczeń wyłącznie do emerytów i rencistów, to niewątpliwie użyłby w tym przepisie określeń "emeryt" i "rencista". Obwołał się także do porównania przepisu art. 106 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników z art. 80 ust. 1 i 4 poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), w którym rozróżniono określenia "rencista" (ust. 1) oraz "osoba" (ust. 4). W konkluzji Sąd Najwyższy stwierdził, że użyte w art. 106 ust. 1 ustawy o z.e.p. określenie "osoba" obejmuje także inne osoby pobierające świadczenia, tj. osoby, którym świadczenia są wypłacane, a nie tylko emerytów i rencistów, a zatem za osobę pobierającą świadczenie (osobę, która pobrała świadczenie) w rozumieniu tego przepisu należy uznać także osobę, która została wskazana przez uprawnionego na podstawie ówcześnie obowiązującego art. 84 ust. 4 ustawy o z.e.p. do świadczenia do wypłaty świadczenia na czas pobytu jego za granicą.

Analogicznie w ocenie Sądu pod rządami aktualnie obowiązujących przepisów, jeśli art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS posługuje się określeniem „osoba pobierająca świadczenie”, to nie można przez to rozumieć jedynie „osoby uprawnionej”, którym jest emeryt lub rencista.

Nie uprawnia to wszakże do wniosku, że „osobą pobierającą świadczenie” w rozumieniu w/w przepisu była zainteresowana. Uprawnienie do pobierania świadczenia musi bowiem wynikać z ustawy. Uprawnienie do pobierania świadczenia musi wynikać z upoważnienia wydanego przez osobę posiadającą prawo do świadczenia (art. 130 ust. 3 pkt 2, art. 131 ust. 2, art. 132) lub przepisu szczególnego (art. 130 ust. 2a, art. 131 ust. 1).

I tak zgodnie z art. 132 ustawy emerytalno-rentowej, który jest odpowiednikiem wspomnianego art. 84 ust 4 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin emerytowi lub renciście, który zamieszkał za granicą, świadczenie wypłaca się - na jego wniosek - osobie przez niego upoważnionej do odbioru, zamieszkałej w kraju, lub na rachunek bankowy emeryta lub rencisty w kraju, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej. „Osobą pobierającą świadczenie” będzie zatem osoba upoważniona przez emeryta lub rencistę, który zamieszkał za granicą do odbioru świadczenia.

Podstawę upoważnienia do pobierania w imieniu uprawnionego renty rodzinnej może natomiast stanowić art. 131 ust 1 i 2 ustawy emerytalno-rentowej. Zgodnie z art. 131 ust 1 ustawy emerytalno-rentowej, rentę rodzinną lub jej część, o której mowa w art. 74 ust. 2, przysługującą:

1)  osobie małoletniej,

2)  osobie pełnoletniej, nad którą ustanowiona została opieka prawna,

wypłaca się osobom sprawującym opiekę nad tymi osobami, po uprzednim pouczeniu o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1, z zastrzeżeniem ust. 5 i 6.

Na podstawie art. 131 ust. 2 ustawy emerytalno-rentowej, część renty rodzinnej, przysługującą osobie pełnoletniej innej niż wymieniona w ust. 1 pkt 2, wypłaca się - na wniosek tej osoby - innej osobie pełnoletniej uprawionej do części tej renty rodzinnej albo osobie, która sprawowała opiekę nad wnioskodawcą przed osiągnięciem pełnoletniości, po uprzednim pouczeniu o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1.

Z regulacji tej wynika zatem, że po osiągnięciu pełnoletniości przez uprawnionego do renty rodzinnej, jeśli nie zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 131 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalno-rentowej, upoważnienie do pobierania renty rodzinnej za uprawnionego przez inną osobę uprawnioną do części tej samej renty rodzinnej albo osobę, która sprawowała opiekę nad uprawnionym przed osiągnięciem przez niego pełnoletniości może wynikać z jego oświadczenia (wniosku).

Co istotne jednak organ rentowy nie wykazał, aby M. K. (1) złożył wniosek o wypłatę przypadającej na niego części renty rodzinnej do rąk matki, tymczasem to na Zakładzie spoczywa zgodnie z art. 6 kc ciężar dowodu. Nie można przypisać charakteru takiego upoważnienia oświadczeniu M. K. (1) z dnia 26 listopada 2007 r. Złożenie tego oświadczenia nie było poprzedzone pouczeniem M. K. (1) o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalno-rentowej, a ze względu na jego lakoniczną treść, przypisać mu należy jedynie funkcję wskazania sposobu (formy) wypłaty należnej renty rodzinnej. Zamiast sformułowania „b. zmian” mógł był odwołujący wskazać np. numer rachunku bankowego, na który ma być przelewana renta. Przyjąć zatem należało, że zainteresowana nie była uprawniona do odbierania renty w imieniu syna, a w konsekwencji nie była również „osobą pobierającą świadczenie” w rozumieniu art. 138 ust. 2 ustawy emerytalnej.

Powyższe przesądza zatem o wadliwości wskazanej przez organ rentowy podstawy prawnej zaskarżonej decyzji. Pouczenie musi bowiem zgodnie z art. 138 ust 1 cyt. ustawy być skierowane do „osoby pobierającej świadczenie”. Skoro zainteresowana nie jest „osobą pobierającą świadczenie” to jej pouczenie było bez znaczenia. Nie ulega natomiast wątpliwości, że zainteresowana faktycznie odbierała w imieniu syna przypadającą na niego część renty rodzinnej, pomimo, że nie była „osoba pobierającą świadczenie” w rozumieniu cyt. przepisów.

(4)

Poza zakresem zainteresowania Sądu w niniejszej sprawie pozostawał art. 138 ust 2 pkt 2 ustawy emerytalno-rentowej, albowiem wypłata renty rodzinnej nie była związana z okolicznościami, o których mowa w tym przepisie.

Wykładnia językowa tego przepisu jednoznacznie wskazuje, że złożenie fałszywych zeznań lub dokumentów musi mieć charakter umyślnego działania. O ile dana osoba wykaże, że nie wiedziała (nie mogła wiedzieć) o określonych nieprawidłowościach, przesłanki zawarte w cytowanej regulacji nie będą spełnione. Innym przypadkiem świadomego wprowadzenia w błąd może być również tzw. przemilczenie. Żadna z tych okoliczności nie miała miejsca w niniejszej sprawie – nie zostało wykazane by zainteresowana świadomie wprowadziła w błąd pozwany organ rentowy.

(5)

W sprawie nie miał także zastosowania art. 138 ust 3 ustawy emerytalno-rentowej, który poszerza zakres podmiotów zobowiązanych do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Zgodnie z tym przepisem za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu. Literalne brzmienie przepisu wskazuje, że istnieją dwie przesłanki uznania świadczenia za nienależnie pobrane w zakresie świadczenia wypłaconego osobie innej niż wskazana w decyzji organu tj. :

1)  fakt wypłacenia świadczenia osobie innej niż wskazana w decyzji ZUS,

2)  zaistnienie wskazanego stanu rzeczy z przyczyn niezależnych od organu rentowego.

Organ rentowy nie musi przy tym wykazywać stosownego pouczenia lub też świadomego wprowadzenia go w błąd przez osobę, która pobrała świadczenie (wymogi te dotyczą wyłącznie relacji Zakład (...) – osoba wskazana w decyzji, czyli ta której zostało przyznane prawo do świadczenia).

Odnosząc ten przepis do niniejszej sytuacji stwierdzić należy to, iż renta rodzinna była wypłacana osobie wskazanej w decyzjach wydawanych przez organ rentowy, jakkolwiek była to osoba ani nie uprawniona do tego świadczenia (w tej części przypadającej synowi D.) ani też nie została upoważniona do jego pobierania.

Reasumując Sąd stwierdził, iż zaskarżona decyzja nie odpowiada prawu i w konsekwencji podlega zmianie na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 kpc w sposób wyartykułowany w pkt 1 sentencji wyroku.

(6)

O kosztach zastępstwa procesowego udzielonego odwołującemu i zainteresowanej z urzędu, orzeczono na podstawie § 15 i § 16 w zw. § 11 ust. 2 w zw. z § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (t.j. Dz. U. z 2013 roku, poz. 490), przyznając r. pr. M. P. kwotę 147,60 zł brutto [= 2 * 60 zł + 23% VAT], orzekając jak w pkt 2 sentencji wyroku.

/-/ Maciej Nawrocki

1 choć i tu można mieć wątpliwości, gdyby uznać M. K. (1) za zainteresowanego i stąd wywodzić jego uprawnienie do samodzielnego odwołania od decyzji