Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 122/04
POSTANOWIENIE
Dnia 5 listopada 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego […]
przy uczestnictwie W.W. i G.W.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 listopada 2004 r.,
kasacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w N.
z dnia 27 listopada 2003 r., sygn. akt [...],
oddala kasację.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w G. w dniu 30 czerwca 2003 r. wpisał w dziale IV księgi
wieczystej nr [...], prowadzonej dla położonej w K. nieruchomości G. i W.
małżonków W. hipotekę przymusową w kwocie 11 410,90 zł na rzecz Skarbu
Państwa-Urzędu Skarbowego, zabezpieczającą zaległości podatkowe. Wpis został
dokonany na wniosek Naczelnika Urzędu Skarbowego na podstawie siedmiu
tytułów wykonawczych, wydanych przeciwko W.W.
Sąd Okręgowy na skutek apelacji uczestników, G. i W.W., zmienił
zaskarżony wpis i oddalił wniosek o jego dokonanie. W ocenie Sądu Okręgowego,
podstawę wpisu hipoteki przymusowej zabezpieczającej zaległości podatkowe oraz
odsetki za zwłokę od tych zaległości na nieruchomości stanowiącej przedmiot
wspólności majątkowej małżeńskiej może stanowić – jak przyjął Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03, „Wokanda” 2004, nr 6, poz. 1)
- tylko taki administracyjny tytuł wykonawczy, który został wystawiony na oboje
małżonków (art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz. U z 2002 r. nr 110, poz. 968 ze zm.
– dalej: „u.p.e.a.”).
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił, że orzeczenie Sądu
Okręgowego zapadło z naruszeniem art. 27c u.p.e.a., art. 109 i 65 ust. 2 ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U z 2001 r.
nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: „u.kw.h.”) oraz art. 26, 29 § 1 i art. 34 §1 i 3 pkt 2
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U nr 137, poz. 926
ze zm. – dalej: „ord.podat.”). Wyraził w szczególności zapatrywanie, że jeżeli
podatnik pozostaje w związku małżeńskim, to odpowiedzialność za wynikające
z zobowiązań podatkowych podatki obejmuje nie tylko majątek odrębny podatnika,
ale i majątek wspólny podatnika i jego małżonka (art. 29 §1 w związku z art. 26 ord.
podat.). Zgodnie z art. 109 ust. 1 u.kw.h., wierzyciel, którego wierzytelność jest
stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach o postępowaniu
egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich
nieruchomościach dłużnika. Skarb Państwa może zabezpieczyć zaległości
3
podatkowe oraz odsetki za zwłokę od tych zaległości hipoteką przymusową także
na nieruchomościach stanowiących przedmiot współwłasności łącznej podatnika
i jego małżonka (art. 34 § 1 i § 3 pkt 2 ord. podat.). Przepis art. 109 § 1 u.kw.h.
mówi ogólnie o tytule wykonawczym, a zatem odnosi się zarówno do tytułów
wykonawczych stanowiących podstawę egzekucji sądowej, jak i administracyjnej.
W świetle art. 27c u.p.e.a., administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony na oboje
małżonków jest wymagany wtedy, gdy egzekucja ma obejmować jednocześnie
majątek wspólny zobowiązanego i jego małżonka oraz majątki odrębne obojga
małżonków – w sprawie zaś taka sytuacja nie występuje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Hipoteka przymusowa powstaje z reguły w wyniku wpisu w księdze
wieczystej, dokonanego na wniosek wierzyciela na podstawie określonego
dokumentu (art. 109 i 110 w związku z art. 67 u.kw.h., a także np. art. 35 ord. pod.,
art. 26 ust. 3c ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, Dz. U. nr 137, poz. 887 ze zm. – dalej: „u.s.u.s.”) i art. 200 ust. 2
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.
U. z 2000 r. nr 46, poz. 543 ze zm.). Ze względu na rodzaj dokumentu
stanowiącego podstawę wpisu hipoteki przymusowej w księdze wieczystej, należy
wyróżnić dwie zasadnicze sytuacje.
Pierwszą, w której podstawę wpisu hipoteki przymusowej w księdze
wieczystej stanowi tytuł wykonawczy określony w przepisach o postępowaniu
egzekucyjnym sądowym lub administracyjnym (art. 109 ust. 1 u.kw.h.).
Drugą, w której podstawę wpisu hipoteki przymusowej w księdze wieczystej
stanowi tymczasowe zarządzenie sądu (od 5 lutego 2005 r. zastąpione
postanowieniem o udzieleniu zabezpieczenia), postanowienie prokuratora lub
w przypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych decyzja
administracyjna, nawet nieostateczna, bądź zarządzenie zabezpieczenia, o którym
mowa w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (art. 110
u.kw.h.).
Bez względu na rodzaj dokumentu mającego stanowić podstawę wpisu
hipoteki przymusowej w księdze wieczystej, hipoteka ta może być ustanowiona
także na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej dłużnika
4
(zobowiązanego) i jego małżonka (inne niż nieruchomość obiekty mogące stanowić
przedmiot hipoteki wolno tu ze względu na okoliczności sprawy pominąć). Przepisy
o hipotece, ani obowiązujące obecnie normy regulujące majątkowe prawo
małżeńskie nie sprzeciwiają się obciążeniu hipoteką przymusową nieruchomości
objętej wspólnością majątkową małżeńską, zaś niektóre regulacje publicznoprawne
wyraźnie to dopuszczają, przykładem jest w szczególności powoływany już art. 34
§3 pkt 2 or.podat.
We wszystkich wskazanych sytuacjach hipoteka przymusowa zabezpiecza
realizację określonych wierzytelności (w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj.
wynikającym z art. 353 § 1 k.c., lub szerokim, obejmującym także należności
publicznoprawne), czyni pewniejszą przyszłą ich egzekucję, właśnie
z nieruchomości obciążonej hipoteką przymusową.
Stopień tej pewności jest jednak różny w zależności od podstaw wpisu
hipoteki przymusowej. Jest on w szczególności inny wtedy, gdy podstawę wpisu
hipoteki przymusowej stanowi tytuł wykonawczy oparty na prawomocnym
orzeczeniu sądowym lub ostatecznej decyzji administracyjnej, a inny wtedy, gdy
podstawę wpisu hipoteki przymusowej stanowi tytuł wykonawczy oparty na
nieprawomocnym orzeczeniu sądowym albo nieostateczna decyzja
administracyjna. Stosownie do art. 75 u.kw.h., zaspokojenie wierzyciela
hipotecznego następuje według przepisów o postępowaniu egzekucyjnym
sądowym lub administracyjnym. Zgodnie zaś z art. 776 k.p.c. oraz art. 26 u.p.e.a.,
podstawą egzekucji jest w zasadzie tytuł wykonawczy. Gdy więc wpis hipoteki
przymusowej opiera się na tytule wykonawczym, już sam ten tytuł stanowi
podstawę egzekucji z nieruchomości obciążonej hipoteką. Jeżeli przy tym tytuł
wykonawczy ma u swych podstaw prawomocne orzeczenie sądowe lub ostateczną
decyzję administracyjną, to te jego podstawy mogą zostać podważone tylko
w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia. W tych więc sytuacjach, w których
wpis hipoteki przymusowej następuje na podstawie tytułu wykonawczego opartego
na prawomocnym orzeczeniu sądowym lub ostatecznej decyzji administracyjnej,
stopień pewności przeprowadzenia egzekucji z nieruchomości obciążonej hipoteką
przymusową jest większy. Gdy natomiast wpis hipoteki przymusowej następuje
z powołaniem się na tytuł wykonawczy wystawiony w związku z nieprawomocnym
5
orzeczeniem sądowym, podstawa tego tytułu może zostać podważona jeszcze
w toku postępowania w sprawie, w wyniku wniesionego środka odwoławczego
(stąd pewne ograniczenia w egzekucji prowadzonej na podstawie takiego tytułu –
por. art. 334 § 3 i art. 952 k.p.c.). A jeśli wpis hipoteki przymusowej opiera się na
nieostatecznej decyzji administracyjnej, do wszczęcia egzekucji z nieruchomości
obciążonej hipoteką może dojść dopiero po wydaniu stosownego tytułu
wykonawczego – jego wydanie nie zawsze jednak będzie możliwe. W tych zatem
sytuacjach, w których wpis następuje na podstawie tytułu wykonawczego opartego
na nieprawomocnym orzeczeniu sądowym albo nieostatecznej decyzji
administracyjnej, stopień pewności przeprowadzenia egzekucji z nieruchomości
obciążonej hipoteką przymusową jest mniejszy.
Konsekwencją wspomnianych odmienności jest zróżnicowanie niektórych
skutków prawnych w zależności od tego, co stanowi podstawę wpisu hipoteki
przymusowej.
Zróżnicowanie to, po pierwsze, ujawnia się w zakresie możliwości powstania
hipoteki przymusowej zwykłej lub hipoteki przymusowej kaucyjnej. Gdy podstawą
wpisu hipoteki przymusowej jest omawiany wyżej tytuł wykonawczy oparty na
prawomocnym orzeczeniu sądowym lub ostatecznej decyzji administracyjnej,
powstaje hipoteka przymusowa zwykła. Gdy natomiast podstawą wpisu hipoteki
przymusowej jest omawiany wyżej tytuł wykonawczy oparty na nieprawomocnym
orzeczeniu sądowym albo nieostateczna decyzja administracyjna, powstaje
hipoteka przymusowa kaucyjna (art. 111 u.kw.h.), unormowana w art. 102 i nast.
u.kw.h.
Po drugie, powoływana przez wnioskodawcę podstawa wpisu oddziałuje na
możliwość obciążenia hipoteką przymusową dla zabezpieczenia wierzytelności
przysługującej wobec osoby pozostającej w związku małżeńskim nieruchomości
stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej zobowiązanego i jego małżonka.
Oddziaływanie to ujawnia się na gruncie regulacji zawartych w ordynacji
podatkowej oraz w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Nieostateczna
decyzja o treści określonej w art. 35 §2 pkt 1 ord. podat., wydana przeciwko
podatnikowi w postępowaniu bez udziału jego małżonka (por. art. 133 ord. podat.)
i doręczona jedynie podatnikowi może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej
6
kaucyjnej dla zabezpieczenia należności wymienionych w art. 34 ust. 1 ord. podat.
także na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej podatnika
i jego małżonka (art. 34 §3 pkt 2 ord. podat.); por. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 109/03, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 7-8, poz. 42).
Natomiast administracyjny tytuł wykonawczy, w tym także tytuł wykonawczy,
o którym mowa w art. 35 §2 pkt 2 ord. podat., wystawiony na podstawie art. 3a
u.p.e.a, tj. wtedy, gdy podatnik nie wpłacił podatku prawidłowo obliczonego
w złożonej deklaracji, może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej zwykłej
na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej podatnika i jego
małżonka tylko wtedy, gdy, zgodnie z art. 27c u.p.e.a. (co do tego przepisu zob.
wyjaśnienia zawarte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r.,
III CZP 49/02, OSNC 2003, nr 9, poz. 115), został wystawiony na oboje małżonków
(por. powoływana już uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2003 r.,
III CZP 68/03). Podobnie, doręczona jedynie dłużnikowi nieostateczna decyzja
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określająca wysokość należności z tytułu
składek, o której mowa w art. 26 ust. 3 u.s.u.s., stanowi podstawę wpisu hipoteki
przymusowej kaucyjnej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności
łącznej dłużnika i jego małżonka. Wydany natomiast przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych tytuł wykonawczy może stanowić podstawę wpisu hipoteki
przymusowej zwykłej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności
dłużnika i jego małżonka jedynie wtedy, gdy opiewa na oboje małżonków
(por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
28 października 2004 r., III CZP 33/04, Biul. SN 2004, nr 10, s. 6).
Sąd Najwyższy wyjaśnił w cytowanych orzeczeniach, że wpis na podstawie
nieostatecznej decyzji o treści określonej w art. 35 §2 pkt 1 ord. podat., doręczonej
jedynie podatnikowi, lub na podstawie podobnej decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, określającej wysokość należności z tytułu składek, hipoteki
przymusowej kaucyjnej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności
łącznej podatnika (dłużnika) i jego małżonka nie zagraża godnym ochrony
interesom małżonka. Zabezpieczając wierzyciela przed skutkami zbycia obciążonej
hipoteką nieruchomości, nie pozbawia małżonka ochrony przed bezzasadnym
pozbawieniem współwłasności nieruchomości w następstwie obciążenia hipoteką.
7
Do pozbawienia małżonka współwłasności nieruchomości może dojść dopiero
w postępowaniu egzekucyjnym, a wskazane podstawy wpisu hipoteki przymusowej
nie mogą stanowić podstawy egzekucji, konieczne jest w tym celu wydanie tytułu
wykonawczego, który w rozpatrywanej sytuacji musi opiewać na oboje małżonków.
Po doręczeniu tytułu wykonawczego w trybie art. 32 u.p.e.a., małżonek
odpowiadający zgodnie z art. 29 ord. pod. majątkiem wspólnym, ma stosownie do
art. 27 §1 pkt 9, art. 33 i 34 u.p.e.a. możliwość podnoszenia zarzutów przeciwko
tytułowi wykonawczemu (uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 5 lutego 2004 r.,
III CZP 109/03 oraz z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04).
Za tym natomiast, aby wpis hipoteki przymusowej w razie powołania się
przez wnioskodawcę na administracyjny tytuł wykonawczy uzasadniał tylko taki
tytuł wykonawczy, który umożliwia egzekucję z obciążonej nieruchomości,
przemawia nawiązanie w art. 109 ust. 1 u.kw.h. przy określeniu głównej podstawy
uzyskania hipoteki przymusowej do podstawy postępowania egzekucyjnego,
w drodze którego następuje zaspokojenie wierzyciela hipotecznego. W obecnym
stanie prawnym, inaczej niż w poprzednio obowiązującym, do egzekucji należności
publicznoprawnych z majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka nie
wymaga się zaopatrzenia administracyjnego tytułu wykonawczego wystawionego
przeciwko zobowiązanemu w sądową klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi
zobowiązanego, lecz – jak wiadomo - zgodnie z art. 27c u.p.e.a., wystawienia
tytułu wykonawczego na oboje małżonków. Mimo iż samo brzmienie
wymienionego przepisu mogłoby sugerować inny zakres jego stosowania,
prawidłowe w kontekście pozostałych przepisów ustawy o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji jest jedynie takie jego rozumienie, zgodnie z którym
odnosi się on do sytuacji, gdy egzekucja ma być prowadzono nie tylko z majątku
odrębnego zobowiązanego, ale i z majątku wspólnego jego i jego małżonka, a więc
gdy przedmiotem egzekucji mają być bądź składniki majątku odrębnego
zobowiązanego bądź składniki majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka
(uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03, z dnia
28 października 2004 r., III CZP 33/04 oraz z dnia 18 września 2002 r., III VZP
49/02).
8
Dodatkowo należy zauważyć, że uznanie – inaczej niż wyżej przyjęto -
administracyjnego tytułu wykonawczego wystawionego na samego zobowiązanego
za podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej
zobowiązanego i jego małżonka rodziłoby, w związku z tym, że przepisy
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, według których następuje
zaspokojenie wierzyciela hipotecznego, wymagają do prowadzenia egzekucji
z nieruchomości wspólnej zobowiązanego i jego małżonka tytułu wykonawczego
wystawionego na oboje małżonków, pytanie o dopuszczalność wystawienia
nowego tytułu wykonawczego odpowiadającego temu wymaganiu. Bez pozytywnej
odpowiedzi na to pytanie hipoteka przymusowa wpisana na podstawie tytułu
wykonawczego wystawionego na samego zobowiązanego traciłaby swój sens,
ponieważ niemożliwe byłoby zaspokojenie wierzyciela hipotecznego w drodze
egzekucji z obciążonej nieruchomości. Dla rozpatrywanego obecnie rozwiązania,
mogącego stwarzać niepotrzebne komplikacje, nie powinno być jednak miejsca,
skoro organ ma możliwość wydania tytułu wykonawczego od razu na oboje
małżonków.
W sprawie, wnioskodawca domagał się wpisu hipoteki przymusowej na
podstawie administracyjnych tytułów wykonawczych wystawionych na samego
podatnika. Jak wyżej wyjaśniono, tytuły takie, w tym również objęte art. 35 §2 pkt 2
ord. pod., mogą być podstawą wpisu hipoteki przymusowej dla zabezpieczenia
należności określonych w powołanym w skardze kasacyjnej art. 34 §1 ord. pod. na
nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej podatnika i jego
małżonka tylko w razie ich wystawienia na oboje małżonków. W konsekwencji, nie
było podstaw do uznania, że zaskarżone postanowienie zapadło z naruszeniem
powołanych w skardze kasacyjnej przepisów.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
(art. 39312
w związku z art. 13 §2 k.p.c.).