Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 157/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
Protokolant Anna Jasińska
w sprawie z powództwa „N." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko M.J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2004 r.,
kasacji strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 21 października 2003 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo o zapłatę uznając, że
powodowa spółka skutecznie uchyliła się od skutków złożonego oświadczenia
o dokonaniu przez pozwanego zapłaty całej ceny sprzedaży, bowiem
całokształt ujawnionych okoliczności dowodzi, że pozwany nie zapłacił powódce
spornej kwoty, co uzasadniało jej zasądzenie zgodnie z żądaniem pozwu.
W następstwie rozpoznania i uwzględnienia apelacji pozwanego Sąd
drugiej instancji wyrokiem reformatoryjnym oddalił powództwo, wyrażając
pogląd, że złożenie przez powódkę spornego oświadczenia woli rodziło
domniemanie, że pozwany rzeczywiście całą kwotę zapłacił. Sąd ten wywodzi,
że powódka zauważyła swój rzekomy błąd na podstawie braku wpłat od
pozwanego oraz braku dokumentu wpłaty całej sumy i na tej podstawie Sąd
odwoławczy stwierdził, że nie mamy do czynienia z błędem, a z niedbalstwem
bowiem dokładna weryfikacja płatności pozwanego pozwoliłaby na stwierdzenie
czy rzeczywiście cena została zapłacona. W tym stanie rzeczy Sąd odwoławczy
uznał, że powódka nie mogła uchylić się od skutków oświadczenia woli, skoro
nie działała pod wpływem błędu, a brak profesjonalizmu powódki
uprawdopodobnia tezę pozwanego, iż możliwe jest, że dokonał on wpłaty.
Zarazem Sąd drugiej instancji zastrzegł się, że nie stwierdza, że tak
rzeczywiście było, ale jedynie wskazuje na to, że wersja ta nie jest niemożliwa.
W kasacji powódki, omyłkowo nazwanej „kasacja pozwanej”, zarzucono
błędną wykładnię art. 84 k.c. i art. 88 k.c. przez przyjęcie, że uchylenie się
powódki od skutków prawnych oświadczenia woli było bezskuteczne, gdyż
pełnomocnik powoda nie działał w błędzie. Niewłaściwą wykładnię art. 355 k.c.
uzasadnia skarżąca uznaniem, że działanie pełnomocnika powódki wynikało nie
z błędu, lecz z niedbalstwa.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie
art. 233 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów przy
ocenie zeznań pozwanego, a zwłaszcza co do ustalenia Sądu pierwszej
instancji, że pozwany nie dokonał zapłaty.
3
W uzasadnieniu kasacji wywiedziono, że istniały podstawy do uznania,
że pełnomocnik powódki, składając oświadczenie woli o zapłacie przez
pozwanego całej należności, działał w błędzie powstałym wskutek oparcia się
na błędnych wykazach księgowych stwierdzających zapłatę przez pozwanego
całości należności. Zdaniem powódki, wadliwa ocena zeznań śwd. D.K. i
pozwanego doprowadziła Sąd do wysnucia domniemania, że pozwany mógł
zapłacić sporną sumę, choć zarazem nie przesądził, że tak faktycznie było.
Skarżąca wskazuje zarazem na występowanie, egzemplikowanych w kasacji,
sprzeczności w twierdzeniach pozwanego, zarzucając zarazem, że Sąd drugiej
instancji nie dokonał właściwej ich analizy i bezkrytycznie podszedł do
twierdzeń pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja zasługiwała na uwzględnienie, wobec trafności części spośród
zgłoszonych w niej zarzutów.
Zasadny okazał się zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uzasadniony
przekroczeniem granic swobodnej oceny dowodów przy ocenie zeznań
pozwanego zaprotokołowanych na k. 46 i 46v i wykazujących wewnętrzne
sprzeczności wskazane w uzasadnieniu kasacji. Sąd drugiej instancji nie
dokonał stanowczej oceny zeznań pozwanego i nie przesądził jednoznacznie,
czy daje wiarę jego zeznaniom, czy też odmawia uznania ich za wiarygodne.
Sąd odwoławczy z jednej strony wskazuje na prawdopodobieństwo możliwości
dokonania wpłaty przez pozwanego, zastrzegając jednocześnie, że nie
stwierdza, iż tak rzeczywiście było, choć wersji tej nie uważa zarazem za
niemożliwą.
Tymczasem ocena wiarygodności i mocy dowodu powinna cechować się
jednoznacznością i stanowczością, której wbrew dyrektywom płynącym z art.
233 § 1 k.p.c. nie dokonał Sąd drugiej instancji, co mogło mieć istotny wpływ na
wynik sprawy, uwzględniając fakt wydania reformatoryjnego orzeczenia.
Wytoczony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzut wadliwej oceny
dowodów może być postawiony Sądowi drugiej instancji także wtedy, gdy nie
prowadził on dowodów we własnym zakresie (postanowienie SN z dnia
17 września 1998 r. , II CKN 704/97, OSNC 1998/12/214).
4
Spod kontroli kasacyjnej nie jest bowiem wyłączona ocena prawidłowości
wykorzystania przez Sąd orzekający uprawnień wynikających z art. 233 §
1 k.p.c. w aspekcie zgodności dokonanych ustaleń z materiałem faktycznym
sprawy (postanowienie SN z dnia 29 października 1996 r., III CKN 8/96, OSNC
1997/3/30, postanowienie SN z dnia 22 lutego 1997 r., I CKN 34/96, niepubl.).
W orzecznictwie aprobowany jest pogląd, że ocena dowodów może być
przedmiotem kontroli kasacyjnej, z tym zastrzeżeniem, że Sąd Najwyższy
władny jest ją podważyć tylko wówczas, gdyby - w świetle dyrektyw płynących
z art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 3931
pkt 2 k.p.c. – okazała się rażąco wadliwa,
albo w sposób oczywisty błędna (postanowienie SN z dnia 16 października
1997 r., II CKN 393/97 – nie publ; postanowienie SN z dnia 29 stycznia 1999 r.,
I CKN 999/97 – nie publ.) Dokonana w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
ocena zeznań pozwanego jest właśnie przykładem oceny rażąco wadliwej, bo
charakteryzuje się chwiejnością, całkowitym brakiem stanowczości oceny,
a w rezultacie i brakiem jednoznacznych ustaleń. Wobec powyższego drugą
podstawę kasacyjną uznać należało za usprawiedliwioną.
Zasadny okazał się również zarzut naruszenia art. 84 k.c. przez jego
błędną wykładnię. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku występuje
wewnętrzna sprzeczność, bowiem z jednej strony Sąd drugiej instancji
stwierdza, że powódka zauważyła swój błąd na podstawie braku dokumentu
wpłaty przez pozwanego całej sumy, a zarazem ustala, że powódka nie działała
pod wpływem błędu bowiem wątpliwości wynikające z zeznań śwd. K.
wskazują, „... iż nie mamy do czynienia z błędem, a z niedbalstwem”. W tej
sytuacji zarzut kasacji błędnej wykładni art. 84 § 1 k.c. uznać należało za trafny,
bowiem niedbalstwo strony umowy nie jest okolicznością wykluczającą złożenie
przez nią oświadczenia woli pod wpływem błędu. Co więcej, błąd co do treści
czynność prawnej może być wręcz bezpośrednim rezultatem niedbalstwa
podmiotu składającego oświadczenie woli. „Błąd” w ogólnym znaczeniu tego
słowa oznacza mylne wyobrażenie człowieka o rzeczywistości, bez względu na
przyczynę sprawczą tego mylnego wyobrażenia, którą może być również
niedbalstwo. To ostatnie nie wyklucza więc działania pod wpływem błędu,
w tym także błędu prawnie doniosłego (istotnego), bo dotyczącego wprost treści
czynności prawnej, której elementem w odniesieniu do umowy sprzedaży jest
5
przecież obowiązek zapłaty przez kupującego ceny. Rezultatem wyżej
wskazanej wadliwej wykładni przepisu art. 84 § 1 k.c., a polegającej na błędnym
przeciwstawieniu przez Sąd odwoławczy błędu i niedbalstwa jest co najmniej
przedwczesne ustalenie, że powódka nie działała pod wpływem błędu,
zważywszy nadto, że ustalenie to nie zostało poczynione ani stanowczo ani
jednoznacznie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.
Chybiony okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 355 k.c. poprzez
jego niewłaściwą wykładnię. Sąd odwoławczy w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku w ogóle nie dokonywał wykładni normy prawnej wynikającej z przepisów
zawartych w tym artykule, a zatem zarzut dokonania błędnej wykładni jest
bezprzedmiotowy, a więc bezzasadny. Przepisy art. 355 § 1 i § 2 k.c. określają
kryteria oceny stopnia staranności wymaganej od dłużnika przy wykonywaniu
zobowiązań, a zatem naruszenie tych przepisów, będące następstwem ich
błędnej wykładni, musiałoby polegać na mylnym zrozumieniu ich treści, wskutek
wadliwej interpretacji dokonanej przez Sąd drugiej instancji (por. wyrok SN
z dnia 19 stycznia 1998 r., I CKN 424/97, OSNC 1998/9/136). Treść
uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie potwierdza zasadności ostatniego
z analizowanych zarzutów.
Wobec oparcia kasacji po części na usprawiedliwionych podstawach Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji działając na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
6