Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 205/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Filomena Barczewska (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa R.K.
przeciwko Bankowi […]S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 17 listopada 2004 r.,
kasacji powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 18 listopada 2003 r., sygn. akt [...],
oddala kasację;
zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 5.400 (pięć
tysięcy czterysta) złotych tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Pozwem z dnia 22 sierpnia 2002 r. R.K. wniósł o zasądzenie na jego
rzecz od Banku […] S.A. kwoty 149 283,42 zł z odsetkami ustawowymi od dnia
29 sierpnia 1997 r. z tytułu nie zapłaconych odsetek od depozytu terminowego.
W dniu 23 grudnia 2002 r. rozszerzył powództwo do kwoty 170 651,88 zł.
Wyrokiem z dnia 21 marca 2003 r. Sąd Okręgowy w G. zasądził
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 170 651,88 zł z odsetkami ustawowymi
od kwoty 149 283,42 zł od dnia 22 sierpnia 2002 r. i od kwoty 21 368,46 zł od
dnia 23 grudnia 2002 r., a w pozostałej części oddalił powództwo. Po
rozpoznaniu apelacji obu stron od tego wyroku Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
18 listopada 2003 r. wyrok ten w części uwzględniającej powództwo zmienił
i oddalił powództwo, a także oddalił apelację powoda. Według ustaleń, w
oparciu o które zapadło to rozstrzygnięcie, w dniu 28 sierpnia 1992 r. powód
złożył w pozwanym Banku w depozyt terminowy na okres 60 miesięcy kwotę
10 000 zł (przed denominacją). Przyjęcie depozytu Bank potwierdził imiennym
certyfikatem wydanym powodowi. Podstawą dokonanych czynności był
Regulamin funkcjonowania certyfikatów Banku, stanowiący załącznik nr 1 do
uchwały Zarządu pozwanego Banku Nr [...] z dnia 18 kwietnia 1991 r. (zwany
dalej „regulaminem”). W myśl postanowień tego regulaminu depozyt stanowi
oszczędność ludności i mają do niego zastosowanie przepisy dotyczące
wkładów oszczędnościowych. Według pkt 16 regulaminu „depozyty
oprocentowane są według zmiennych stóp procentowych” a „wysokość
obowiązującego oprocentowania podawana jest w komunikatach wywieszanych
w lokalach Banku”. Regulamin nie zawiera jednakże wskazania żadnych
konkretnych okoliczności, od jakich zmiana ta jest uzależniona. W chwili
składania depozytu przez powoda oprocentowanie wynosiło 69 % rocznie. W
trakcie obowiązywania umowy między stronami pozwany, bez wypowiedzenia
warunków umowy, zmieniał stopę oprocentowania tego rodzaju depozytów
przez jej obniżenie aż do 24 % rocznie na dzień 28 sierpnia 1997 r. i po upływie
czasu, na który złożony został depozyt wypłacił powodowi odsetki w wysokości
obliczonej przy uwzględnieniu obniżonej stopy oprocentowania. Stanowi to
3
kwotę o 170 651,88 zł niższą niż odsetki obliczone według stopy
oprocentowania wynoszącej 69 % rocznie.
Sąd Apelacyjny dokonał odmiennej, aniżeli Sąd pierwszej instancji,
oceny prawnej przytoczonego wyżej stanu faktycznego. Powołał uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1992 r., III CZP
141/91 (OSNCP 1992, nr 6, poz. 90), według której zastrzeżenie w regulaminie
bankowym – stanowiącym m.in. o treści zawartej z bankiem umowy
o prowadzenie rachunku bankowego (oszczędnościowego lub lokat
terminowych) – uprawnienia do zmiany przez bank w czasie trwania umowy
wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia umowy, wymaga dla swej
skuteczności określenia konkretnych okoliczności, od jakich zmiana ta jest
uzależniona. Uznał jednakże, że brak wskazania takich okoliczności
w regulaminie bankowym oznacza, że postanowienie regulaminu zastrzegające
zmienną stopę oprocentowania jest nieważne. Według Sądu Apelacyjnego nie
zachodziła potrzeba rozważenia, czy z tego względu nieważna była umowa
zawarta przez strony, „dla oceny zasadności żądania powoda decydujące
znaczenie ma bowiem stwierdzenie, że nie ma on prawa do wyższych odsetek
niż te, które zostały mu już wypłacone przez pozwany bank, pomijając kwestię,
iż nie wynikało to z dopuszczalności stosowania zmiennej stopy
oprocentowania w sposób przyjęty przez ten bank, lecz z faktu, iż strony w
ogóle nie umówiły się na oprocentowanie przedmiotowego depozytu w stałej
wysokości.” Sąd Apelacyjny ustosunkował się także do zarzutu przedawnienia
podniesionego przez pozwanego i nie zaaprobował poglądu Sądu pierwszej
instancji, że bieg przedawnienia roszczenia dochodzonego przez powoda
rozpoczął się z chwilą upływu czasu, na jaki zawarta została umowa
(29 sierpnia 1997 r.) i że roszczenie to podlega dziesięcioletniemu
przedawnieniu. Odwołując się do postanowień regulaminu dotyczących
naliczania i podejmowania odsetek i dokonując analizy charakteru tych odsetek
stwierdził, że roszczenie powoda o te odsetki stawało się wymagalne już
z upływem poszczególnych kwartałów, za które odsetki przysługiwały, ale
wobec tego że nie stały się one wkładem oszczędnościowym, roszczenie o ich
wypłacenie – jako roszczenie o świadczenia okresowe – podlega
przedawnieniu trzyletniemu (art. 731 zd. drugie w zw. z art. 118 k.c.). Sąd
4
Apelacyjny stwierdził także, że aczkolwiek uprzednio rozważone okoliczności są
wystarczające do uwzględnienia apelacji pozwanego, to nie ma racji Sąd
pierwszej instancji o ile uznał, że dochodzenie przez powoda roszczenia
będącego przedmiotem sprawy nie jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego (art. 5 k.c.). Oddalając apelację powoda Sąd Apelacyjny stwierdził
wreszcie, że roszczenie dochodzone w sprawie zachowało charakter
roszczenia o odsetki i ma do niego zastosowanie art. 482 § 1 k.c. Powód mógł
więc skutecznie dochodzić odsetek za opóźnienie od żądanej kwoty roszczenia
głównego dopiero od chwili wytoczenia powództwa obejmującego tę kwotę.
Powód zaskarżył kasacją wyrok Sądu Apelacyjnego w całości. Podstawę
kasacji stanowi naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 3531
w zw. z art. 58, art. 66, art. 354 § 1 i art.
725, art. 3531
oraz art. 65 § 1 i 2, art. 120 w zw. z art. 117 i 731, art. 731, art. 5
i art. 482 k.c. Skarżący wniósł o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego
i uwzględnienie powództwa w całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Pozwany wniósł o nie przyjęcie kasacji do rozpoznania, względnie o jej
oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego na jego rzecz.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na tle uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
6 marca 1992 r., III CZP 141/91 w orzecznictwie ukształtował się pogląd,
według którego skutkiem nieokreślenia w regulaminie bankowym,
przewidującym uprawnienie banku do zmiany w czasie umowy rachunku
bankowego wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia, konkretnych
okoliczności, od jakich zmiana ta jest uzależniona, jest bezskuteczność zmiany
wysokości stopy oprocentowania dokonanej przez bank, wobec czego
posiadaczowi rachunku bankowego należą się odsetki w takiej wysokości,
w jakiej obowiązywały one w chwili zawarcia umowy. Pogląd ten znalazł wyraz
m.in. w sprawach, w których pozwanym był Bank S.A. i zastosowanie miał ten
sam regulamin bankowy co i w rozpoznawanej sprawie, w których Sąd
Najwyższy wydał wyroki: z dnia 26 września 2001 r., IV CKN 496/00 (OSP
2002, nr 9, poz. 122) i z dnia 11 lipca 2002 r., IV CKN 1219/00 (OSNC 2003, nr
5
11, poz. 152). Nie zyskał on aprobaty u niektórych przedstawicieli doktryny. Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym kasację nie widzi jednakże podstaw, żeby
odstąpić od tego poglądu.
Poza sporem jest dopuszczalność zamieszczenia w regulaminie
bankowym klauzuli przewidującej zmienną stopę oprocentowania środków
przechowywanych na rachunku bankowym, bez konieczności wypowiedzenia
umowy rachunku bankowego. Skuteczność takiej klauzuli jest jednakże
uzależniona – jak stwierdził Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale składu
siedmiu sędziów – od określenia konkretnych okoliczności, które taką zmianę
mogą spowodować. Brak w regulaminie bankowym wskazania takich
okoliczności nie powoduje wszakże nieważności klauzuli przewidującej zmienną
stopę oprocentowania (ani tym bardziej nie powoduje nieważności umowy,
w której klauzula ta została zawarta), sprawia natomiast, że w trakcie trwania
umowy bank nie może skutecznie z klauzuli tej skorzystać. Rację ma skarżący
twierdząc, że ważnym dla niego (a także dla pozwanego) elementem zawartej
umowy była stopa oprocentowania środków zgromadzonych na rachunku.
Wykładnia umowy zawartej przez strony (art. 65 k.c.) nakazuje przyjąć, że
zgodną wolą stron było ustalenie stopy oprocentowania – w chwili zawarcia
umowy – w wysokości 69 % w stosunku rocznym. Wobec niemożności
skutecznej jej zmiany, ustalenie wysokości tej stopy (jako zmiennej, ale
faktycznie bez możliwości jej zmiany) pozostało jako obowiązujące w całym
czasie trwania umowy.
Trafność zarzutów kasacji podważających pogląd wyrażony
w zaskarżonym wyroku, że powodowi nie przysługują wyższe odsetki niż te,
które zostały mu już wypłacone przez pozwany bank, nie przesądza
o zasadności kasacji. Sąd Apelacyjny uznał mianowicie roszczenie dochodzone
przez powoda za przedawnione. Rozważenia wymagają więc podniesione
przez skarżącego zarzuty kwestionujące zasadność tego stanowiska.
Pierwszą kwestią jest ustalenie chwili rozpoczęcia biegu przedawnienia
(art. 120 k.c.). Rozbieżne stanowiska co do tej kwestii zajęły nie tylko oba sądy
rozpoznające sprawę, ale także Sąd Najwyższy w wyżej powołanych wyrokach.
Zdaniem składu orzekającego w rozpoznawanej sprawie prawidłowe jest
stanowisko, według którego roszczenie dochodzone przez powoda stało się
6
wymagalne z upływem okresu umownego, na który złożony został depozyt,
a więc z dniem 29 sierpnia 1997 r. Istotą umowy zawartej przez strony była
bowiem długoterminowa (przez okres 60 miesięcy, z możliwością jego
przedłużenia) lokata depozytu na rachunku bankowym. Wiązało się z tym
wyższe oprocentowanie depozytu, niż depozytów płatnych na każde żądanie,
wszakże pod warunkiem jego nie podjęcia w okresie umownym. Od woli
powoda zależało jedynie podjęcie odsetek „po upływie każdego kwartału w
okresie trwania umowy” (pkt 18 regulaminu), przy czym nie skorzystanie przez
powoda z takiej możliwości, powodującej, że „wypłacone odsetki podlegały
oprocentowaniu według stóp obowiązujących dla wkładów oszczędnościowych
płatnych na każde żądanie” (pkt 17 regulaminu), sprawiało, że § 18 regulaminu
uprawniał powoda do podjęcia odsetek (według § 19 regulaminu -
oprocentowanych według stóp obowiązujących dla depozytu, od którego zostały
obliczone) po upływie okresu umownego. Jeżeli więc powód nie podjął odsetek
wcześniej, ich wymagalność należy wiązać z chwilą upływu tego okresu.
Ze względu na treść art. 731 k.c., określającego dwuletni termin
przedawnienia roszczeń wynikających ze stosunku rachunku bankowego,
z wyjątkiem roszczeń o zwrot wkładu oszczędnościowego, ustalenie, jaki termin
przedawnienia ma zastosowanie do roszczenia dochodzonego przez powoda,
wymagało określenia charakteru tego roszczenia. Regulamin bankowy,
w oparciu o który strony zawarły umowę, przesądził, że złożony przez powoda
depozyt w kwocie 10 000 zł (przed denominacją) stanowił wkład
oszczędnościowy. Powód dochodzi jednakże nie zwrotu depozytu lecz
„odsetek” od tego depozytu.
Dochodzone przez powoda odsetki (jako roszczenie główne) nie są
oczywiście odsetkami za opóźnienie (art. 481 k.c.). Powód nie żąda ich dlatego,
że pozwany opóźnił się ze spełnieniem swojego świadczenia, wynikającego
z umowy rachunku bankowego, ale dlatego, że z umowy tej wynika, iż odsetki
należą się mu jako wynagrodzenie za korzystanie przez pozwanego z pieniędzy
złożonych na rachunku bankowym. Taki charakter odsetek dochodzonych
przez powoda świadczy, że z istoty swojej nie są one wkładem
oszczędnościowym. Nie oznacza to jednak, że wkładem takim nie mogły się
stać. Nie przesądzają tego, ani przepisy kodeksu cywilnego o umowie
7
rachunku bankowego, ani przepisy prawa bankowego. Rozstrzygnięcia należy
poszukiwać w treści umowy zawartej przez strony. Wypada zauważyć, że
ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 1992
r. Nr 72, poz. 359 ze zm.), obowiązująca w czasie zawierania i wykonywania
umowy, na tle której toczy się rozpoznawana sprawa, nie zawierała w tym
zakresie żadnych przepisów. Według art. 54 ust. 2 pkt 7 w wersji pierwotnej
i art. 52 ust. 2 pkt 5 w wersji późniejszej ustawy z dnia 29 lipca 1997 r. – Prawo
bankowe (obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.)
określenie terminu wypłaty lub kapitalizacji odsetek (postawienie do dyspozycji
lub kapitalizacji należnych odsetek) pozostawione zostało stronom
do uregulowania w umowie rachunku bankowego.
Dokonując oceny czy odsetki dochodzone przez powoda stały się
wkładem oszczędnościowym Sąd Apelacyjny zasadnie oparł się na
postanowieniach regulaminu i dokonał prawidłowej wykładni tych postanowień
(art. 65 k.c.). Przede wszystkim należy stwierdzić, że żadne z nich nie stanowi,
iż niepobrane odsetki podlegają kapitalizacji, także w tym znaczeniu, że
powiększają one sumę depozytu. Wniosku takiego nie można też wyprowadzić
z całokształtu regulacji regulaminowej kwestii odsetek. Przewidując możliwość
podjęcia odsetek po upływie każdego kwartału w okresie trwania umowy (pkt
18), regulamin nie stanowi że odsetki niepodjęte zostają dopisane do depozytu
ani nie zawiera sformułowania wskazującego, że stają się tym depozytem lub
że dzielą jego los. Przeciwnie, niezależnie od tego że w pkt 16 regulamin
określa zasady oprocentowania depozytu, to w pkt 19 określa zasady
oprocentowania nie podjętych odsetek. Skoro wspomniany pkt 18 regulaminu
reguluje podjęcie odsetek po upływie okresu umownego, to zakłada, że po
upływie tego okresu odsetki nie stały się częścią depozytu. W przeciwnym razie
postanowienie to w omawianym zakresie byłoby zbędne, gdyż uprawnienie
posiadacza rachunku do podjęcia odsetek, które stanowią część depozytu,
wynika już z uprawnienia podjęcia depozytu (art. 726 k.c.).
Trzeba zaznaczyć, że gdyby umowa zawarta przez strony dawała
podstawę do przyjęcia, że niepodjęte odsetki powiększyły sumę depozytu i tym
samym stały się – tak jak ten depozyt – wkładem oszczędnościowym, brak
dopisania odsetek na rachunku powoda nie stanowiłby przeszkody w ustaleniu,
8
że stały się one wkładem oszczędnościowym. Należy bowiem podzielić
dominujący tak w doktrynie, jak i w orzecznictwie, pogląd co do
deklaratoryjnego charakteru wpisu na rachunku bankowym, nieprzyznający
temu wpisowi żadnego samodzielnego znaczenia w płaszczyźnie
materialnoprawnej. Niepodjęte odsetki, z mocy samej umowy, niezależnie od
istnienia wpisu na rachunku bankowym, powiększałyby sumę depozytu
złożonego na tym rachunku.
Skoro odsetki dochodzone przez powoda nie stanowiły wkładu
oszczędnościowego, roszczenie będące przedmiotem powództwa nie jest
objęte normą, która wyrażona została w zd. drugim art. 731 k.c. Roszczenie to,
jako wynikające ze stosunku rachunku bankowego, lecz nie będące
roszczeniem o zwrot wkładu oszczędnościowego, uległo zatem przedawnieniu
dwuletniemu, stosownie do zd. pierwszego art. 731 k.c. Za nietrafny należy
uznać pogląd wyrażony w zaskarżonym wyroku, że w tym wypadku wchodzi
w grę trzyletnie przedawnienie świadczeń okresowych, przewidziane w art. 118
k.c. Przepis art. 731 k.c. jest niewątpliwie przepisem szczególnym, o którym
stanowi art. 118 k.c. Wyłącza więc (z wyjątkiem roszczeń o zwrot wkładów
oszczędnościowych – zd. drugie tego artykułu) stosowanie art. 118 k.c.
w całości, co do wszystkich terminów przedawnienia określonego w tym
przepisie dla trzech wymienionych w nim kategorii roszczeń i zastępuje
określone w nim terminy przedawnienia jednym dwuletnim terminem
przedawnienia. Nie jest uzasadnione przyjęcie, że jeżeli przepis szczególny
w stosunku do art. 118 k.c. obejmuje przedawnienie roszczeń uregulowanych
w tym przepisie, to wyłącza jego stosowanie tylko co do niektórych kategorii
tych roszczeń, a co niektórych zachodzi przedawnienie określone w art. 118.
Dlatego np. w uchwale z dnia 17 czerwca 2003 r., III CZP 37/03 (OSNC 2004,
nr 5, poz. 70) Sąd Najwyższy uznał, że roszczenie o odsetki za opóźnienie
w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w zakresie
działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem lat dwóch
(art. 554 k.c.), a nie – jako świadczenie okresowe – z upływem lat trzech (art.
118 k.c.). Należy ponadto zauważyć, że gdy kwota zgromadzona na rachunku
bankowym nie jest wkładem oszczędnościowym i roszczenie o jej zwrot
podlega dwuletniemu przedawnieniu (art. 731 k.c.), przyjęcie, iż odsetki od tej
9
kwoty podlegają, stosownie do art. 118 k.c., trzyletniemu przedawnieniu,
oznaczałoby trudną do zaakceptowania sytuację, w której roszczenie dotyczące
samego kapitału podlega krótszemu przedawnieniu niż roszczenie, które
wywodzi się z przechowywaniu tego kapitału przez bank.
Oddalenie powództwa, jako obejmującego roszczenie, które uległo
przedawnieniu, było zatem zasadne. W tych okolicznościach zbędne jest
rozważanie zarzutów kasacji dotyczących oceny roszczenia dochodzonego
przez powoda z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.) i kwestii
zasadności dochodzenia przez powoda odsetek za opóźnienie od
dochodzonego roszczenia.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
oddalił kasację i stosownie do art. 108 § 1 w zw. z art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99
k.p.c. orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego, zasądzając je na rzecz
pozwanego w wysokości wynikającej z § 12 ust. 4 pkt 1 w zw. z § 6 pkt 6
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.), przy uwzględnieniu rodzaju
i stopnia zawiłości sprawy oraz niezbędnego nakładu pracy radcy prawnego
(§ 2 ust. 2 powołanego rozporządzenia).