Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 319/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa A.J. i H.J.
przeciwko A.J.
o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 grudnia 2004 r.,
kasacji powodów od wyroku Sądu Okręgowego w P.
z dnia 9 stycznia 2004 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 19 maja 2003 r. oddalił powództwo
powodów – A. i H.J. wniesione przeciwko A.J. o rozwiązanie umowy
o przeniesienie własności gospodarstwa rolnego, zawartą na podstawie
przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (t.j. Dz. U z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.). Rozstrzygnięcie to oparto na
następujących ustaleniach.
W dniu 1 grudnia 1988 r. powodowie (małżonkowie) na podstawie
umowy notarialnej przenieśli własność gospodarstwa rolnego wraz z całym
inwentarzem i maszynami na rzecz pozwanego (syna). W umowie tej
ustanowione zostało na rzecz powodów prawo dożywocia i bezpłatną
służebność mieszkania. W dniu 18 maja 2001 r. pozwany sprzedał osobom
trzecim część gospodarstwa rolnego (działkę nr 661 o pow. 2.95.0 ha). Obecnie
pozwany nie utrzymuje kontaktów z powodami (rodzicami) z uwagi na głęboki
konflikt z ojcem, a konflikt ten powstał głównie z uwagi różnicy zdań, co do
sposobu prowadzenia gospodarstwa rolnego przez następcę. Między stronami
dochodziło do częstych awantur, interweniowała często policja. W ocenie Sądu
Rejonowego, zebrany w sprawie materiał dowodowy nie uzasadniał
rozwiązania umowy z dnia 1 grudnia 1988 r., na podstawie art. 89 pkt 1-3
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. Sąd ten badał czy działania lub zaniechania
pozwanego mogły być oceniane jako sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego i doszedł do ostatecznego wniosku, że długotrwały konflikt
pomiędzy powodem i pozwanym został zawiniony przez obie strony.
Zachowanie jednej z nich stanowiło zazwyczaj reakcję na zachowanie się
drugiej strony.
Apelacja powodów została oddalona, Sąd drugiej instancji podzielił,
prawidłowe jego zdaniem, ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego. Zebrany
w sprawie materiał dowodowy nie usprawiedliwiał oceny, że po stronie
pozwanego następcy istniały okoliczności pozwalające na rozwiązanie umowy,
przenoszącą własność gospodarstwa rolnego (art. 89 ustawy z dnia 20 grudnia
3
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników). Sąd Apelacyjny stwierdził, że
między stronami sporu istnieje niewłaściwy układ stosunków, ale za zaistniałą
sytuacją nie może w całości ponosić winy pozwany. Nie zostało wykazane
przez stronę powodową twierdzenie, że pozwany swoim zachowaniem się
doprowadził do pogorszenia stanu zdrowia rodziców, ponieważ takie
pogorszenie mogło być wynikiem naturalnego upływu czasu.
W kasacji powodów podniesiono zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
oraz zarzut naruszenia art. 89 pkt 1-3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U.
z 1998 r. nr 7, poz. 25 ze zm.). W rezultacie skarżący wnosili o zmianę
zaskarżonego wyroku i uwzględnienie wniesionego powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku wskazuje na to, że Sąd
Apelacyjny w sposób istotny zawęził zakres ustaleń faktycznych, pozwalających
w sposób właściwy ustalić istnienie przesłanek uzasadniających rozwiązanie
umowy przenoszącej własność gospodarstwa na następcę strony powodowej,
określonych w art. 89 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (Dz. U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm. cyt. dalej jako –
ustawa z 1990 r.). Ograniczył się bowiem do stwierdzenia, że między stronami
ukształtował się „niewłaściwy układ stosunków” oraz oceniał przyczyny tego
stanu rzeczy. Badał także to, czy pozwany swym zachowaniem przyczynił się
do obecnego, złego stanu zdrowia powodów (rodziców). W konkluzji uznał, że
nie zachodziła przesłanka uzasadniająca rozwiązanie wspomnianej umowy
przewidziana w art. 89 pkt 1 ustawy z 1990 r. (fakt uporczywego postępowania
wobec rolników w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego).
Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w toku postępowania strona
powodowa żądała rozwiązania umowy w oparciu o wszystkie podstawy
wymienione w art. 89 pkt 1-3 ustawy z 1990 r., w tym także – w związku
z uporczywym, w ocenie powodów, nie wywiązywaniem się pozwanego
następcy ze swoich obowiązków względem rolnika, wynikających z umowy lub
przepisów prawa (art. 89 pkt 3 ustawy z 1990 r.). Na potrzebę takiej
płaszczyzny oceny podstaw roszczenia powodów zwracano tez uwagę w ich
apelacji, aczkolwiek płaszczyzna ta nie została jednak odpowiednio
wyeksponowana w zarzutach apelacyjnych (k. 161-164 akt sprawy). Co więcej,
4
Sąd Apelacyjny w ogóle nie dokonywał ustaleń dotyczących istnienia, zakresu
wspomnianych powinności, zagadnienia ich wykonywania, konsekwencji ich
ewentualnego niewykonywania. Tymczasem w razie zawarcia umowy
przeniesienia własności gospodarstwa rolnego na następcę też następcę z
reguły obciąża odpowiedni katalog wspomnianych powinności wobec rolnika.
Zgodnie z art. 88 ust. 1 ustawy z 1990 r., jeżeli w umowie z następcą nie
postanowiono inaczej, rolnik – po przeniesieniu własności gospodarstwa
rolnego na następcę – może żądać od niego świadczeń przewidzianych w art.
908 § 1 k.c., w zakresie uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego
rodziny oraz warunkami majątkowymi i osobistymi następcy. W umowie z dnia
1 marca 1988 r. określono obowiązki pozwanego wobec powodów – rodziców
(§ 3). Chodzi o dożywotnią i bezpłatną służebność mieszkania, składającą się z
jednego pokoju z prawem korzystania z kuchni, urządzeń sanitarnych,
bezpłatne ogrzewanie i oświetlenie, swobodne poruszanie się po
nieruchomości, przyjmowanie gości, uprawnienie do korzystania z 0,30 ha
gruntu do własnego użytku.
Zebrany w sprawie materiał dowodowy wskazywać może na to, że
niektóre z ciążących na pozwanym obowiązki wobec powodów (rolników) nie
były wykonywane (przynajmniej w pewnym okresie) lub były wykonywane
nienależycie. Z twierdzeń powodów nie wynika to, że pozwany został w wyniku
stosownego porozumienia stron zwolniony przynajmniej z niektórych
obowiązków lub, że wygasły one z innych przyczyn (np. stały się
bezprzedmiotowe). Pozwany sprzedał prawie połowę pierwotnie nabytego od
powodów gospodarstwa rolnego innym osobom, pozostałą część gospodarstwa
rolnego wydzierżawił. Zeznania kilku świadków mogą wskazywać na obecny
stan gospodarstwa rolnego, kilkanaście lat po nabyciu własności, o trosce
pozwanego o los powodów (rodziców). Opis warunków bytowych powodów
(w listopadzie 2002 r.) przedstawiony został w „oświadczeniu” pielęgniarki
środowiskowo-rodzinnej z dnia 14 listopada 2002 r. i może znajdować
potwierdzenie w zeznaniach niektórych świadków. Trzeba wyraźnie zaznaczyć
to, że nawet stwierdzony przez oba Sądy głęboki konflikt między stronami
(niewłaściwy układ stosunków osobistych między nimi) nie mógł prowadzić do
uwolnienia pozwanego ze wspomnianych wcześniej, obciążających go
5
obowiązków wobec rodziców. Nie wykonywanie lub nienależyte wykonywanie
przez pozwanego obowiązków, związanych z nabyciem gospodarstwa rolnego
od powodów, może też w innym świetle przedstawiać przyczyny wspomnianego
konfliktu stron. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przyczyn takiego
konfliktu dopatrywano się jedynie w braku wzajemnych ustępstw ze strony ojca
i syna.
Z przedstawionych względów należało przyjąć, że w kasacji trafnie
zarzucono naruszenie art. 89 ustawy z 1990 r. Naruszenie to polegało na tym,
że Sąd drugiej instancji uznał żądanie powodów za bezpodstawne, nie
dokonując odpowiednio poszerzonych ustaleń faktycznych i następnie ich
oceny z punktu widzenia wszystkich przesłanek wynikających z art. 89 ustawy
z 1990 r. Uzasadniało to uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji (art. 39313
§ 1 k.p.c.).