Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 209/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSA Wojciech Kościołek
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa P.M.
przeciwko D.A., A.A., J.A. i M.Z.
o zachowek,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 grudnia 2004 r.,
kasacji powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 października 2003 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 15 października 2003 r. Sąd Apelacyjny
oddalił apelację powoda od wyroku Sądu Okręgowego oddalającego powództwo
P.M. przeciwko J.A., A.A., M.Z. i D.A. o zasądzenie kwoty 50 000 zł. tytułem
zachowku.
Sądy ustaliły, iż powód jest jednym z trzech spadkobierców ustawowych
L.M., po której spadek na mocy testamentu nabyli po połowie M.Z. i nie żyjący
obecnie J.A. W skład spadku wchodzi zabudowana nieruchomość położona w W.,
składająca się z dwóch działek, której wartość powód określił na kwotę 300 000 zł.,
zaś pozwani nie orientowali się w jej wycenie.
Oddalając powództwo o zachowek Sąd pierwszej instancji stwierdził, że
powód, wbrew wymaganiom art. 6 k.c., nie udowodnił wartości majątku
spadkowego, bowiem dowodem takim nie jest, w ocenie Sądu, gołosłowne
twierdzenie powoda, iż wartość majątku spadkowego wynosi 300 000 zł.
Sąd Apelacyjny oddalając apelację powoda opartą na zarzutach naruszenia art. 6
k.c. oraz art. 278 § 1, art. 224 § 1, art. 227, art. 232 i art. 233 § 1 k.p.c.. stwierdził, iż
w sprawie nie było podstaw do dopuszczenia przez Sąd z urzędu dowodu z opinii
biegłego w celu ustalenia wartości nieruchomości spadkowej, bowiem zgodnie
z art. 6 k.c. to na powodzie spoczywał ciężar udowodnienia tej okoliczności, skoro
pozwani zakwestionowali wysokość należnego mu zachowku. Powód modyfikując
swoje stanowisko w tym przedmiocie zawarte w pozwie, nie zgłosił dowodu z opinii
biegłego, uznając, że powinna to uczynić pozwana, skoro kwestionuje wartość
masy spadkowej i wysokość zachowku, co zdaniem Sądu Apelacyjnego, sprzeczne
jest z zasadami art. 6 k.c. Sąd drugiej instancji oddalił także wniosek dowodowy
powoda zgłoszony w apelacji o dopuszczenie dowodu z załączonej do apelacji
opinii biegłego sądowego wydanej na zlecenie powoda, zawierającej wycenę
spadkowej nieruchomości, uznając ten wniosek za spóźniony, a nadto stwierdzając,
że pozasądowa opinia biegłego jest tylko dokumentem prywatnym i nie ma tego
3
waloru dowodowego, co opinia sporządzona na zlecenie sądu, wobec czego należy
uznać, że powód nadal nie wykazał, jaka jest wartość masy spadkowej.
W kasacji od powyższego wyroku opartej na obu podstawach kasacyjnych
wskazanych w art. 3931
k.p.c., powód w ramach pierwszej podstawy zarzucił
naruszenie art. 6 k.c. przez błędną wykładnię a w ramach drugiej podstawy
zarzucił naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 224 § 1, art. 227, art. 278 § 1, art.
398 § 2 i art. 382 k.p.c., które doprowadziło do nie rozpoznania istoty sprawy.
Wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o należnych mu kosztach procesu za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powołany w kasacji przepis art. 6 k.c. ma charakter ogólnej reguły
dowodzenia określającej rozkład ciężaru dowodu przez wskazanie podmiotu, na
którym ciężar dowodzenia spoczywa oraz przedmiotu dowodzenia. Reguluje więc
kwestię tego, kto ma dowodzić i czego ma dowieść. Jako norma ogólna, nie może
stanowić samodzielnej podstawy rozstrzygnięcia a co za tym idzie, co do zasady,
nie może być samodzielną podstawą kasacji. Brak powołania przez powoda
w kasacji zarzutu naruszenia art. 991 k.c. stanowiącego podstawę jego roszczenia
i tym samym odniesienie dla zastosowania zasad dowodowych określonych w art. 6
k.c. sprawia, że sam zarzut naruszenia art. 6 k.c. nie może być uznany za
skuteczny.
Bezskuteczność tego zarzutu nie przesądza jednak o bezskuteczności
kasacji, bowiem uzasadnione są zarzuty oparte na drugiej podstawie kasacyjnej.
W istocie rzeczy w sprawie doszło nie tyle do naruszenia art. 6 w zw. nie
powołanym w kasacji art. 991 k.c., co do naruszenia przepisów postępowania
cywilnego dotyczących przedmiotu i oceny dowodów.
Powód występując z żądaniem zachowku wskazał wartość masy spadkowej
określając wartość jedynego jej składnika - zabudowanej nieruchomości, jak
również powołał ewentualny dowód na tę okoliczność- opinię biegłego, jeśli
pozwani zakwestionują podaną wartość. W toku postępowania przed Sądem
pierwszej instancji zgłosił także na tę okoliczność dowód z zeznań świadka i stron.
4
Pozwani w toku procesu w istocie nie zakwestionowali wskazanej przez powoda
wartości nieruchomości spadkowej, stwierdzili, że nie orientują się w jej wycenie,
a pozwana M.Z. podważyła jedynie wartość spadku i wartość zachowku ze względu
na istniejące, według jej twierdzeń, długi spadkowe, nie podważając podanej przez
powoda wartości nieruchomości spadkowej. W tym stanie rzeczy, stosownie do art.
230 i art. 229 w zw. z art. 227 k.p.c., Sądy powinny ocenić czy wskazana przez
powoda wartość spadkowej nieruchomości może być uznana za fakt przyznany, a
dowodu wymagają tylko zarzuty pozwanej istnienia długów spadkowych, co do
których, zgodnie z zasadami art. 6 k.c. w zw. z art. 991 k.c., bez wątpienia na niej
spoczywał ciężar dowodu, czy też wskazana przez powoda wartość masy
spadkowej nie może być uznana za przyznaną i wymaga dowodu, obciążającego
powoda. Z faktu, że Sąd Okręgowy dopuścił na wniosek powoda dowód z
przesłuchania świadka G.M. oraz stron na okoliczność wartości nieruchomości
wchodzącej w skład masy spadkowej wynika, iż nie uznał wartości nieruchomości
za przyznaną, choć nie uzasadnił swego stanowiska w tym przedmiocie, podobnie
jak i okoliczność tę pominął Sąd Apelacyjny. Brak kasacyjnego zarzutu naruszenia
art. 229 i 230 k.p.c. nie pozwala jednakże na szersze wywody w tym przedmiocie.
Skoro jednak Sądy uznały za konieczne udowodnienie przez powoda wskazanej
wartości masy spadkowej i Sąd pierwszej instancji przeprowadził w tym celu część
ze zgłoszonych przez powoda dowodów, to jego obowiązkiem było dowody te
ocenić, zgodnie z zasadami art. 233 § 1 k.p.c. Tymczasem nie dokonał on żadnej
oceny zeznań świadka G.M., która wskazała stan i wartość nieruchomości
spadkowej oraz szczegółowo podała na jakiej podstawie powód i ona wartość tę
ustalili. Nie ocenił też w sposób odpowiadający wymaganiom art. 233 § 2 k.p.c.
zeznań powoda w tym przedmiocie, poprzestając na stwierdzeniu, że są one
gołosłowne. Taka ocena dowodów, a w istocie jej brak, w rażący sposób narusza
art. 233 §1 k.p.c., co powinien stwierdzić Sąd Apelacyjny przy ocenie apelacyjnego
zarzutu naruszenia tego przepisu. W tym stanie rzeczy za skuteczny musi być
uznany kasacyjny zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c.
Trafnie także skarżący zarzuca naruszenie art. 224 § 1, art. 227 k.p.c. i art.
278 § 1 w zw. z art. 382 k.p.c. w wyniku pominięcia przez Sąd Okręgowy zawartego
w pozwie wniosku dowodowego o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego
5
sądowego celem ustalenia wartości nieruchomości spadkowej i zaakceptowania
tego stanowiska przez Sąd Apelacyjny, mimo zgłoszonych w tym względzie
zarzutów w apelacji. Wbrew stanowisku Sądu odwoławczego, powód nie cofnął
tego wniosku i nawet jeśli wyraził zapatrywanie, że to pozwana powinna zgłosić taki
dowód, jeżeli kwestionuje podaną przezeń wycenę, to Sąd Okręgowy miał
obowiązek wniosek dowodowy rozpoznać i skoro uznał, że na powodzie spoczywał
ciężar udowodnienia tej okoliczności - a dotychczas przeprowadzone na jego
wniosek dowody jej nie wykazały - miał obowiązek zgłoszony dowód dopuścić, albo
uzasadnić, dlaczego wniosek oddala. Nie zajęcie żadnego stanowiska w tym
przedmiocie, a następnie oddalenie powództwa z powodu nie udowodnienia
okoliczności, na udowodnienie której pominięty dowód był zgłoszony, stanowi
naruszenie wskazanych wyżej przepisów, prowadzące do nie wyjaśnienia stanu
faktycznego sprawy i nie rozpoznania jej istoty. Nie uwzględnienie przez Sąd
odwoławczy zgłoszonych w tym zakresie zarzutów apelacyjnych, uzasadnia
kasacyjne zarzuty naruszenia wskazanych wyżej przepisów procesowych.
Trafnie także skarżący zarzuca naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 382
k.p.c. w wyniku oddalenia zawartego w apelacji wniosku dowodowego
o przeprowadzenie dowodu z załączonej opinii pozasądowej biegłego sądowego.
Wprawdzie brak kasacyjnego zarzutu naruszenia przez ten Sąd art. 381 k.p.c. nie
pozwala Sądowi Najwyższemu na ocenę stanowiska Sądu Apelacyjnego
w przedmiocie spóźnionego zgłoszenia tego wniosku, nie mniej w ramach oceny
zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. trzeba stwierdzić, że sąd odwoławczy orzeka na
podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz
w postępowaniu apelacyjnym. Jest sądem samodzielnie rozpoznającym sprawę
merytorycznie po raz drugi i co do zasady może i powinien przeprowadzać
postępowanie dowodowe w pełnym, koniecznym zakresie. Przepis art. 381 k.p.c.
pozwala mu jedynie, w określonej w nim sytuacji, na oddalenie spóźnionego
wniosku dowodowego, jednakże może on również taki wniosek uwzględnić
i powinien to uczynić, jeśli jest to konieczne do merytorycznego rozstrzygnięcia
sprawy. Skoro zatem Sąd Apelacyjny uznał, że powód powinien udowodnić podaną
wartość nieruchomości spadkowej i nie uczynił tego przy pomocy dotychczas
przeprowadzonych dowodów, to oddalenie zgłoszonego w tym przedmiocie
6
w apelacji wniosku, przy istnieniu wskazanych wyżej uchybień w postępowaniu
dowodowym w pierwszej instancji, stanowi naruszenie art. 382 k.p.c.
Błędne jest także stanowisko Sądu Apelacyjnego odmawiające dowodowi
z pozasądowej opinii biegłego mocy dowodowej. Opinia taka stanowi dokument
prywatny, jest dowodem, o którym mowa w art. 245 k.p.c. i jak każdy inny dowód
może służyć do wykazania okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
Dezawuowanie takiego dowodu, bez zapoznania się ze stanowiskiem strony
przeciwnej i bez dokonania jego oceny zgodnej z zasadami art. 233 § 1 k.p.c.
narusza wskazane przepisy.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 108 § 2 w zw. z art. 39319
k.p.c.).