Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 358/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSA Elżbieta Strelcow (sprawozdawca)
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa Banku […]SA
przeciwko BankowiP. SA
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 15 grudnia 2004 r.,
kasacji strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 grudnia 2003 r., sygn. akt [...],
zmienia zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w G. z
dnia 25 lutego 2003 roku w ten sposób, że powództwo oddala i
zasądza od Banku […]Spółki Akcyjnej na rzecz BankuP. Spółki
Akcyjnej kwotę 44.595,60 (czterdzieści cztery tysiące pięćset
dziewięćdziesiąt pięć złotych i 60/100) tytułem zwrotu kosztów
postępowania.
2
Uzasadnienie
Bank […]Spółka Akcyjna domagał się zasądzenia od BankuP. Spółki
Akcyjnej kwoty 305 955,47 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 22 listopada
2000 roku.
W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, że tytułem umowy cesji nabył od E.
Spółki Akcyjnej jej wierzytelność wobec BP. z tytułu zapłaty za wykonane roboty
budowlane. Pozwany początkowo dokonywał wpłat należności, odmówił jednak
zapłaty kwoty dochodzonej pozwem twierdząc, że do należności tej rości też sobie
pretensje syndyk masy upadłości E. S.A. wobec czego wpłacił należność do
depozytu sądowego.
Pozwany BP. wnosił o oddalenie powództwa twierdząc, że złożenie do
depozytu sądowego kwoty spornej znajdowało podstawę w treści art. 467 k.c.
Wyrokiem z dnia 25 lutego 2003 roku Sąd Okręgowy w G. uwzględnił
powództwo zasądzając od pozwanego na rzecz powoda dochodzoną należność
wraz z odsetkami i kosztami procesu w kwocie 35 307 złotych.
Wyrok ten oparty został na ustaleniu, że E. S.A. zawarł z pozwanym BP. w
dniu 20 marca 2000 roku umowę Nr [...]9/ o roboty budowlane w budynku
pozwanego położonym w G. przy ulicy O. Wynagrodzenie za ustalone w umowie
etapy robót miało być płatne w terminie 21 dni od daty doręczenia pozwanemu
faktury. W dniu 19 czerwca 2000 roku E. S.A. zawarł z powodowym Bankiem
umowę kredytu bankowego. Na zabezpieczenie spłaty tego kredytu tego samego
dnia zawarta została miedzy kredytodawcą a kredytobiorcą umowa przelewu
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za roboty budowlane wykonywane na rzecz
pozwanego do kwoty 3 968 000,64 złotych. Powód zawiadomił pozwanego
o dokonanej cesji, a pozwany zobowiązał się do przekazywania na wskazany
rachunek bankowy kwoty łącznej 3 765 857,65 złotych. W dniu 13 września
2000 roku komornik sądowy zajął wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za
wykonywane przez E S.A. na rzecz pozwanego roboty, na wniosek T. Spółka z o.
3
o., a w dniu 18 września 2000 roku pozwanemu doręczone zostały zajęcia tej
samej wierzytelności dokonane przez ZUS na mocy pięciu tytułów wykonawczych.
W odpowiedzi na pismo powoda wzywające pozwanego do zapłaty
należności za wykonane przez E S.A. etapy robót, pozwany powiadomił pisemnie
powoda o dokonanych zajęciach i wezwał do podjęcia stosownych kroków
prawnych, wskazując, iż zaistniała sytuacja uniemożliwia mu dokonanie przelewu
dłuższej sumy.
W dniu 10 listopada 2000 roku Sąd Rejonowy w G., po rozpoznaniu wniosku
z dnia 3 października 2000 roku ogłosił upadłość E. S.A. wobec czego
postępowania egzekucyjne prowadzone przeciwko upadłemu zostały umorzone.
Powodowy Bank złożył wniosek o wyłączenie z masy upadłości E. S.A. jego
wierzytelności z tytułu zapłaty za roboty budowlane wykonywane na rzecz
pozwanego na podstawie umowy Nr [...]9. Syndyk masy upadłości E. S.A. nie
kwestionował prawa powoda do nabytej w drodze cesji wierzytelności upadłego w
kwocie 305 955,47 złotych, ale sędzia komisarz wniosek powoda oddalił, zakazując
też syndykowi podejmowania czynności obciążających w stosunku do tej
wierzytelności.
W dniu 12 kwietnia 2001 roku pozwany złożył do Sądu Rejonowego w G.
wniosek o zezwolenie na złożenie do depozytu sądowego kwoty 305 985,47 złotych
stanowiącej wynagrodzenie za wykonane przez upadłego roboty budowlane
powołując się na fakt istnienia sporu co do tego, kto jest wierzycielem – powód czy
syndyk masy upadłości E. S.A. oraz wskazując, że wypłata należności nastąpi pod
warunkiem przestrzegania prawomocnego wyroku rozstrzygającego spór o
wierzytelność. Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 13 grudnia 2001 roku
wniosek uwzględnił.
Przy tych ustaleniach faktycznych Sąd Okręgowy uznał, że zawarta przez
powoda z E. S.A. umowa przelewu wierzytelności na zabezpieczenie jest ważna, a
w szczególności, bez wpływu na jej ważność pozostaje fakt ogłoszenia upadłości
zbywcy wierzytelności, z uwagi na treść art. 53 § 2 prawa upadłościowego. W myśl
tego przepisu bezskutecznym w stosunku do masy upadłości jest jedynie
zabezpieczenie długu jeszcze niepłatnego, dokonane przez upadłego w ciągu
4
dwóch miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, podczas gdy
zabezpieczenia długu E. S.A. wobec powoda dokonano na ponad trzy miesiące
przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. W tym stanie Sąd Okręgowy
uznał, że o zasadności roszczenia powoda decyduje ocena, czy złożenie
przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego było ważne.
Rozstrzygając tą kwestię Sąd Okręgowy wskazał, iż dla stwierdzenia, że
dłużnik wskutek złożenia świadczenia do depozytu sądowego zwolnił się
ze zobowiązania, konieczne jest wykazanie dwóch przesłanek, tj. ważne złożenie
przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego oraz utrata przez dłużnika prawa
do odebrania świadczenia z depozytu. W ocenie Sądu Okręgowego żadna z tych
przesłanek nie została spełniona. Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu nie
było ważne, bo zdaniem Sądu Okręgowego przedmiot świadczenia nie był sporny.
Pozwany nie miał wątpliwości co do ważności umowy przelewu, syndyk masy
upadłości także umowy nie kwestionował a fakt, że zwrócił się do pozwanego
o wypłatę przedmiotowej wierzytelności, jak też decyzja o odmowie jej wyłączenia
z masy upadłości podjęta przez sędziego komisarza, nie świadczą zdaniem Sądu
Okręgowego o istnieniu sporu o tą wierzytelność. Pismo syndyka masy upadłości
skierowane do pozwanego o wypłatę na rzecz masy upadłości kwoty dochodzonej
pozwem świadczy - wedle Sądu Okręgowego - jedynie o wątpliwościach co do
tego, kto jest wierzycielem a nie o sporze co do tej wierzytelności. Składanie w tych
warunkach świadczenia do depozytu sądowego było zdaniem Sądu Okręgowego
bezprzedmiotowe, zwłaszcza, że w ocenie Sądu, sugerowane przez pozwanego
powództwo przeciwko syndykowi masy upadłości, podlegałoby oddaleniu.
Nadto zdaniem Sądu Okręgowego, niezależnie od oceny ważności złożenia
świadczenia do depozytu sądowego, oddalenie powództwa o świadczenie nie
znajduje uzasadnienia w sytuacji, gdy dłużnik przedmiot świadczenia może odebrać
z depozytu. W myśl art. 469 § 1 k.c. dłużnik może odebrać przedmiot świadczenia
z depozytu dopóki wierzyciel nie zażądał wydania. Dłużnik zostaje zatem zwolniony
ze zobowiązania dopiero z chwilą utraty prawa do odebrania świadczenia. Pozwany
prawa tego nie utracił, złożenie do depozytu sądowego nie było ważne z uwagi na
nieistnienie sporu, kto jest wierzycielem, a wobec tego Sąd Okręgowy na podstawie
5
art. 647 k.c. w zw. z art. 658 k.c. i art. 509 k.c. powództwo uwzględnił, a o kosztach
postępowania orzekł z mocy art. 98 k.p.c.
Rozpoznając apelację pozwanego BP., Sąd Apelacyjny skorygował
wysokość zasądzonych wyrokiem Sądu Okręgowego kosztów procesu, w
pozostałym zakresie apelację oddalił. Sąd ten w całości podzielił ocenę prawną
dokonanych przez Sąd I instancji ustaleń faktycznych, które przyjął za własne.
Podkreślił Sąd Apelacyjny, że wbrew zarzutom apelującego, prawidłowo Sąd
Okręgowy uznał, iż ze stanowiska syndyka masy upadłości prezentowanego wobec
pozwanego nie wynikają jego pretensje do wierzytelności w kwocie 305 955,47
złotych z tytułu wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez upadłego
płatne we wrześniu i październiku 2000 roku. Wskazał Sąd Apelacyjny, iż syndyk
odwoływał się jedynie do postanowienia sędziego komisarza z dnia 16 marca 2001
roku zakazującego podejmowania czynności rozporządzających do czasu
rozstrzygnięcia powództwa Banku o zapłatę należności objętych cesją. Podzielił też
Sąd Apelacyjny ocenę Sądu I instancji w kwestii ważności umowy cesji oraz
nieważności złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Prezentując
to stanowisko Sąd Apelacyjny wskazał, że we wniosku o złożenie świadczenia do
depozytu sądowego wnioskodawca jako upoważnionego do odbioru
zdeponowanego świadczenia wskazał tego z wymienionych uczestników, który
przedstawi prawomocny wyrok rozstrzygający spór między stronami, a takim
wyrokiem nie mógłby być wyrok oddalający powództwo wierzyciela o zapłatę
należności. Za prawidłową uznał też Sąd Apelacyjny wykładnię art. 496 k.c. i 470
k.c. uwzględniającą możliwość odebrania przez dłużnika przedmiotu świadczenia z
depozytu sądowego dopóki wierzyciel nie zażądał jego wydania. W myśl art. 470
k.c. zobowiązanie wygasa w chwili złożenia do depozytu sądowego dopiero wtedy,
gdy wierzyciel odbierze (zażąda wydania) przedmiotu świadczenia z depozytu, w
przeciwnym wypadku, zdaniem Sądu Apelacyjnego, dłużnik może zwolnić się ze
zobowiązania wytaczając powództwo o ustalenie, że złożenie do depozytu było
„ważne”. Natomiast nie jest „ważne” złożenie do depozytu, jeżeli brak było podstaw
materialno-prawnych do takiego złożenia i nie rodzi ono skutków przewidzianych w
art. 470 k.c. Oceniając jako prawidłowe stanowisko Sądu I instancji, że
wierzytelności objęte umową cesji nie weszły w skład masy upadłości E. S.A., Sąd
6
Apelacyjny podzielił też stanowisko tego Sądu, że wydanie postanowienia o
odmowie wyłączenia wierzytelności z masy upadłości nie świadczy o sporności
wierzytelności w rozumieniu art. 467 pkt 3 k.c. Nadto, nie uzasadniało złożenia do
depozytu sądowego zajęcie wierzytelności dokonane w toku postępowania
egzekucyjnego, skoro postępowanie to zostało umorzone na skutek ogłoszenia
upadłości E. S.A. Reasumując swoje rozważania Sąd Apelacyjny wskazał, że
zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy miał fakt, że syndyk masy
upadłości nie zakwestionował ważności i skuteczności umowy cesji z dnia 19
czerwca 2000 roku dotyczącej dochodzonego przez powoda świadczenia co
oznacza, że w istocie nie było sporu o należność, zaś same wątpliwości natury
prawnej wywołane statusem E. S.A po ogłoszeniu upadłości i wcześniejszym
zajęciu wierzytelności nie uzasadniały złożenia świadczenia do depozytu
sądowego. Zarzut pozwanego, że przedmiotowa wierzytelność wchodziła w skład
masy upadłości świadczyć miało o zobowiązaniu do dokonywania wpłat na
rachunek upadłego prowadzony przez powodowy bank, Sąd Apelacyjny uznał za
pozbawiony istotnego znaczenia. Wedle Sądu Apelacyjnego uzasadnione było
wskazanie rachunku bankowego E. S.A. w dacie powiadomienia pozwanego o
dokonanej cesji, kiedy to zgodnie z umową kredytową wierzytelności z tytułu
wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane miały być płatne w ciężar kredytu
obrotowego, natomiast po wystawieniu bankowego tytułu egzekucyjnego i
zaopatrzeniu go w klauzulę wykonalności, powód w piśmie z dnia 7 listopada 2000
roku skierowanym do pozwanego jako miejsce spełnienia świadczenia wskazał
swój rachunek bankowy. Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Apelacyjny
apelację pozwanego jako nieuzasadnioną oddalił na podstawie art. 385 k.p.c.
W kasacji opartej na obu podstawach z art. 3931
k.p.c. pozwany zarzucił
naruszenie art. 467 pkt 3 k.c. w zw. z art. 470 k.c., art. 469 k.c. w zw. z art. 60 k.c.,
65 k.c. i art. 31 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
24 października 1934 roku Prawo Upadłościowe oraz art. 378 § 1 k.p.c. i art. 386 §
1 k.p.c. w zw. z art. 98 k.p.c., art. 194 § 1 k.p.c. i art. 233 k.p.c. Powołując się na te
podstawy skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego oraz
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy jest niesporne, że przedmiotem
zawartej w dniu 19 czerwca 2000 roku przez powoda z E. S.A. umowy przelewu dla
zabezpieczenia była wierzytelność z tytułu wynagrodzenia za wykonane przez
upadłego w ramach umowy Nr [...]9 roboty budowlane w łącznej kwocie 3 965
001,64 złote.
Z charakteru przelewu dla zabezpieczenia, jako czynności rozporządzającej,
wynika, że jego skutkiem jest przejście wierzytelności cedowanej z majątku cedenta
do majątku cesjonariusza. Następuje więc zmiana wierzyciela i w miejsce cedenta
wchodzi cesjonariusz będący następcą prawnym zbywcy. Pozwany tego skutku
umowy przelewu nie podważał twierdząc jednakże, że materialnoprawnym
skutkiem ważnego złożenia przez niego przedmiotu świadczenia do depozytu
sądowego jest spełnienie świadczenia. To stanowisko pozwanego
zakwestionowane zostało przez Sąd Apelacyjny poprzez odmowę przyznania
złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego przedmiotu „ważności”
w rozumieniu art. 470 k.c. Ocenę tą Sąd Apelacyjny związał z uznaniem, że
złożenie świadczenia do depozytu nie odpowiadało ustawie (art. 467 k.c.) bowiem
nie było sporu, kto jest wierzycielem. Ocena ta w realiach rozpoznawanej sprawy
nie zasługuje na aprobatę. W myśl art. 467 pkt 3 k.c., poza przypadkami
przewidzianymi w innych przepisach, dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia
do depozytu sądowego, jeżeli powstał spór, kto jest wierzycielem. Powstanie sporu,
kto jest wierzycielem zachodzi, gdy do tej samej wierzytelności pretendują
co najmniej dwaj wierzyciele. Taka sytuacja w sprawie zachodziła, skoro
z żądaniem zapłaty wierzytelności wystąpił do pozwanego powód jak i syndyk masy
upadłości E. S.A. Fakt ten, tj. wystąpienia z żądaniem zapłaty przez syndyka masy
upadłości E. S.A. z powołaniem się na orzeczenie sędziego komisarza w
przedmiocie oddalenia wniosku powoda o wyłączenie z masy upadłości
przedmiotowej wierzytelności Sąd Apelacyjny ustala, jednakże z faktu tego
wywodzi, iż nie stanowił on o zaistnieniu sporu, skoro sam syndyk nie kwestionował
przysługiwania powodowi prawa do wierzytelności. Ten wniosek Sądu
Apelacyjnego nie może być uznany za prawidłowy. Rozporządzenie Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 roku – Prawo upadłościowe, w art.
31 przewidywało specjalny tryb postępowania w przedmiocie wyłączenia z masy
8
upadłości rzeczy nie należących do upadłego. Osoba mająca prawo do rzeczy,
którą syndyk objął od upadłego, mogła żądać wydania tej rzeczy na podstawie art.
29 prawa upadłościowego w trybie postępowania unormowanego we wskazanym
przepisie art. 31 prawa upadłościowego. Zgodnie z tym przepisem wniosek o
wyłączenie rzeczy z masy upadłości rozpoznaje sędzia komisarz. Zaznaczyć w tym
miejscu trzeba, że kompetencja do wydania decyzji co do wyłączenia z masy
upadłości rzeczy (w rozumieniu nie tylko przepisów art. 45 i następnych k.c. lecz
także m. innymi wierzytelności) przysługuje wyłącznie sędziemu komisarzowi, a
syndyk masy upadłości ma jedynie głos doradczy czy opiniujący. Na postanowienie
sędziego komisarza oddalające żądanie wyłączenia z masy nie służy środek
odwoławczy, co nie pozbawia jednak osoby zgłaszającej żądanie ochrony swych
praw, bowiem w myśl art. 31 § 3 prawa upadłościowego może ona dochodzić
roszczenia o wyłączenie w drodze powództwa przeciwko masie upadłości.
Podnieść też należy, że zastosowanie trybu z art. 31 prawa upadłościowego
nie jest uzależnione od przyczyny odmowy wyłączenia rzeczy, zwłaszcza nie jest
ograniczone do przypadków, gdy upadły czy też syndyk masy upadłości
kwestionują przysługiwanie prawa do rzeczy osobie żądającej wydania rzeczy.
Skoro więc syndyk masy upadłości zażądał od pozwanego wypłaty na rzecz masy
upadłości E. S.A. wierzytelności, mimo, że upadłość nie mogła się na nią rozciągać,
co oznaczało, że objął wierzytelność do masy, a sędzia komisarz wniosku powoda
o wyłączenie tej wierzytelności z masy nie uwzględnił, to oczywistym jest, że
wierzytelność stała się sporna. W konsekwencji dłużnik dla uniknięcia
niebezpieczeństwa zarzutu spełnienia świadczenia do rąk osoby nie uprawnionej
(art. 452 k.c.) zasadnie dłużną sumę złożył do depozytu sądowego na podstawie
art. 467 pkt 3 k.c. Spór między wierzycielami – z powodem a masą upadłości może
być rozstrzygnięty jedynie w procesie przeciwko masie upadłości o jakim mowa w
art. 31 § 3 prawa upadłościowego. W świetle powyższych rozważań nie zasługuje
też na podzielenie stanowisko Sądu Apelacyjnego, że pozwany w niniejszym
procesie nie mógł powołać się na zarzut „ważnego” złożenia przedmiotu
świadczenia do depozytu sądowego. O ważnym złożeniu do depozytu sądowego
można mówić, jeżeli odpowiadało ono zarówno wymaganiom ustawy, jak i treści
zobowiązania. Pozwany we wniosku o złożenie przedmiotu świadczenia do
9
depozytu sądowego wskazał na podstawy swego zobowiązania wobec powoda,
podał okoliczności stanowiące o sporności wierzytelności oraz wskazał osobę,
której przedmiot świadczenia ma być wydany oraz – jak to wyżej zostało wskazane
– prawidłowo, z powołaniem się na rozstrzygnięcie sporu między uczestnikami
postępowania, określił warunki, pod którymi wydanie ma nastąpić. Przyjąć w tych
warunkach należało, że złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego
miało uzasadnione podstawy materialnoprawne (wyrażone w przepisach art. 509-
510 k.c. oraz art. 28-31 prawa upadłościowego), a także formalne, co pozwala na
uznanie tej czynności dłużnika za „ważną” w rozumieniu art. 470 k.c.
W świetle powyższych rozważań uzasadnioną jest podstawa kasacji oparta
na naruszeniu prawa materialnego przez nie zastosowanie art. 31 prawa
upadłościowego oraz błędną wykładnię art. 467 pkt 3 k.c. w zw. z art. 470 k.c.
w zw. z art. 60 k.c. i 65 k.c.
Za pozbawione słuszności uznać natomiast trzeba zarzuty odnoszące się do
naruszenia wskazanych w kasacji przepisów prawa procesowego. Zarzut
naruszenia art. 233 k.p.c. skarżący wywodził nie z wadliwości ustaleń faktycznych
Sądu Apelacyjnego ale z wadliwości wysnutych przez Sąd Apelacyjny wniosków
z oświadczeń syndyka masy upadłości E. S.A. i treści postanowienia sędziego
komisarza. Wyciągnięcie wniosków co do skutków prawnych tych faktów należy do
kwestii prawnych i ocenione zostało w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej. Za
nieuzasadniony uznać też należy zarzut naruszenia art. 194 § 1 k.p.c., bowiem nie
może być on skutecznie postawiony Sądowi Apelacyjnemu skoro w postępowaniu
apelacyjnym przepis ten, wobec wyłączenia zawartego w art. 391 zd. 2 k.p.c., nie
znajduje zastosowania. Bezpodstawny jest też zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
i 386 § 1 k.p.c. W odniesieniu do pierwszego z wymienionych przepisów skarżący
nie wskazał nawet w czym upatruje jego naruszenia, wobec czego nie sposób
przyjąć, że ewentualne jego naruszenie miało istotny wpływ na treść
rozstrzygnięcia, zaś przepis art. 386 § 1 k.p.c. ma charakter technicznego
określenia sposobu rozstrzygnięcia w przypadku uwzględnienia apelacji, zatem nie
można mówić o jego naruszeniu w sytuacji, gdy Sąd II instancji apelację oddala.
10
Zważywszy, że podstawa kasacji oparta na naruszeniu przepisów
postępowania okazała się nieuzasadniona, a zmiana zaskarżonego orzeczenia jest
możliwa z uwagi na zasadność podstawy naruszenia prawa materialnego, Sąd
Najwyższy uznał, że stan sprawy upoważnia do stanowczego jej rozstrzygnięcia.
Pozwany wykazał ważność złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu
sądowego, co w myśl art. 470 k.c. uprawnia go do powołania się w niniejszym
procesie o zapłatę świadczenia na zarzut spełnienia świadczenia.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy na podstawie art. 39315
k.p.c. zmienił
zaskarżony wyrok i powództwo oddalił, a o kosztach postępowania za wszystkie
instancje rozstrzygnął z mocy art. 98 § 1 k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39319
i 391 k.p.c.