Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 183/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Bronisław Czech
w sprawie z powództwa Banku G.(...) S.A. Oddziału w B.
przeciwko Bankowi S.(…) w A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 stycznia 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 15 października 2003 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Pozwany Bank S.(...) jest następcą prawnym Banku S.(...) w W., który w 1990 r.
udzielił J. W. kredytu ze środków uzyskanych z Banku Światowego, którymi
dysponowała Fundacja „E.(…)” (zwana dalej Fundacją), mająca swój rachunek w Banku
G.(...) w W. Umowę kredytu podpisał dyrektor banku kredytującego, a kwoty uzyskiwane
od dłużnika w ramach spłaty kredytu miały być - i do roku 1993 były przelewane na
2
wspomniany rachunek Fundacji. Bank S.(...) w W. ze względu na zagrożenie upadłością
został przejęty przez pozwany Bank S.(…) w A. według stanu z bilansu na koniec 1995
r.
Bank G.(...) na mocy porozumienia z Fundacją, dotyczącego zasad i warunków
ustalania oraz uregulowania zaległych zobowiązań kredytowych wynikających z umów
zawieranych przez Bank G.(...) i banki s.(…), zawartego dnia 4 czerwca 1996 r. z
Fundacją zobowiązał się i przekazał Fundacji kwotę 117 100 zł tytułem spłaty kredytu
pobranego przez J. W. Powołując się na przepisy art. 474 i art. 738 § 2 k.c. a także na
art. 518 pkt 1 k.c. domagał się w pozwie się jej zwrotu od pozwanego jako następcy
banku kredytującego.
Pozwany nie uznał roszczenia, podnosząc przede wszystkim zarzut nieważności
umowy kredytu, ze względu na wadliwą - jednoosobową reprezentację banku
kredytującego.
Sąd Okręgowy uwzględniając powództwo wskazał jako podstawę prawną przepis
art. 518 § 2 k.c. – ze względu na wstąpienie w prawa wierzyciela, tj. Fundacji, przez
bank powodowy, który „rozliczył sporny kredyt” i tak oznaczona podstawa została
powtórzona w części sprawozdawczej wyroku Sądu Apelacyjnego. Pozwany w apelacji
zarzucił jednak niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 518 § 1 pkt 1 k.c. i do tego
przepisu odnoszą się rozważania prawne Sądu Apelacyjnego zawarte w uzasadnieniu
wyroku; prowadzi to do wniosku, że w istocie stanowił on podstawę prawną
rozstrzygnięcia.
Sąd Apelacyjny oddalając apelację stwierdził, że kredyt był udzielony ze środków
Fundacji a poprzednik prawny pozwanego zobowiązał się wobec niej do
administrowania tymi środkami, obejmującego również spłatę udzielonego kredytu. W
związku z przyjęciem takiego zlecenia, potwierdzonego oświadczeniem składanym
(zgodnie z ukształtowaną praktyką) Bankowi G.(...) zawierał umowę z kredytobiorcą w
swoim imieniu lecz na rzecz Fundacji (art. 734 § 2 k.c.). Zarówno umowa między
bankiem kredytującym a Fundacją oraz umowa zawierana przy wykonywaniu zlecenia,
tj. umowa kredytu były sprzeczne z postanowieniami § 32 ust. 1 statutu, art. 54 ust. 1
prawa S.(...) oraz art. 63 i 64 Prawa bankowego (j.t. Dz. U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359),
jednak z faktu dwuletniego jej wykonywania Sąd wywiódł wniosek o skutecznym
zawarciu umowy zlecenia przez fakty dorozumiane, gdyż dla jej ważności nie była
wymagana forma szczególna. Ważność umowy kredytu nie determinuje zobowiązania
banku kredytującego wynikającego z umowy zlecenia, również dlatego, że wypłacenie J.
3
W. przyznanych środków rodziło jego odpowiedzialność na podstawie przepisów o
świadczeniach nienależnych (art. 410 § 2 k.c.).
Oceniając zarzuty apelacji o braku legitymacji czynnej powoda Sąd Apelacyjny
powołał się na wytyczne do porozumienia z 4 czerwca 1996 r. zobowiązujące powoda
do spłaty (na rzecz Fundacji) kredytów nieściągniętych przez banki kredytujące (§§ 15,
18 i 22 wytycznych) i uznał, że „spłacając kredyt J. W. powód zrealizował swoje
zobowiązanie wobec Fundacji, tym samym wstąpił w prawa tejże Fundacji, jako
wierzyciela”. Nadto stwierdził, że nie doszło do przejęcia długu przez powoda na
podstawie art. 519 § 2 pkt 2 k.c., gdyż Fundacja nie wyraziła na to zgody.
Kasacja pozwanego od tego wyroku została oparta na obydwu podstawach .
W ramach pierwszej podstawy kasacji pozwany powołał się na naruszenie art. 58 § 1
k.c. w związku z art. 54 § 1 pr. spółdz. przez dopuszczenie zawarcia umowy przez
dorozumiane oświadczenia woli; niewłaściwe zastosowanie art. 518 § 1 pkt 1 k.c. a
pominięcie właściwego dla rozpoznawanej sprawy art. 519 k.c.; naruszenie art. 6 k.c.
przez ustalenie faktu wypłacenie kredytobiorcy nie udowodnionego wbrew obowiązkowi
ponoszenia przez powoda ciężaru takiego dowodu.
Naruszenia przepisów postępowania pozwany upatruje w niezastosowaniu art. 47912
k.p.c. polegające na dołączeniu dopiero w trakcie procesu oświadczenia banku
kredytującego o odpowiedzialności w stosunku do Fundacji z tytułu kredytu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Przepis art. 47912
§ 1 k.p.c. zobowiązuje powoda do podania w pozwie
wszystkich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie pod rygorem utraty prawa
powoływania ich w toku postępowania. W rozpoznawanej sprawie powód spełnił
pierwsze wymaganie, tj. zawarł dokładnie sformułowane twierdzenie, przytaczając nie
tylko treść oświadczenia banku kredytującego zobowiązującego się do terminowego
przekazywania do Centrali Banku G.(...) spłacanych rat kredytów i kwot odsetek
należnych Funduszowi ale dołączając również wzór oświadczenia, rzeczywiście
złożonego – jak się okazało w toku procesu. W takim wypadku okazanie formularza
podpisanego przez stronę pozwaną – na jej żądanie – w terminie późniejszym nie
stanowiło uchybienia mającego wpływ na treść wyroku, gdyż ustalenie tego faktu mogło
być dokonane w inny sposób np. przez domniemanie faktyczne.
Kasacja jest nieusprawiedliwiona w części zarzucającej naruszenie prawa
materialnego art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 54 Prawa S.(...). Sąd Apelacyjny wyjaśnił
przekonująco, dlaczego przy istnieniu dwóch zobowiązań B. S.(…) w W., bank ten
4
zobowiązał się skutecznie wobec Fundacji do zwrotu kwot wypłaconych tytułem umowy
kredytu J. W., nawet gdyby odpowiedzialność tego ostatniego oparta była na przepisach
o zwrocie nienależnego świadczenia spełnionego w ramach nieważnej umowy.
Oświadczenie banku kredytującego z 26 lutego 1990 r. oraz wpłaty na rachunek
Fundacji do 1993 r. uzasadniały stwierdzenie, iż na bank powodowy spadł ciężar
dowodu innego tytułu dokonywanych wpłat, niż z kredytu udzielonego J. W..
Nie można natomiast odmówić trafności zarzutu naruszenia art. 518 pkt 1 k.c.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku powołuje dwie przesłanki podstawienia
ustawowego, tj. odpowiedzialność osoby trzeciej i zapłatę długu, nie uwzględnia
natomiast zastrzeżenia zapłaty za dług cudzy. Pominiecie tego warunku prawnego
rozszerza cessio legis na wszystkie wypadki zapłaty dokonanej w razie
współodpowiedzialności za ten sam dług. Tymczasem podstawienie ustawowe na
podstawie art. 518 pkt 1 k.c. zachodzi tylko w razie spełnienia się przesłanek
wymienionych przez Sąd Apelacyjny oraz dodatkowego zastrzeżenia, wymagającego
istnienia w chwili zapłaty przez osobę trzecią, ważnego zobowiązania między
dotychczasowymi stronami stosunku obligacyjnego. Ograniczony zakres podmiotowych
przekształceń zobowiązania prowadzący do podstawienia ustawowego, wymaga oceny
zgromadzonego materiału dowodowego i twierdzeń powoda o wstąpieniu w prawa
zaspokojonego wierzyciela wskutek zapłaty cudzego długu. Sąd orzekający ustalił, że w
chwili zapłaty istniało jeszcze zobowiązanie między dotychczasowymi stronami,
natomiast zabrakło oceny, czy w tej samej chwili dokonujący zapłaty odpowiadał za dług
cudzy czy za własny. Rozróżnienie tych dwóch pojęć - własnego zobowiązania strony
powodowej i odpowiedzialności za cudzy dług pozwoliłoby dokonać prawnej kwalifikacji i
oceny zasadności roszczenia. W razie istnienia własnego zobowiązania, ustawa
stanowiąca jego źródło lub treść czynności prawnej decyduje o istnieniu uprawnienia do
żądania od dotychczasowego dłużnika zwrotu całości lub części dokonanego
świadczenia, a o wyniku procesu ponadto decyduje wynik postępowania dowodowego i
sprostanie przez strony ciężarowi dowodu. W skrajnych przypadkach, gdy
usprawiedliwieniem prawnym roszczenia mogą być tylko przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu, przedmiotem ustaleń muszą być okoliczności faktyczne wymieniane np. w
art. 409 k.c.
W razie odpowiedzialności za dług cudzy osoba trzecia dokonująca zapłaty
kontynuuje w jej granicach dotychczasowy stosunek prawny.
5
Rozważania przytoczone wyżej wskazują, iż zastosowanie art. 418 pkt 1 k.c., jako
podstawy prawnej wyroku, bez rozstrzygnięcia - na podstawie zgromadzonego materiału
- kwestii, czy powód spłacił swój, czy cudzy dług było nienależyte, a kasacja jako
usprawiedliwiona wymaga uwzględnienia z mocy art. 39313
§ 1 k.p.c.