Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 457/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 stycznia 2005 r.,
kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 listopada 2003 r., sygn. akt I
ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 30 grudnia
2002 r., sygn. akt I C (…) i przekazuje sprawę temu Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
M. K. wniosła o zasądzenie na jej rzecz od Skarbu Państwa kwoty 2 640 590,00
zł, z odsetkami ustawowymi od dnia 12 czerwca 2001 r., tytułem naprawienia szkody
spowodowanej niewykonaniem zobowiązania do zapewnienia jej ekwiwalentu za mienie
2
pozostawione w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r. na terenach nie wchodzących w
skład obecnego obszaru państwa i odszkodowania za to mienie.
Sąd Okręgowy w W., po rozpoznaniu sprawy z udziałem Prezydenta Miasta W.
jako reprezentantem pozwanego, wyrokiem z dnia 30 grudnia 2002. r. oddalił
powództwo, a Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 listopada 2003 r. oddalił apelację
powódki od tego wyroku. Rozstrzygnięcie to zapadło w wyniku następujących ustaleń.
Urząd Rejonowy w W. wydał powódce, jako spadkobierczyni P. O., zaświadczenie z
dnia 3 czerwca 1998 r. stwierdzające, że P. O. w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r.,
pozostawił na terenach obecnej Białorusi mienie nieruchome o wartości 2 640 590,00 zł.
W dniu 21 maja 2001 r. powódka wezwała Starostę Powiatu W. do wskazania
możliwości nabycia prawa użytkowania wieczystego lub własności budynków lub lokali
celem realizacji przysługującego jej prawa do ekwiwalentu za to mienie i zakreśliła
termin wykonania zobowiązania – do dnia 11 czerwca 20001 r. W odpowiedzi na to
wezwanie otrzymała informację, że nie są organizowane przetargi na nabycie
nieruchomości, albowiem brak jest odpowiednich nieruchomości, a w wypadku, gdy
będzie możliwość zorganizowania przetargu, informacja o tym będzie podana do
publicznej wiadomości. Powódka zwróciła się także do Agencji Mienia Wojskowego,
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz do starostów innych powiatów o
umożliwienie jej realizacji uprawnienia do uzyskania ekwiwalentu za mienie
pozostawione za granicą, ale uzyskała odpowiedź odmowną. W tym stanie rzeczy Sąd
Apelacyjny uznał, że nie można wywodzić z art. 455 k.c., iż świadczenie, którego
spełnienia domagała się powódka, powinno zostać spełnione niezwłocznie po wezwaniu
dłużnika do wykonania. Pozwanemu nie można przypisać, że niespełniając tego
świadczenia dopuścił się zwłoki (art. 476 k.c.), a zatem nie ma podstawy do żądania od
niego naprawienia szkody wynikającej ze zwłoki. Powódka może w dalszym ciągu żądać
wykonania zobowiązania przez pozwanego, a z faktu dotychczasowego jego
niewykonania nie wynika, iż poniosła szkodę w rozumieniu art. 477 § 1 k.c. Odwołując
się do art. 77 Konstytucji RP i art. 417 k.c. Sąd Apelacyjny stwierdził, że działania i
zaniechania pozwanego, pozostające w związku z wezwaniem go przez powódkę do
wykonania zobowiązania, nie mają charakteru niezgodnego z prawem, i wyraził
zapatrywanie, że układ zawarty w dniu 9 września 1944 r. pomiędzy Polskim Komitetem
Wyzwolenia Narodowego a Rządem Białoruskiej SRR dotyczący ewakuacji obywateli
polskich z terytorium Białoruskiej SRR i ludności białoruskiej z terytorium Polski nie
3
stanowi bezpośredniej podstawy roszczenia dochodzonego przez powódkę
w rozpoznawanej sprawie.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powódka zaskarżyła kasacją. Podstawę kasacji
stanowi naruszenie art. 3 pkt. 6 układu z dnia 9 września 1944 r. pomiędzy PKWN a
Rządem Białoruskiej SRR w związku z art. 99 Konstytucji RP z 1921 r., art. 77
Konstytucji RP w związku z art. 3 pkt 6 wymienionego układu i art. 212 ustawy z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, art. 361 oraz 417 k.c. Skarżąca
wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa, ewentualnie o
uchylenie tego wyroku oraz wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie, czy art. 3 pkt 6 układu zawartego w dniu 9 września 1944 r.
pomiędzy PKWN a Rządem Białoruskiej SRR dotyczącego ewakuacji obywateli polskich
z terytorium Białoruskiej SRR i ludności białoruskiej z terytorium Polski (i takie same
postanowienia układu z dniu 9 września 1944 r. pomiędzy PKWN a Rządem Ukraińskiej
SRR oraz układu z dniu 22 września 1944 r. pomiędzy PKWN a Rządem Litewskiej
SRR, nazywanych łącznie „umowami republikańskimi”), stanowi samodzielną podstawę
dochodzenia przez osoby, które pozostawiły w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r.
mienie na terenach nie wchodzących w skład obecnego obszaru państwa, zwrotu
wartości tego mienia, nie jest nowe. W szczególności stanowisko w tym przedmiocie
wyraził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r., K 33/02 (OTK 2002,
nr 7, poz. 97) oraz Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 17 października
1991 r., III CZP 99/91 (OSNCP 1992, nr 4, poz. 61) a także w wyroku z dnia
21 listopada 2003 r., I CK 323/02 (OSNC 2004, nr 6, poz. 103). Według poglądu tam
wyrażonego – szeroko uzasadnionego w ostatnio powołanym wyroku – art. 3 pkt 6
umów republikańskich nie są tzw. normami samowykonalnymi. Nie są one źródłem
prawa podmiotowego do ekwiwalentu za mienie pozostawione w związku z wojną
rozpoczętą w 1939 r. na terenach nie wchodzących w skład obecnego obszaru państwa
i nie stanowią podstawy do wywodzenia z nich roszczenia o przyznanie takiego
ekwiwalentu. Pogląd ten został przyjęty także w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 30
czerwca 2004 r., IV CK 491/03 i z dnia 6 października 2004 r., I CK 447/03 (niepubl.).
Podziela go też skład Sądu Najwyższego rozpoznający kasację. W konsekwencji zarzut
kasacji naruszenia art. art. 3 pkt. 6 układu z dnia 9 września 1944 r. pomiędzy PKWN a
4
Rządem Białoruskiej SRR przez uznanie, że postanowienie to nie stanowi podstawy
roszczenia dochodzonego przez powódkę, należało uznać za niezasadny.
Podstawę roszczenia dochodzonego przez powódkę w stosunku do pozwanego
może natomiast stanowić art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą
z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1692), w rozumieniu wynikającym z
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001, nr 8,
poz. 256). Stosownie do tego przepisu Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za
szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie funkcjonariusza państwowego
przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. W związku z okolicznościami faktycznymi
przytoczonymi przez powódkę na uzasadnienie roszczenia dochodzonego w
rozpoznawanej sprawie może chodzić o odpowiedzialność za tzw. bezprawie
normatywne Państwa. Może też chodzić o odpowiedzialność za niezgodne z prawem
stosowanie obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa.
Z art. 212 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm., dalej – „u.g.n.”) wynika dla
osób w nim wymienionych uprawnienie majątkowe szczególnego rodzaju, którego
treścią jest zaliczenie na pokrycie opłat z tytułu użytkowania wieczystego albo ceny
sprzedaży nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomości pozostawionych za
granicą. Niezgodność niektórych przepisów prawa z Konstytucją RP w zakresie, w jakim
przepisy te (wśród nich sam art. 212 u.g.n.) wyłączają możliwość skorzystania z tego
uprawnienia w odniesieniu do niektórych kategorii nieruchomości Skarbu Państwa, co
mogło spowodować ograniczenie możliwości skorzystania z tego uprawnienia, stwierdził
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r., K 33/02 (OTK-A 2002, nr 7,
poz. 97). Jeżeli zatem szkoda doznana przez powódkę na skutek ograniczenia
możności skorzystania z uprawnienia do zaliczenia przewidzianego w art. 212 u.g.n.,
wyrażająca się obniżeniem wartości tego uprawnienia, jest wynikiem obowiązywania
przepisów prawa, których niezgodność z Konstytucją RP stwierdził Trybunał
Konstytucyjny, za szkodę tę odpowiedzialność ponosi Skarb Państwa (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 2003 r., I CK 323/02).
Jeżeli zaś ograniczenie możność skorzystania przez powódkę z przewidzianego
w art. 212 u.g.n. uprawnienia do zaliczenia jest wynikiem niezgodnego z prawem
stosowania przepisów dotyczących realizacji tego uprawnienia, w szczególności przez
nieorganizowanie przetargów umożliwiających oddawanie w użytkowanie wieczyste lub
sprzedaż nieruchomości, do których mogłyby przystąpić osoby uprawnione, jest to
5
delikt, za który odpowiedzialność ponosi Skarb Państwa, państwowa osoba prawna lub
jednostka samorządu terytorialnego (ewentualnie solidarnie ze Skarbem Państwa – art.
4202
k.c. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r.)
w zależności od tego, na funkcjonariuszach którego z wymienionych podmiotów
spoczywał obowiązek realizacji uprawnienia, o którym mowa (art. 417 § 1, art. 420
i 4201
§ 1 k.c. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r.).
W sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny nie rozważył wymienionych aspektów sprawy, nie
można odmówić racji skarżącej o ile zarzuca nieuwzględnienie, że „Państwo Polskie w
pełni i prawidłowo zrealizowało obowiązek rozliczenia nieruchomości odebranych
właścicielom poza granicami kraju”, błędne przyjęcie, że „organy Państwa nie mogą
ponosić odpowiedzialności deliktowej w związku z niewłaściwym uregulowaniem
prawnym rozliczeń” i że skutkiem tego nie może być doznanie przez powódkę szkody,
co stanowi zarzut kasacji naruszenia art. 77 Konstytucji RP w związku z art. 3 pkt 6
układu z dnia 9 września 1944 r. pomiędzy PKWN a Rządem Białoruskiej SRR i art. 212
u.g.n., art. 361 oraz 417 k.c. Z tego powodu kasację należało uwzględnić.
Należy podkreślić, że ze względu na regulację zawartą w art. 212 u.g.n.,
dla określenia szkody doznanej przez powódkę, jako związanej z wartością mienia
podlegającego zaliczeniu stosownie do tego przepisu, miarodajne jest określenie
wartości nie całego mienia pozostawionego za granicą, lecz wartości pozostawionych
tam nieruchomości. Wartość ta nie oznacza jednakże rozmiaru szkody doznanej przez
powódkę. Jego określenie zależy od okoliczności, których obowiązek wykazania
spoczywa na powódce (art. 6 k.c.). Uchylenie z dniem 30 stycznia 2004 r. przez art. 14
pkt 1 ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat
z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości
nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego (Dz. U. z
2004 r. Nr 6, poz. 39) art. 212 u.g.n. nie pozbawia możliwości ustalenia, czy w czasie
jego obowiązywania obowiązek realizacji przez funkcjonariuszy państwowych
uprawnienia przyznanego przez ten przepis osobom w nim wymienionym był
realizowany niezgodne z prawem. Ze względu jednak na uchylenie art. 212 u.g.n. i
zastąpienie regulacji w nim zawartej przepisami powołanej ustawy z dnia 12 grudnia
2003 r., konieczne jest uwzględnienie tych przepisów (oczywiście z wyłączeniem
przepisów uznanych przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 12 grudnia 2004 r.,
K 2/04 za niezgodne z Konstytucją RP) i wzięcie pod uwagę – przy ustaleniu rozmiaru
6
szkody doznanej przez powódkę – granic, w jakich według tych przepisów podlega
zaliczeniu wartość nieruchomości pozostawionych za granicą.
W związku z kwestionowaniem przez Prezydenta Miasta W. uznania, że jest on
właściwym reprezentantem pozwanego Skarbu Państwa w rozpoznawanej sprawie
trzeba zauważyć, że stosownie do art. 23 ust. 1 pkt 8 u.g.n. w brzmieniu nadanym przez
art. 1 pkt 14 lit. a tiret drugie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 141,
poz. 1492), która weszła w życie z dniem 22 września 2004 r., czynności w
postępowaniu sądowym w sprawach uprawnień, o których mowa w art. 212 tej ustawy
podejmują starostowie. W zakresie, w jakim powódka wiąże dochodzone przez nią
roszczenie z gospodarowaniem zasobami nieruchomości Skarbu Państwa przez
Prezydenta Miasta W., niewątpliwie od wymienionej daty jest on (w związku z art. 4 pkt
9b u.g.n. i art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta W., Dz. U. Nr 41,
poz. 361 ze zm.) właściwym w tym zakresie reprezentantem Skarbu Państwa w
rozpoznawanej sprawie i można uznać, że mógł być nim także wcześniej. Nie
wyczerpuje to wszakże kwestii reprezentacji pozwanego w rozpoznawanej sprawie.
Wypada zauważyć, że w zakresie, w jakim powódka domaga się naprawienia szkody
poniesionej ze względu na tzw. bezprawie normatywne, pozwany Skarb Państwa
powinien być reprezentowany w sprawie przez ministra właściwego do spraw Skarbu
Państwa (zob. art. 67 § 3 k.p.c., wchodzący w życie z dniem 21 stycznia 2004 r.
stosownie do art. 1 pkt 1 i art. 6 pkt 1 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. z 2005 r.
Nr 13, poz. 98).
Mając na uwadze powyższe względy Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1
zd. drugie oraz art. 393 w związku z art. 108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.