Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 476/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa K. K. i S. K.
przeciwko S. P.
o zapłatę i zakazanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 stycznia 2005 r.,
kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 8 kwietnia 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Powodowie są małżeństwem. Powódka K. K. jest córką pozwanej S. P.. Na
gruncie [działka nr (…)] stanowiącym (wówczas) własność pozwanej wzniesiono
budynek piętrowy. Przy jego wznoszeniu nakłady poczynili powodowie, szczególnie
na pomieszczenia znajdujące się na piętrze, w których zamieszkali i mieszkają nadal.
W 1998 r. w budynku ustanowiona została odrębna własność dwóch lokali
mieszkalnych: na parterze – lokal nr I, który pozwana podarowała swojej drugiej
2
córce W. H. i jej mężowi B. H. wraz z udziałem ½ w nieruchomości gruntowej oraz na
pierwszym piętrze – lokal nr II, stanowiący własność pozwanej, a zajmowany przez
powodów. K. K. i S. K. w roku 1998 wytoczyli przeciwko S. P., W. H. i B. H.
powództwo z art. 231, które zostało prawomocnie oddalone.
Powyższe okoliczności są niesporne.
W sprawie niniejszej, K. K. i S. K., powołując się na nakłady poczynione na
przedmiotowy budynek, w powództwie skierowanym przeciwko S. P., po
ostatecznym sprecyzowaniu żądania domagali się:
1. zasądzenia od pozwanej S. P. na ich rzecz solidarnie kwoty 59.366 zł, która
winna być zapłacona w ciągu roku, licząc od dnia prawomocności wyroku z
ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu,
2. upoważnienia powodów do odłączenia i zabrania z dotychczas
zajmowanego lokalu: drzwi wejściowych, podłogi drewnianej, posadzki z deszczułek,
posadzki z wykładziny, balustrady skośnej, balustrady prostej, drzwi stalowych, kotła
stalowego, pieca gazowego, grzejników żeliwnych, baterii umywalkowej,
zlewozmywaka, umywalki, muszli klozetowej, kuchni gazowej, rur stalowych,
wodomierza, boazerii i okienka z piwnicy o łącznej wartości 10.634,85 zł,
3. zobowiązania powodów do przekazania pozwanej dotychczas używanych
pomieszczeń („wyższy parter - lokal nr 2”) i części strychu oraz piwnicy w budynku
znajdującym się na działce (…)/2 w okresie 3 lat, licząc od daty prawomocności
wyroku pod warunkiem całkowitej zapłaty w ciągu jednego roku, licząc również od
daty prawomocności wyroku kwoty zasądzonej przez Sąd z tytułu poczynionych
nakładów przez powodów, a w razie niezapłacenia w tym terminie, powodom
przysługuje prawo zatrzymania i bezpłatnego użytkowania dotychczasowych
pomieszczeń.
Pozwana S. P. wniosła o oddalenie powództwa.
Sąd Okręgowy w R. wyrokiem z dnia 23 października 2003 r oddalił
powództwo i orzekł o kosztach procesu.
Apelację powodów oddalił Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym kasacją.
Podstawą rozstrzygnięcia stały się następujące ustalenia i oceny prawne:
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, zasadność żądania powodów zasądzenia na ich
rzecz równowartości poniesionych nakładów zależy - w pierwszej kolejności od tego,
czy są one nakładami koniecznymi, czy też ulepszeniami. Wymagalność roszczenia
o zwrot nakładów nie będących nakładami koniecznymi wiąże się z chwilą wydania
3
rzeczy właścicielowi (art. 226 § 1 k.c.). Dopiero bowiem z chwilą wydania rzeczy
właścicielowi - można ocenić, czy i w jakim rozmiarze istnieje obowiązek zwrotu
dokonanych przez posiadacza nakładów - innych niż konieczne. Inna jest natomiast
sytuacja, gdy mamy do czynienia z żądaniem zwrotu nakładów koniecznych.
Wymagalność żądania ich zwrotu nie jest uzależniona od wydania rzeczy
właścicielowi (art. 226 § 2 k.c.) – zob. wyrok SN z dnia 10 sierpnia 1988 r., III CRN
229/88 (OSNC 1990/12/153 ).
Powszechnie przyjmuje się, że nakłady konieczne to takie, które zapewniają
normalne korzystanie z rzeczy. Zarówno przed Sądem I instancji, jak i w apelacji
powodowie nie określili, które z prac i wydatków przez nich poniesionych - w ich
ocenie - należą do kategorii nakładów koniecznych, a które do pozostałych. Sąd
Okręgowy uznał generalnie, że nakłady powodów, które przedstawili oni do
rozliczenia w niniejszej sprawie nie są nakładami koniecznymi, a jeśli nawet
w niewielkich fragmentach takimi są, to mają one pokrycie w korzyściach, jakie
powodowie uzyskali przez fakt, iż kilkadziesiąt lat mieszkają w tym budynku.
Można wprawdzie uznać, że nakłady np. na instalację c.o i wod-kan. były
niezbędne w tym sensie, że dopiero ich wykonanie umożliwiło zamieszkanie
w budynku, jednak nakłady polegające na udziale w budowaniu budynku,
a następnie jego wyposażeniu w różnego rodzaju instalacje - nie mieszczą się
w kategorii nakładów koniecznych w rozumieniu art. 226 k.c. Nie są bowiem
nakładami koniecznymi te prace i wydatki, które służą „stworzeniu” rzeczy.
Powodowie cały czas mieszkają w budynku, na który poczynili nakłady.
Pozwana temu stanowi się nie sprzeciwia i nie wystąpiła przeciwko powodom
z roszczeniem windykacyjnym. Dla ustalenia, czy żądanie zwrotu nakładów jest
wymagalne nie jest obojętne, czy chodzi o zwrot nakładów koniecznych, czy tzw.
ulepszeń. Przed zwrotem rzeczy właścicielowi - posiadaczowi przysługuje tylko
roszczenie o zwrot nakładów koniecznych poczynionych na tę rzecz. Odnośnie do
nakładów, tzw. ulepszeń - wymagalność żądania ich zwrotu nastaje z chwilą wydania
właścicielowi rzeczy, na którą poczyniono nakłady. Skoro bezsporne jest,
że powodowie nie wydali pozwanej zajmowanego lokalu mieszkalnego, to w świetle
art. 226 § 1 k.c., powództwo w tym zakresie jest przedwczesne i podlegało
oddaleniu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został wprawdzie pogląd,
że nie zachodzi przedwczesność żądania zwrotu nakładów niekoniecznych na
podstawie art. 226 § 1 k.c. w sytuacji, gdyby posiadacz wyraził wobec właściciela
4
gotowość wydania nieruchomości, a właściciel oferty tej nie przyjął i pozostawał
w zwłoce w odbiorze nieruchomości (wyrok SN z dnia 8 kwietnia 1971, III CRN
45/70, OSNC 1972/1/9), taka sytuacja w niniejszej sprawie jednak nie zaistniała.
Powodowie rzeczywiście w toku sporu oświadczyli, że zwrócą pozwanej zajmowaną
część budynku, ale określili również, że stanie się to w terminie trzech lat od
prawomocności wyroku. W żadnym z pism procesowych, jak i w treści protokołów
z rozpraw nie ma oświadczenia pozwanej, by miała ona zamiar odmówić przejęcia od
powodów zajmowanych przez powodów części budynku we wskazanym przez nich
terminie. Nie można w ogóle mówić o zwłoce pozwanej w odbiorze nieruchomości,
skoro sami powodowie określili termin wydania przez nich lokalu dopiero za trzy lata.
W sytuacji zatem, gdy powodowie zgłosili do rozliczenia nakłady nie mające
charakteru koniecznych, to przedwczesne jest zgłoszone przez nich żądania zwrotu
tych nakładów. W konsekwencji prowadzi to do oddalenia powództwa w tym
zakresie.
Wobec powyższego za bezprzedmiotowe uznał Sąd Apelacyjny zarzuty
apelacji związane z uznaniem przez Sąd Okręgowy, iż powodowie nie są
samoistnymi posiadaczami w dobrej wierze. Powodom co do zasady przysługiwać
będzie roszczenie o zwrot nakładów z chwilą wydania rzeczy pozwanej bez względu
na to, czy uznani zostaną za posiadaczy samoistnych, czy też za posiadaczy
zależnych. Art. 230 k.c. wyraźnie stanowi, że przepisy dotyczące roszczeń
samoistnego posiadacza o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio do
stosunku między właścicielem rzeczy, a posiadaczem zależnym, o ile z przepisów
regulujących ten stosunek nie wynika nic innego. Rodzaj posiadania (samoistne,
zależne), jak i dobra wiara lub jej brak, mogą natomiast rzutować na zakres
nakładów, których zwrotu powodowie mogą się domagać po oddaniu rzeczy
właścicielowi. W niniejszym procesie w sytuacji, gdy powództwo o zwrot nakładów
podlega oddaleniu, Sąd Apelacyjny pominął więc - jako bezprzedmiotową - ocenę
zarzutów apelacji dotyczących naruszenia przez ten Sąd przepisu art. 336 k.c., jak
i 233 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c.
Odnośnie do żądania określonego w pkt. 2 ostatecznie sformułowanego
żądania pozwu Sąd Apelacyjny stwierdził, że posiadacz ma prawo odłączyć
połączone z rzeczą przedmioty, jeżeli nie są one jej częściami składowymi, tzn. jeżeli
stanowią odrębny od rzeczy przedmiot własności. Skoro zatem połączone z rzeczą
przedmioty nie stały się własnością osoby będącej właścicielem rzeczy, ich
5
odłączenie mieści się w ramach uprawnień przyznanych przez art. 140 k.c.
właścicielowi tych przedmiotów. Zdefiniowanie pojęcia części składowej zawiera
przepis art. 47 k.c. Żądanie powodów, by Sąd upoważnił ich do odłączenia i zabrania
z dotychczas zajmowanego lokalu przedmiotów wymienionych w punkcie 2. żądania,
jest więc zbędne, zwłaszcza w sytuacji, jak podają sami powodowie, gdy pozwana
nie sprzeciwia się odłączeniu przedmiotów przez nich wymienionych.
Żądanie sformułowane w pkt. 3 nie znajduje – zdaniem Sądu Apelacyjnego -
uzasadnienia prawnego. Kodeks cywilny w art. 461 § 1 używa pojęcia „nakłady”
w takim samym znaczeniu, jak w art. 226 k.c. Prawo zatrzymania ustanowione
w art. 461 § 1 k.c. jest skuteczne tylko wtedy, gdy posiadacz ma uzasadnione
prawnie roszczenie o zwrot nakładów. Powodowie jeszcze nie przekazali pozwanej
zajmowanych przez nich części budynku, a pozwana nie wystąpiła przeciwko
powodom z roszczeniem windykacyjnym. W tej sytuacji - jak już wyżej wskazano -
ewentualne roszczenia powodów o zwrot nakładów nie stało się jeszcze wymagalne.
Nie zachodzą więc przesłanki określone w art. 461 k.c. do skorzystania z prawa
zatrzymania.
Powodowie w kasacji zarzucili naruszenie:
1. prawa materialnego:
- art. 226 § 2 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
polegające na przyjęciu, „że nakłady, które przedstawili powodowie do rozliczenia nie
są nakładami koniecznymi, albowiem znakomita ich większość doprowadziła do
powstania budynku wyposażonego w instalacje do korzystania z niego w celu
mieszkalnym”;
- art. 226 § 1 k.c. „przez to, że Sąd przyjął, iż powództwo jest przedwczesne,
bowiem powodowie winni byli wcześniej wydać pozwanym sporny lokal na I piętrze,
a dopiero później domagać się zwrotu nakładów, a powodowie nie tylko nie wydali
zajmowanego lokalu właścicielce, ale zaproponowali tę czynność dopiero w terminie
3 lat. Pozwana zdaniem sądu nie odmówiła też przyjęcia części budynku od
powodów. Ustalenia Sądu Apelacyjnego w tym zakresie są sprzeczne z zebranym
materiałem dowodowym, bowiem pozwana mimo propozycji ze strony powodów
przekazania użytkowanej przez nich części budynku (I piętro) wnosiła o oddalenie
powództwa, a nawet kwestionowała niektóre nakłady, co wynika z ustaleń Sądu
Okręgowego”;
6
- art. 461 § 1 k.c. „przez przyjęcie, że powodowie mogli skutecznie skorzystać
z prawa zatrzymania spornego lokalu na określony czas w szczególności do
momentu zakończenia swojego nowego domu i zwrotu nakładów przez pozwaną.
Powodowie nie mają w chwili obecnej gdzie się wyprowadzić, a nadto gdyby opuścili
lokal, naruszona zostałaby równowaga interesów stron. Pozwana uzyskałaby lokal
mieszkalny, a powodowie nie tylko zostaliby bez lokalu, ale i bez zwrotu nakładów.
2. przepisów postępowania:
- art. 233 § 1 k.p.c. „przez to, że Sąd Apelacyjny w sposób całkowicie dowolny
i z przekroczeniem granic swobodnej oceny dowodów uznał, że nakłady dokonane
przez powodów na budowę (I piętro budynku i częściowo parter), założenie instalacji
nie są nakładami koniecznymi, które wyniosły kwotę około 70.000,00 zł i prowadziły
do zakończenia rozpoczętej budowy domu i normalnego użytkowania. Błędnie sąd
również przyjął, że powodowie nie wykazali nakładów mimo, że z akt sprawy wynika
(z opinii biegłego i zeznań powodów), jakie nakłady były poczynione”;
- art. 378, 382 i 385 k.p.c. „przez to, że Sąd Apelacyjny nie rozpoznał
wszystkich zarzutów podniesionych w apelacji mimo, iż taki nakaz wynika wprost
z treści art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c., zaś materiał dowodowy potwierdza słuszność
roszczenia powodów, a Sąd oddalił apelację jako nieuzasadnioną”;
- art. 227 k.p.c. w zw. z art. 213 § 2 k.p.c. „przez to, że Sąd oddalił apelację
mimo, iż pozwana uznała żądanie pozwu w części dotyczącej odłączenia i zabrania
przez powodów wielu rzeczy stanowiących wyposażenie lokalu mieszkalnego,
a także uznała nakłady do kwoty 32.842,44 zł, co dodatkowo świadczy,
że powodowie dokonali nakładów, które były nakładami koniecznymi w tej sprawie.”
Przytaczając wymienione podstawy kasacji powodowie wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Pozwana wniosła o oddalenie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie jest zasadny; powodowie uzasadniają
go po pierwsze tym, że Sąd przyjął, iż nakłady dokonane przez powodów „na
budowę (I piętro budynku i częściowo parter), założenie instalacji” nie są nakładami
koniecznymi, i po drugie – że powodowie nie wykazali nakładów. Pierwsza z tych
przyczyn nie stanowi naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., lecz stanowi wykładnię
odpowiednich przepisów prawa materialnego (art. 226 k.c.); drugiej przeczą ustalenia
7
przyjęte przez Sąd, wedle których nakłady zostały poczynione, ale zasądzenie ich
równowartości jest niemożliwe ze względu na przepisy prawa materialnego.
Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. w zw. z art. 213 § 2 k.p.c.
Powodowie nie wskazują, gdzie w aktach znajduje się oświadczenie pozwanej
o uznaniu żądania odnośnie do zwrotu kwoty 32.842,44 zł z tytułu nakładów
powodów. Z pisma pozwanej z dnia 23 lipca 2003 r. ,w którym ustosunkowała się
w nim do opinii biegłego, zdaje się wynikać przyznanie faktu poczynienia nakładów
wartości 25.000 zł, a nie uznanie żądania powodów zasądzenia wartości nakładów.
Podobnie z odpowiedzi na kasację zdaje się wynikać przyznanie przez pozwaną
wartości nakładów w kwocie 28.669,75 zł. Trzeba przy tym zauważyć, że oba te
pisma w przedmiotowej kwestii są nieprecyzyjne. Co się tyczy zarzutu uznania przez
pozwaną żądania „odłączenia i zabrania przez powodów wielu rzeczy stanowiących
wyposażenie lokalu mieszkalnego”, to – jak trafnie przyjęły Sądy obu instancji –
pozwana nie sprzeciwiała się zabraniu przez powodów (jako właścicieli) wyposażenia
mieszkania, nie stanowiącego części składowej budynku i orzeczenie w tym
przedmiocie jest zbędne.
Skarżący upatrują naruszenie art. 378, 382 i 385 k.p.c. w tym, że Sąd
Apelacyjny nie ustosunkował się do wszystkich zarzutów apelacji. Istotnie takiego
szczegółowego ustosunkowania się brak, jednak Sąd ten stwierdził, że jest to zbędne
z uwagi na oddalanie powództwa z przyczyn przez niego wskazanych. Nie miało to
żadnego znaczenia na wynik sprawy.
Nie są również zasadne zarzuty naruszenia prawa materialnego.
Sąd Apelacyjny przyjął trafnie, że nakłady polegające na udziale w budowaniu
budynku, a następnie jego wyposażeniu w różnego rodzaju instalacje - nie mieszczą
się w kategorii nakładów koniecznych w rozumieniu art. 226 k.c. Nie są bowiem
nakładami koniecznymi te prace i wydatki, które służą „stworzeniu” rzeczy.
W konsekwencji zwrot wartości tych nakładów staje się aktualny dopiero przy
wydawaniu rzeczy właścicielowi, który jest właścicielem gruntu; pozwana zaś takiego
wydania nie żąda.
Oczywiście – jak trafnie przyjęły Sądy obu instancji - bezzasadne jest również
żądanie powodów, aby Sąd zobowiązał ich do wydania lokalu nr II w określonym
terminie. Pozwana bowiem nie żąda takiego wydania (i nie wystąpiła w tym
przedmiocie np. z powództwem wzajemnym), a powodom przysługiwać będzie
roszczenie o zwrot nakładów dopiero po opuszczeniu wymienionego lokalu.
8
Oczywistym nieporozumieniem jest więc powoływanie się powodów na prawo
zatrzymania wynikające z art. 461 § 1 k.c. (zob. na ten temat np. uzasadnienie
wyroku SN z dnia 10 września 1993 r., I CR 115/93, OSNC 1994/7-8/161).
Skoro podstawy kasacji okazały się nieusprawiedliwione, Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji (art. 39312
k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem
5 lutego 2005 r.).