Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 582/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Marek Sychowicz
SSA Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "P.(...)" Spółki Akcyjnej w P. uprzednio "R.(…)" Spółce z
ograniczoną odpowiedzialnością w P.
przeciwko "J.(...)" Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 kwietnia 2005 r., kasacji strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 maja 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 18 listopada 2003 r. uwzględnił częściowo
powództwo Spółki Akcyjnej P.(...) w P. i zasądził od strony pozwanej J.(...) Spółki z o.o.
w P. na jej rzecz 592,90 zł oraz odsetki ustawowe od kwot 188.008,80 zł, 29.128,58 zł i
84.667,56 zł, zaś dalej idące powództwo o zapłatę kwoty 320.397,84 zł z odsetkami
ustawowymi oddalił.
2
Sąd ten ustalił, że strony łączyła umowa handlowa zawarta w dniu 25 lipca 2002
r., na podstawie której strona powodowa wielokrotnie dokonywała na rzecz pozwanej
spółki sprzedaży książek. Część z nich była zwracana, a strona powodowa za zwracany
towar wystawiała faktury korygujące. W dniu 29 stycznia 2003 r., 7 maja 2003 r. i 5
czerwca 2003 r. strona pozwana dokonała kompensat należności wynikających z faktur
VAT za zakupiony towar z fakturami korygującymi za zwrot książek. Jednocześnie
dokonała wpłat przelewami bankowymi odpowiednio kwot 71.840,50 zł, 3.348,83 zł i
75.038,84 zł. Przy dokonywaniu wpłat w dniach 29 stycznia i 7 maja 2003 r. strona
pozwana oznaczyła tytuł płatności jako „faktury według specyfikacji”, jednakże
specyfikacji tej nie załączyła. Przy wpłacie w dniu 5 czerwca 2003 r. oznaczone zostały
numery faktur, na poczet których dokonano tej wpłaty.
Strona powodowa wpłaty dokonane w dniach 29 stycznia i 7 maja 2003 r.
zaliczyła na najstarsze nieuregulowane należności. Natomiast wpłatę z dnia 5 czerwca
2003 r. zaliczyła w pierwszej kolejności na fakturę VAT (...)/FA, a jej pozostałą część na
fakturę (...)1/FA.
W ocenie Sądu I instancji zaliczenie przez stronę powodową dokonanych wpłat
na najdawniej wymagalne należności nie mogło być uznane za skuteczne. Strona
powodowa zgodnie z wymogami art. 462 k.c. winna była udzielić wpłacającemu
pokwitowań. Skoro zaś ich nie udzieliła, a strona pozwana takich pokwitowań nie
przyjęła, to stosownie do treści art. 451 § 2 k.c. mogła w późniejszym terminie żądać
zaliczenia dokonanych przez siebie wpłat na poczet innych długów niż najdawniej
wymagalne zadłużenia, na które wpłaty zarachowała strona powodowa.
Przy uwzględnieniu wszystkich dyspozycji strony pozwanej co do sposobu
rozliczenia dokonanych przez nią wpłat, złożonych także później niż same wpłaty oraz
przeprowadzonych kompensat w oparciu o zwroty towaru należało przyjąć, że strona
pozwana uregulowała większość zadłużenia z faktur, które stanowiły podstawę
dochodzonego pozwem żądania. Przemawiało to za zasądzeniem na rzecz strony
powodowej jedynie należności wskazanych w wyroku z dnia 18 listopada 2003 r., a dalej
idące powództwo, jako bezzasadne podlegało oddaleniu.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji strony powodowej oddalił ją wyrokiem z
dnia 20 maja 2004 r. U podstaw tego rozstrzygnięcia legła ocena, że Sąd I instancji
wbrew ocenie skarżącego dokonał prawidłowo ustaleń faktycznych, nie przekraczając
granic swobodnej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, co
nakazywało Sądowi Apelacyjnemu podzielić te ustalenia i przyjąć je za własne.
3
Nieuzasadniony był także zarzut naruszenia prawa materialnego art. 451 k.c.
Bezspornym było bowiem, że strona powodowa nie wystawiła pokwitowań, o jakich
mowa w art. 451 § 2 k.c. W konsekwencji strona pozwana miała prawo, by skutecznie
złożyć oświadczenie co do sposobu zarachowania wpłat z dnia 29 stycznia i 7 maja
2003 r. w terminie późniejszym, co uczyniła w piśmie z dnia 3 czerwca 2003 r. Skoro
strona pozwana skorzystała z uprawnień do określenia sposobu zaliczenia spełnionego
przez nią świadczenia, to nie mogło wchodzić w grę zastosowanie art. 451 § 3 k.c.,
którego naruszenie zarzucono w apelacji. Przesłanki stosowania tego przepisu mogłyby
powstać w przypadku, gdyby strona pozwana odmówiła przyjęcia wystawionego przez
stronę powodową pokwitowania i jednocześnie sama nie wskazała sposobu
zarachowania własnej wpłaty.
W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego opartej o podstawę naruszenia prawa
materialnego (art. 3931
pkt 1 k.p.c.) strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 451 k.c.
poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie wyłącznie art. 451 § 1 i § 2
k.c. oraz pominięcie treści art. 451 § 3 k.p.c.
W oparciu o tę podstawę kasacyjną wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku
poprzez uwzględnienie powództwa dodatkowo co do kwoty 229.027,34 zł wraz
z odsetkami ustawowymi, ewentualnie jego uchylenie i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec podstawy kasacji istotne znaczenie dla jej rozpoznania miała wykładnia
treści art. 451 k.c. Zastosowanie tego przepisu wchodzi w grę, gdy dłużnik ma wobec
tego samego wierzyciela kilka długów, a spełnione przez niego świadczenie nie
wystarcza na zaspokojenie całej wierzytelności. Zachodzi w tym przypadku konieczność
rozstrzygnięcia, na poczet którego z długów zaliczyć świadczenie dłużnika. O ile nie
ustaliły tego strony stosunku zobowiązaniowego, sposób zaliczenia dokonanej przez
dłużnika wpłaty określa art. 451 k.c. Przepis ten stwarza możliwość dokonania wyboru,
który dług ma być zaspokojony w pierwszej kolejności dłużnikowi (art. 451 § 1 k.c.), z
zastrzeżeniem, że dłużnik powinien wskazać dług, który chce zaspokoić przy spełnieniu
świadczenia. W braku oświadczenia dłużnika z uprawnienia tego rodzaju może
skorzystać wierzyciel (art. 451 § 2 k.c.) , przy czym dłużnik sposobem wyboru
dokonanym przez wierzyciela nie jest związany, dopóki nie przyjmie pokwitowania
wystawionego przez wierzyciela. Próba skorzystania przez wierzyciela z uprawnienia
przewidzianego w art. 451 § 2 k.c. otwiera zatem dłużnikowi ponownie możliwość
4
wskazania długu, który on chciałby zaspokoić . Treść art. 451 § 2 k.c. nie pozwala
natomiast przyjąć, że bierność wierzyciela, który mógłby skorzystać z uprawnienia
przewidzianego w tym przepisie, lecz tego nie czyni powoduje, że dłużnik może nadal
dokonywać wyboru, na poczet którego długu chce zaliczyć swoje świadczenie. Nadto
wymaga podkreślenia, że przyjęcie takiej możliwości wiązałoby się z niekorzystnymi
konsekwencjami dla pewności obrotu i podważeniem funkcji , które w tym zakresie
spełnia regulacja przewidziana przez art. 451 k.c. Brak oświadczenia dłużnika,
a następnie wierzyciela o sposobie zaliczenia dokonanej wpłaty zezwalałby dłużnikowi
na decydowanie o zaspokojeniu wybranego przez siebie długu w dowolnie długim
terminie i jednocześnie pozbawiał wierzyciela możliwości zaliczenia spełnionego już
świadczenia na poczet jakiejkolwiek jego wierzytelności.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 27 listopada 2002 r. (I CKN 1331/00) Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, że między spełnieniem świadczenia przez dłużnika, który nie
wskazał, na poczet którego z wielu długów dokonał zapłaty, a wystawieniem przez
wierzyciela pokwitowania, o którym mowa w art. 451 § 2 k.c., winno zachodzić
bezpośrednie następstwo czasowe. W przeciwnym razie należy zaś przyjąć, że żadna
ze stron nie skorzystała z możliwości wyboru i wówczas długi podlegają zaspokojeniu
według ustawowej reguły określonej w art. 451 § 3 k.c.
W rozpoznawanej sprawie bezspornym jest, że strona pozwana dokonując
płatności w dniach 29 stycznia i 7 maja 2003 r. nie złożyła oświadczenia zawierającego
stwierdzenie, które długi mają być zaspokojone. Także strona powodowa nie skorzystała
z możliwości oznaczenia długu, na który zalicza otrzymaną wpłatę i nie wystawiła
stosownego pokwitowania. Strona pozwana po spełnieniu świadczenia nie była już
zatem uprawniona do wskazania sposobu zaliczenia wpłat. Wadliwa była zatem ocena
Sądu Apelacyjnego, że uczyniła to skutecznie w piśmie z dnia 3 czerwca 2003 r. W
sytuacji, gdy żadna ze stron nie oznaczyła sposobu zaliczenia wpłat dokonanych przez
stronę pozwaną w dniach 29 stycznia i 7 maja 2003 r. stosownie do wymogów
wynikających z brzmienia art. 451 § 1 i 2 k.c., podlegały one zaliczeniu według reguł
określonych w art. 451 § 3 k.c.
Z tych przyczyn zawarty w kasacji zarzut naruszenia prawa materialnego art. 451
k.c. był uzasadniony i zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39313
§ 1
k.p.c.