Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 606/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSA Andrzej Struzik (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "P.(...)" Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.
przeciwko B. O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 kwietnia 2005 r., kasacji
pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 19 grudnia 2003 r., sygn. akt X Ga
(…),
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 27 maja 2003
r., sygn. akt XIII GC (…) i znosi postępowanie przed Sądem Rejonowym
przekazując sprawę Sądowi Rejonowemu w Ł. Sądowi Pracy do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego i
apelacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2003 r. Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy w Ł.
oddalił apelację pozwanej B. O. od wyroku Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 27 maja 2003
r., którym uchylił on w całości wyrok zaoczny tamtejszego Sądu z dnia 6 marca 2002 r. i
2
zasądził od pozwanej B. O. na rzecz powoda „P.(...)” Spółki z o.o. w Ł. kwotę 15.000 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 20 listopada 2001 r., a w pozostałej części, to jest co do
kwoty 3.000 zł z odsetkami powództwo oddalił, wydał też stosowne orzeczenie w
przedmiocie kosztów procesu. Zasądzona kwota stanowi karę umowną wynikającą z
naruszenia przez pozwaną postanowienia § 9 umowy (określanej przez strony i Sąd
jako „kontrakt”) zawartej między stronami w dniu 3 stycznia 2000 r., stosownie do
którego pozwana zobowiązała się do nieświadczenia usług na rzecz firm
konkurencyjnych w stosunku do powodowej spółki. Sąd II instancji zaakceptował
ustalenia Sądu Rejonowego, stosownie do których pozwana była zatrudniona przez
powoda na stanowisku handlowca w pełnym wymiarze czasu pracy, następnie zaś, w
trakcie trwania stosunku pracy, rozpoczęła działalność gospodarczą i zawarła z
powodem umowę na czas określony od dnia 3 stycznia 2000 r. do dnia 31 grudnia 2000
r., na podstawie której powodowa spółka powierzyła pozwanej zadania związane
z obsługą klientów spółki w wyznaczonym rejonie Polski poprzez przyjmowanie
zamówień, załatwianie reklamacji, dostarczanie towaru i pomoc merytoryczną, przy
czym w umowie ustalono, że do zakresu zadań pozwanej należy realizowanie strategii
działania spółki w rejonie działania, dynamiczny rozwój sprzedaży w powierzonym
regionie, zapewnienie terminowej ściągalności należności od dłużników, przestrzeganie
przepisów prawa pracy oraz zasad i przepisów BHP, ppoż. oraz innych zasad i
przepisów prawa, organizacja procesu pracy w dążeniu do najefektywniejszego
wykorzystania czasu pracy, dbania o interesy spółki i jej dobre imię, współpraca z
sieciami, hurtowniami, detalem i gastronomią, podnoszenie swoich kwalifikacji,
przestrzeganie zasad polityki kredytowej spółki i innych zarządzeń zarządu spółki.
Umowa zawierała także dalsze postanowienia dotyczące odpowiedzialności za
powierzony pozwanej majątek powoda, niepodlegania ubezpieczeniu społecznemu,
kwartalnej oceny działalności pozwanej przez zarząd spółki. Pozwana miała otrzymywać
wynagrodzenie w zryczałtowanej wysokości 1.100 zł plus VAT oraz premię kwartalną
3.000 zł plus VAT pod warunkiem realizacji kwartalnego planu sprzedaży w minimum
95% oraz zwrot udokumentowanych wydatków. Przewidziano możliwość rozwiązania
umowy za trzymiesięcznym wypowiedzeniem, jak też zawarto zobowiązanie pozwanej
do niepodejmowania w okresie obowiązywania umowy i 6 miesięcy po jej zakończeniu
pracy na podstawie stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz innych podmiotów
prowadzących działalność konkurencyjną, jak też działalności takiej na własny rachunek
a na wypadek naruszenia tego postanowienia przez pozwaną zastrzeżono karę umowną
3
w wysokości 3.000 zł za każdy miesiąc pozostały do zakończenia tego okresu. Pozwana
nadal pozostawała w stosunku pracy i otrzymywała z tego tytułu wynagrodzenie a nadto
pobierała wynagrodzenie wynikające z w/w umowy. Takie same umowy były zawierane
przez innych pracowników powoda. Stosunek pracy został rozwiązany w dniu 31
października 2000 r. za porozumieniem stron, przy czym pozwana nie wypowiedziała
umowy z dnia 3 stycznia 2000 r. uznając ją za jedną całość ze stosunkiem pracy.
W grudniu 2000 r. pozwana podjęła pracę w firmie konkurencyjnej w stosunku do
powodowej spółki.
Zdaniem Sądu Okręgowego poprawne są ustalenia, iż wiążący strony kontrakt
ma charakter cywilnoprawny i nie był uzupełnieniem umowy o pracę. Pozwana zawarła
ten kontrakt jako podmiot gospodarczy, a jego zakres wskazuje, iż strony łączyła umowa
o świadczenie usług. Zawarcie tego kontraktu było dobrowolne i korzystne dla
pracownika, nastąpiło też w innym czasie niż zawarcie umowy o pracę. Sąd II instancji
nie podzielił też zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. wskazując, że Sąd I instancji
uzasadnił podstawę prawną wyroku i przytoczył odpowiednie przepisy prawa, zaś
ustosunkowując się do zarzutów apelacji dotyczących oceny dowodów stwierdził, że nie
ulega wątpliwości, iż przyczyny podane jako podstawy odmowy wiarygodności zeznań
świadków są wystarczające. Za nietrafny uznano także zarzut naruszenia art. 483 § 1
k.c. przyjmując, że cywilnoprawny charakter umowy umożliwiał wprowadzenie
postanowień o karze umownej, a brak szkody nie jest przyczyną uzasadniającą
oddalenie powództwa. Bezzasadnym jest także zarzut rażącego wygórowania kary
umownej, gdyż mając na uwadze zwyczaje panujące w obrocie gospodarczym
zastrzeżenie kary umownej w wysokości odpowiadającej miesięcznym dochodom nie
jest wyjątkiem. Za bezzasadny uznano także zarzut naruszenia art. 201 k.p.c. wobec
ustalenia, że strony łączy umowa cywilnoprawna.
Kasację od powyższego wyroku wniosła pozwana powołując jako jej
podstawy naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie oraz naruszenie przepisów prawa procesowego mające istotny wpływ na
wynik sprawy. Odnośnie pierwszej podstawy kasacyjnej wskazano w szczególności, iż
doszło do naruszenia art. 3531
k.c. i art. 58 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p. w zw. z art.
18 § 2 k.p. i art. 1012
§ 1-3 k.p. poprzez uznanie, że cywilnoprawny charakter łączącego
strony kontraktu stanowi samoistną i wystarczającą podstawę swobodnego ustalenia
wzajemnych praw i obowiązków stron bez względu na fakt łączącego strony równolegle
stosunku pracy o treści odpowiadającej treści kontraktu i bez względu na obowiązujące
4
w tym zakresie przepisy kodeksu pracy o zakazie konkurencji, a także przepisy prawa
podatkowego i ubezpieczeń społecznych, nadto naruszenie art. 3531
k.c. w zw. z art. 65
ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 10 k.p. poprzez nieodpłatne
ograniczenie swobody wyboru pracy po ustaniu kontraktu. Odnośnie drugiej podstawy
kasacyjnej wskazano, iż doszło do naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. poprzez pominięcie
przez Sąd II instancji wskazania w uzasadnieniu wyroku przyczyn uznania za
niesprzeczny z ustawą postanowień umowy o karze umownej oraz całkowity brak
odniesienia do zarzutu obejścia przepisów prawa podatkowego i ubezpieczeń
społecznych, a przez to niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku, a nadto naruszenie
art. 201 k.p.c. w zw. z art. 476 k.p.c. poprzez rozpoznanie sprawy w niewłaściwym
postępowaniu odrębnym. Powołując powyższe podstawy powódka wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda
na rzecz pozwanego kosztów procesu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Okręgowego w Ł., a także wyroku Sądu I instancji i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając kasację pozwanej zwrócić uwagę należy, iż stosownie do art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Z 2005 r. Nr 13,
poz. 98) do jej rozpoznania stosuje się przepisy kodeksu postępowania cywilnego
obowiązujące przed dniem 6 lutego 2005 r.
Kasacja pozwanej jest uzasadniona.
W pierwszej kolejności dostrzec trzeba, iż sądy obu instancji błędnie
zakwalifikowały umowę zawartą przez strony jako umowę o świadczenie usług, odrębną
od wiążącej strony umowy o pracę i nie będącą jej uzupełnieniem. W świetle ustaleń
faktycznych Sądów obu instancji nie budzi wątpliwości, iż charakter czynności
wykonywanych przez pozwaną w ramach umowy o pracę i na podstawie tzw. kontraktu
był tożsamy lub bardzo zbliżony. Sąd w zaskarżonym wyroku nie odniósł się wprawdzie
do kwestii, czy możliwym było oddzielenie czynności pozwanej z obu tych umów oraz
czy były one wykonywane w tym samym czasie, co miałoby istotne znaczenie dla
zakwalifikowania umowy z dnia 3 stycznia 2000 r., jednakże sama treść tej umowy,
wynikająca z ustaleń faktycznych stojących u podstaw zaskarżonego wyroku, nawet bez
ustaleń we wskazanym wyżej zakresie, jednoznacznie przesądza, iż w istocie miała ona
charakter umowy o pracę (art. 22 § 1 k.p.). Doktryna i orzecznictwo zgodnie wskazują,
5
że istotnymi elementami stosunku pracy, odróżniającymi go od stosunków wynikających
z umów cywilnoprawnych są: obowiązek świadczenia pracy osobiście, w sposób
podporządkowany pracodawcy oraz ponoszenie ryzyka gospodarczego i osobowego
przez pracodawcę. Treść łączącej strony umowy jednoznacznie wskazuje, iż elementy
te w nim występują. Umowa wprost zobowiązuje pozwaną do przestrzegania przepisów
prawa pracy oraz zasad i przepisów BHP, nakazuje organizowanie procesu pracy w
dążeniu do najefektywniejszego wykorzystania czasu pracy, podnoszenie kwalifikacji i
przestrzeganie zarządzeń zarządu powodowej spółki. Wyraźnie zatem z umowy wynika
obowiązek pozwanej podporządkowania się pracodawcy i dyscyplinie pracowniczej,
element, który przy umowie cywilnoprawnej nie występuje. Postanowienia umowy
wskazują także na ponoszenie ryzyka gospodarczego i osobowego przez pracodawcę,
w przeciwnym bowiem wypadku niezrozumiałym byłyby motywy zobowiązywania
pozwanej do przestrzegania przepisów BHP, nakazu efektywnego wykorzystania czasu
pracy i podnoszenia kwalifikacji. Nie sposób też nie dostrzec, iż postanowienia umowy
o wynagrodzeniu są również charakterystyczne dla umowy o pracę, a to stałe
miesięczne wynagrodzenie ryczałtowe, niezależne od efektów pracy oraz kwartalna
premia zależna od wykonania planu. Poza premią, określoną w sposób typowy dla
stosunku pracy, brak charakterystycznych dla stosunku cywilnoprawnego elementów
związania wynagrodzenia z osiąganymi efektami. Umowa nie obciąża też ryzykiem
prowadzonej działalności pozwanej.
Sąd Okręgowy, mimo wyraźnych zarzutów apelacji dotyczących charakteru
zawartej przez strony umowy, w ogóle nie rozważył jej istotnych elementów
decydujących o zakwalifikowaniu powstałego stosunku prawnego. Podnoszone w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku argumenty o dobrowolności zawarcia umowy oraz
zawarcia jej w innym czasie niż umowy o pracę z punktu widzenia istoty łączącego
strony stosunku pozostają bez znaczenia. Stosownie do art. 22 § 11
k.p. zatrudnienie w
warunkach określonych w § 1 tego artykułu jest zatrudnieniem na podstawie stosunku
pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Okoliczność, że strony
wcześniej już łączyła umowa o pracę powoduje, iż umowę z dnia 3 stycznia 2000 r.
traktować należy jako modyfikującą już istniejący stosunek pracy w zakresie
wynagrodzenia i precyzującą zakres obowiązków pracownika, nie sposób zaś przyjąć,
że doszło do powstania między stronami odrębnego od stosunku pracy stosunku
cywilnoprawnego.
6
Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, iż dopuszczalne jest zawarcie przez
pracodawcę z pracownikiem umowy cywilnoprawnej (o świadczenie usług, agencyjnej
czy też o dzieło), jednakże umowa taka powinna dotyczyć innych czynności, niż
wynikające z umowy o pracę, a także nie mogą w niej przeważać elementy
charakterystyczne dla umowy o pracę (m. in. w wyroku z dnia 2 grudnia 1975 r. sygn. I
PRN 42/75 nie publikowanym, uchwale z dnia 12 marca 1969 r. sygn. III PZP 1/69
publikowanej OSNC 1969/11/197, uchwale z dnia 12 kwietnia 1994 r. sygn. I PZP 13/94
publikowanej OSNP 1994/3/39), a stanowisko to było akceptowane przez doktrynę.
Jakkolwiek w późniejszym okresie zarysowało się, szczególnie w doktrynie, stanowisko
bardziej liberalne, dopuszczające zawieranie przez pracodawcę i pracownika umów
cywilnoprawnych dotyczących świadczenia poza czasem pracy dodatkowej pracy tego
samego rodzaju, co wynikająca ze stosunku pracy, to jednak odnoszone jest ono do
pracy charakteryzującej się dużym stopniem samodzielności, której z natury obce jest
podporządkowanie, jak na przykład pracy naukowej. Jednakże i to liberalne stanowisko
nie pozwala zakwalifikować jako umowy cywilnoprawnej o świadczenie usług zawartej
przez pracodawcę z pracownikiem umowy zawierającej elementy charakterystyczne dla
stosunku pracy, w niniejszej zaś sprawie elementy takie przedmiotowa umowa zawiera.
Jakkolwiek kasacja wprost nie zarzuca naruszenia art. 22 § 1 i § 11
kodeksu
pracy, to, zarzucając naruszenie prawa materialnego, podnosi, iż doszło do naruszenia
art. 3531
kodeksu cywilnego, a także art. 58 § 1 i 2 kodeksu cywilnego w zw. z art. 300
kodeksu pracy w zw. z art. 18 § 2 kodeksu pracy oraz art. 1012
§ 1-3 kodeksu pracy tj.
przepisów prawa pracy o zakazie konkurencji, a podnosząc zarzut naruszenia
przepisów prawa procesowego mającego istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie
art. 328 § 2 k.p.c., wskazuje na brak odniesienia w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
do podnoszonego w apelacji zarzutu obejścia prawa podatkowego i ubezpieczeń
społecznych, a przez to niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku, a także naruszenia
art. 201 k.p.c. w związku z art. 476 k.p.c. poprzez nierozpoznanie sprawy we właściwym
postępowaniu odrębnym, a uzasadniając ten zarzut wywodzi, że sprawa powinna być
rozpoznana w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, jako
dotycząca roszczeń ze stosunkiem pracy związanych. W sytuacji kiedy poczynione w
sprawie przez Sądy obu instancji ustalenia faktyczne dają dostateczne podstawy do
właściwego zakwalifikowania umowy zawartej przez strony, przy czym kwalifikacja ta
jest niezbędna dla rozważenia zasadności wyżej przedstawionych zarzutów kasacji,
zachodzi konieczność dokonania takiej kwalifikacji przez Sąd Najwyższy, pomimo że
7
zarzut naruszenia art. 22 § 1 i § 11
nie został podniesiony. Ocena umowy stron jako
umowy o pracę przesądza zasadność zarzutu naruszenia art. 3531
k.c. w związku z art.
art. 1012
k.p., albowiem strony nie mogły swobodnie regulować w umowie postanowień
tzw. klauzuli konkurencyjnej, ale zakres tej swobody ograniczony był przez powołany
przepis kodeksu pracy. Jednocześnie kwalifikacja zawartej przez strony umowy jako
umowy o pracę przesądza potrzebę rozstrzygnięcia sprawy w oparciu o przepisy prawa
pracy, a przez to czyni zbędnymi dalsze rozważania dotyczące zarzutów przytoczonych
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, jako będących konsekwencją
nieprawidłowego zakwalifikowania umowy w zaskarżonym wyroku.
Skoro przedmiotowa umowa stanowi umowę uzupełniającą i modyfikującą
stosunek pracy łączący strony, nie zmieniając jednak jego istoty, to niniejsza sprawa
stanowi sprawę z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c.,
podlegającą rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa
pracy. Rozpoznanie sprawy w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych
stanowiło naruszenie art. 201 k.p.c. w zw. z art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c. mogące mieć istotny
wpływ na wynik sprawy. W szczególności Sąd II instancji rozpoznając sprawę we
właściwym postępowaniu odrębnym powinien, na podstawie art. 378 § 1 k.p.c., z urzędu
wziąć pod uwagę nieważność postępowania przed Sądem Rejonowym wynikającą ze
sprzeczności składu tego sądu z przepisami prawa (art. 47 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 4
k.p.c.). Ewentualne uchylenie w wyniku uwzględnienia kasacji tylko wyroku Sądu II
instancji obligowałoby ten Sąd do wydania, po ponownym rozpoznaniu sprawy,
orzeczenia wskazanego w art. 386 § 2 k.p.c. W tej sytuacji za właściwe należy uznać
uchylenie na podstawie 39313
§ 1 k.p.c. zaskarżonego wyroku, jak też wyroku Sądu I
instancji, zniesienie postępowania przed tym ostatnim Sądem na podstawie art. 39319
w
zw. z art. 386 § 2 k.p.c. i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Rejonowemu – Sądowi Pracy.
Ponownie rozpoznając sprawę w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu
prawa pracy, Sąd zastosuje do oceny zasadności roszczenia powoda i zarzutów
pozwanej przepisy prawa pracy, czyniąc przy tym niezbędne dla zastosowania tych
przepisów ustalenia faktyczne.