Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 662/04
POSTANOWIENIE
Dnia 13 maja 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E. P.
przy uczestnictwie M. P. i T. S.
o stwierdzenie nabycia spadku po W. P., po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 13 maja 2005 r., kasacji uczestniczki postępowania T. S. od postanowienia Sądu
Okręgowego w B. z dnia 22 kwietnia 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej apelację uczestniczki
postępowania oraz orzekającej o kosztach postępowania odwoławczego i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w B. do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni – E. P., wskazując jako uczestników postępowania M. P. i T.
P., domagała się stwierdzenia, że nabyła w całości spadek po W. P. na podstawie
testamentu z dnia 2 lutego 1998 r.
M. P. wniósł natomiast o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy,
ponieważ – jego zdaniem – wspomniany testament zawiera jedynie rozporządzenia
majątkowe (zapisy).
Uczestniczką postępowania – na skutek wezwania Sądu – została także T. S..
Również ona opowiedziała się za dziedziczeniem testamentowym, ale jako
spadkobierców wskazała siebie, wnioskodawczynię i T. P.
2
Sąd Rejonowy w B. postanowieniem z dnia 1 września 2003 r. stwierdził, że
spadek po W. P. na podstawie ustawy nabyli: żona – T. P. oraz dzieci – E. P. i M. P. po
1/3 części.
Sąd ustalił, że spadkodawca zmarł dnia 2 października 1998 r. w B.. W chwili
śmierci pozostawał w związku małżeńskim z T. P. Pozostawił dwoje dzieci: E. P. i M. P.
Własnoręczny testament spadkodawcy z dnia 2 lutego 1998 r. zawiera wyłącznie zapisy.
Sąd Rejonowy uznał, że testament sporządzony przez W. P. jest ważny.
Jednakże nie zmienia on porządku dziedziczenia, ponieważ spadkodawca ograniczył
testament jedynie do rozrządzeń o charakterze majątkowym w postaci ustanowienia
zapisów.
Postanowienie zaskarżyły wnioskodawczyni i uczestniczka postępowania – T. S..
Wnioskodawczyni, zarzucając w apelacji naruszenie art. 961 k.c., domagała się
stwierdzenia, że nabyła spadek w całości na podstawie testamentu. T. S. zaś
zakwestionowała wykładnię testamentu, zarzucając, że z literalnego brzmienia
testamentu („Spadkobiercami mojego majątku ustanawiam:”...) wynika jednoznacznie, iż
spadkodawca wyraził wolę zmiany porządku dziedziczenia, a nie ustanowienia zapisów.
Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2004 r. oddalił obie
apelacje.
Z uzupełnionej przez Sąd odwoławczy podstawy faktycznej rozstrzygnięcia
wynika, że W. P. żenił się dwa razy. Z pierwszego małżeństwa pochodzi
wnioskodawczyni – E. P. Drugi raz spadkodawca ożenił się z T. P. i z tego związku
pochodzi uczestnik postępowania – M. P.
T. P. była dotknięta nieuleczalną, postępującą choroba i z tego powodu w 1996 r.
została oddana do domu opieki, gdzie przebywała aż do śmierci. M. P. jest
niedorozwinięty umysłowo i przebywa w domu opieki społecznej od 1990 r.
W. P. troszczył się o żonę i syna; odwiedzał ich i łożył na utrzymanie. Utrzymywał
też stałe kontakty z wnioskodawczynią i jej rodziną. Liczył, że córka – po jego śmierci –
przejmie opiekę na przyrodnim bratem. W rozmowach z wnioskodawczynią dawał jej to
wielokrotnie do zrozumienia. Spadkodawca gromadził majątek w przekonaniu, że ułatwi
on życie dzieciom.
W 1993 r. W. P. poznał T. S.. Związał się z nią na stałe i traktował jako partnerkę
życiową. Pozostawał w bliskich stosunkach z jej rodziną, zwłaszcza z matką.
Spadkodawca – po sprzedaży domu w B. – kupił mieszkanie w B. przy ul. G. i
zamieszkał tam z T. S. W rozmowach z bliskimi mu osobami, jak również ze znajomymi
3
zapewniał, że na wypadek śmierci zamierza zabezpieczyć T. S., żonę, dzieci i wnuczki.
W rozmowie z notariuszem, dotyczącej sporządzenia testamentu W. P. stwierdził, że
chce, aby mieszkanie w B. odziedziczyła T. S. pod warunkiem, iż po jej śmierci otrzyma
je wnioskodawczyni. Stwierdził też, że pozostały majątek powinna otrzymać córka,
zobowiązana do utrzymania przyrodniego brata. Rozmowa z notariuszem nie
zakończyła się sporządzeniem testamentu, ponieważ spadkodawca chciał się jeszcze
zastanowić nad treścią testamentu.
Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji, że testament
spadkodawcy zawiera jedynie zapisy. Użycie w nim słowa „zapisuje” nie może
przesądzać o takiej interpretacji testamentu, ponieważ spadkodawca użył w nim także
słów „przekazuję” i „ustanawiam”. Sąd uznał, odwołując się do art. 961 k.c., że
spadkodawca rozrządził w testamencie majątkiem na rzecz kilku osób, wyczerpując przy
tym prawie cały spadek, a zatem powołał te osoby do całego spadku w częściach
ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Jednakże powołanie wnioskodawczyni jako spadkobiercy – zdaniem Sądu – jest
nieważne ze względu na zastrzeżenie terminu i warunku w sytuacji, gdy z treści
testamentu i z okoliczności wynika, że bez tych zastrzeżeń nie doszłoby do powołania
spadkobiercy (art. 962 k.c.). Zastrzeżenia terminu Sąd dopatrzył się w pkt 1 testamentu
dotyczącym rozrządzenia mieszkaniem w B., a warunku – w pkt 4 odnoszącym się do
oszczędności zgromadzonych w dolarach amerykańskich.
Sąd Okręgowy uznał, że nieważność testamentu w zasadniczej części (pkt 1 i 4 )
pociąga za sobą, ze względu na konstrukcję testamentu, stanowiącego w istocie całość,
oraz okoliczności związane z sytuacją życiową i osobistą spadkodawcy, nieważność
całego testamentu.
Postanowienie zaskarżyła tylko uczestniczka postępowania – T. S.. W kasacji,
opartej na obu postawach z art. 3931
k.p.c., jej pełnomocnik zarzucił naruszenie przez
niewłaściwe zastosowanie art. 961 i art. 948 k.c. oraz obrazę art. 233 i art. 217 k.p.c.
Powołując się na te podstawy kasacyjne, wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia (bądź orzeczeń Sądów obu instancji) i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. – jak wynika z uzasadnienia podstawy kasacyjnej i
jej rozwinięcia w motywach kasacji – polega w istocie na tym, że Sąd błędnie ustalił, iż
4
spadkodawca rozporządził mieszkaniem w Ł. przy ul. P. na rzecz T. S., co w
przekonaniu skarżącej mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Punkt drugi testamentu, który dotyczy wspomnianego mieszkania, zawiera
następujące rozrządzenie spadkodawcy: „Mieszkanie moje wraz z wyposażeniem
zlokalizowane w Ł., ul P., akt notarialny wydany przez Kancelarię w Ł. dn. 19 kwietnia
1997 r., Księga wieczysta kw nr (…) zapisuję mojej córce E. P. zamieszkałej w (…)”.
Przytoczony punkt testamentu wskazuje jednoznacznie, że ustalenie Sądu drugiej
instancji, iż spadkodawca rozrządził mieszkaniem w Ł. na rzecz uczestniczki
postępowania – T. S. jest, oczywiście, sprzeczne z treścią testamentu. Stwierdzona
sprzeczność mogła mieć – co trafnie podniosła skarżąca – wpływ na wynik sprawy.
Wadliwe ustalenie stanowiło bowiem element podstawy, z której Sąd wywiódł argumenty
prowadzące do uznania, że testament jest nieważny. Zarzut naruszenia art. 233 § 1
k.p.c. należało więc uznać za uzasadniony.
Sąd, ustalając treść testamentu, sięgnął do reguł przewidzianych w art. 961 k.c.
Konieczną przesłanką zastosowania tego przepisu jest istnienie wątpliwości, czy chodzi
o powołanie do spadku, czy też o ustanowienie zapisu. Tymczasem w sprawie brak
wyraźnego ustalenia, czy testament spadkodawcy rodzi taką wątpliwość. Uzasadnienie
zaskarżonego postanowienia może przemawiać przeciwko istnieniu wspomnianej
wątpliwości. Sąd stwierdził w nim bowiem, że podziela argumentację uczestniczki
postępowania – T. S., zawartą w apelacji, że testament zmienił porządek dziedziczenia.
T. S., wskazując na stosowne sformułowania testamentu, twierdziła zaś, że
spadkodawca niewątpliwie powołał do spadku oznaczone osoby. W tej sytuacji nie
można odeprzeć zarzutu naruszenia art. 961 k.c., które – zdaniem skarżącej – polega
na jego niewłaściwym zastosowaniu w sytuacji, gdy nie wiadomo, czy testament
spadkodawcy rodzi wątpliwości, o której mowa w hipotezie tego przepisu.
Wobec skutecznego zakwestionowania ustalenia Sądu co do treści rozrządzenia
zawartego w pkt 2 testamentu, w zasadzie zdezaktualizował się zarzut naruszenia art. 948
k.c., ponieważ oparta na nim krytyka dokonanej przez Sąd wykładni testamentu i jej
konsekwencji jest związana ze wspomnianym wadliwym ustaleniem. W związku z tym
zarzutem należy jednak dodać – co trafnie podniosła skarżąca – że argument Sądu iż
„bez skutecznego pozostawienia córce oszczędności w dolarach, nie byłoby powołania
T. S. do dziedziczenia oszczędności na koncie w banku”, użyty na rzecz uznania
testamentu za nieważny, nie poddaje się weryfikacji z powodu braku jakiegokolwiek
uzasadnienia.
5
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy – na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. Nr 13, poz. 98) – orzekł, jak w
sentencji postanowienia.