Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 806/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa "M.(…)" Sp. z o.o. w W.
przeciwko Przedsiębiorstwu "W.(…)" Sp. z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 czerwca 2005 r., kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 14 maja 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo (pkt I) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód „M.(…)” spółka z o.o. w W. domagał się zasądzenia pod pozwanego
Przedsiębiorstwa „W.(…)” spółka z o.o. w W. kwoty 223.735,46 zł, stanowiącej
wynagrodzenie za montaż automatyki wentylacyjnej w ramach inwestycji pod nazwą
„Rozbudowa C.(…) w W.” (153.185,91 zł) oraz inwestycji pod nazwą „Zakład (…) w O.”
(70.549,55 zł). W związku z częściową zapłatą należności przez pozwanego powód, po
dokonaniu określonych zaliczeń dokonanych przez pozwanego wpłat, zmienił
2
powództwo i domagał się zasądzenia kwoty 126.126,21 zł z ustawowymi odsetkami od
poszczególnych składających się na nią należności. Zmiana polegała na ograniczeniu
pierwotnego żądania do kwoty 107.948,21 zł, a następnie rozszerzeniu żądania o kwotę
18.178 zł stanowiącą należność z faktury nr (…).
Prawomocnym wyrokiem częściowym z dnia 28 listopada 2000 r. Sąd Okręgowy
w W. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 42.994,12 zł obejmującą
należność z faktury nr (…) oraz kwotę 24.816,12 zł uznaną przez stronę pozwaną.
Pismem procesowym z dnia 19 marca 2001 r. pozwany kolejny raz zmienił
żądanie domagając się zasądzenia kwoty 107.948,21 zł z ustawowymi odsetkami
liczonymi od nowo ustalonych kwot oraz terminów, będących wynikiem zaliczeń wpłat
pozwanej w pierwszym rzędzie na odsetki.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie powództwa. Podnosiła, że skutecznie
potrąciła z dochodzonej przez powoda kwoty wzajemne wierzytelności z tytułu kar
umownych w łącznej kwocie 64.452 zł, a nadto na podstawie wyroku częściowego
zapłaciła kwotę 42.994,12 zł.
Wyrokiem z dnia 18 czerwca 2002 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo w
oparciu o następujące ustalenia.
Powód jako wykonawca i pozwany jako zamawiający zawarli w dniu 11 września
1998 r. umowę której przedmiotem było wykonanie montażu automatyki wentylacji w
inwestycji C.(…) z terminem zakończenia do dnia 7 października 1998 r. Strony określiły
wynagrodzenie ryczałtowe na kwotę 170.000 zł plus VAT. W dniu 22 stycznia 1999 r.
strona pozwana poinformowała pisemnie powoda o obciążeniu go karami umownymi za
nieterminowe wykonanie robót w łącznej kwocie 35.020 zł. Powód odmówił zapłaty kar
jako naliczonych bezzasadnie. W odpowiedzi na wezwanie powoda z dnia 25 lutego
1999 r. do zapłaty kwoty 267.842,50 zł pozwana spółka dokonała zapłaty kwoty
19.898,17 z oznaczeniem dowodu wymagalności na fakturę nr 383/98. następnie
pismem z dnia 7 czerwca 1999 r. Uznała wysokość zadłużenia i przesłała powodowi
harmonogram spłaty, zobowiązując się do uregulowania całej zaległości do dnia 25
sierpnia 1999 r. Kolejnym pismem z dnia 9 czerwca 1999 r., strona pozwana
potwierdziła wysokość zadłużenia, jednak zwróciła się do powoda o odstąpienie od
naliczania odsetek w zamian za terminową spłatę zadłużenia oraz o nienaliczanie kar za
zwłokę w wykonaniu inwestycji C.(…). Obie inwestycje oddane zostały przez powoda z
wadami. Ostatecznie w obiekcie w O. instalację automatyki agregatów (…) wykonał na
zlecenie pozwanego inny wykonawca, wystawiając fakturę za wykonane prace na kwotę
3
8.399,70 zł. Pozwany obciążył powoda karami umownymi za nieterminowe wykonanie
tych prac. Przedstawiciele obiektu C.(…) wystosowali do pozwanego noty obciążeniowe
z wezwaniem do zapłaty kwot 254.743,59 zł i 149.849,17 z tytułu kar umownych za
opóźnienie w usunięciu wad.
Sąd Okręgowy uznał, że strona powodowa nie udowodniła wysokości
przysługującego jej według żądania pozwu roszczenia. Wskazał, że powód
nieprawidłowo zaliczył częściowe zapłaty dokonywane przez pozwanego na poczet
odsetek długów najdawniej wymagalnych mimo, że dłużnik wskazywał dług, który miał
być daną zapłatą zaspokojony oraz nie uwzględnił w swym żądaniu przyznanej dalszej
wpłaty pozwanego.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył apelacją powód.
Sąd Apelacyjny podzielił zarzut skarżącego, iż Sąd Okręgowy stwierdzając
nieudowodnienie przez powoda wysokości przysługującej mu od pozwanego
wierzytelności, nie ustalił sposobu zaliczenia przez powoda na poczet wynagrodzenia za
roboty montażowe wpłat dokonywanych przez pozwanego, a tym samym dowolnie
przyjął, że zaliczenie jest niezgodne z zasadą wyrażoną w art. 451 § 1 k.c. W związku z
tym dopuścił w postępowaniu apelacyjnym dowód z opinii biegłego na podstawie
którego ustalił, że dochodzona przez powoda kwota 107.948,21 zł została wyliczona
przy uwzględnieniu zaliczeń wpłat, dokonywanych przez pozwanego na rzecz
poszczególnych faktur, w pierwszym rzędzie na poczet odsetek. Tym samym zaliczenie
zapłat leżące u podstaw wyliczenia dochodzonego roszczenia dokonane zostało
zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 451 § 1 zd. 2 k.p.c. Ten sposób zaliczenia - w
pierwszym rzędzie na poczet odsetek - stanowi ustawowe uprawnienie wierzyciela i
dłużnikowi nie przysługuje co do takiego sposobu zaliczenia sprzeciw. W związku z tym
- jak stwierdził - bez znaczenia dla oceny cywilnoprawnych skutków zaliczenia przez
powoda zapłat pozwanej pozostaje ustalenie biegłego wskazujące na
nieewidencjonowanie tych zaliczeń w zapisach księgowych powoda. Zapisy księgowe
stanowią bowiem wewnętrzną sprawę wierzyciela i jak wynika to z opinii biegłego, mogą
być dokonane po całkowitej spłacie zadłużenia.
Jednocześnie wskazał, iż nie uzasadnia to uwzględnienia w całości
dochodzonego przez powoda roszczenia. Pozwany w piśmie procesowym z dnia 22
maja 2001 r. zgłosił bowiem zarzut potrącenia wierzytelności wzajemnych w łącznej
kwocie 64.452, zaś Sąd Okręgowy przedstawionych do potracenia i kwestionowanych
przez powoda wierzytelności nie rozważył.
4
Kierując się powyższym, Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem zmienił wyrok
Sądu Okręgowego przez uwzględnienie powództwa co do kwoty 43.493,61 zł,
zasądzając ją z ustawowymi odsetkami od kwot cząstkowych i dat szczegółowo w
sentencji wskazanych, oraz uchylił wyrok Sądu Okręgowego w części oddalającej
powództwo co do kwoty 64.454,60 zł i orzekającej o kosztach, i w tym zakresie
przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o
kosztach postępowania apelacyjnego.
W kasacji pozwanego, zaskarżającej wyrok Sądu Apelacyjnego w części
uwzględniającej powództwo, skarżący z powołaniem się na obie ustawowe podstawy
zarzucił:
1/ błędną wykładnię art. 451 § 1 zd. 2 poprzez przyjęcie, że zaliczenie zapłat
leżące u podstaw wyliczenia dochodzonego roszczenia dokonywane było zgodnie
z wyrażoną w tym przepisie zasadą,
2/ niezastosowanie art. 5 k.c. w zw. z art. 451 § 1 k.c. zd. 2 wobec
niepowiadomienia dłużnika o zaliczeniu wpłat na poczet należności ubocznych, inaczej
niż to wynikało z informacji zawartej w potwierdzeniu sald, aż do dnia 8 maja 2000 r.,
3/ naruszenie art. 232 zd. 2 k.p.c. i art. 241 k.p.c. w z. z art. 391 k.p.c. poprzez
dopuszczenie przez Sąd drugiej instancji z urzędu dowodu z opinii biegłego rewidenta
nie wskazanego przez stronę powodową i uzupełnienie w ten sposób materiału
dowodowego,
4/ naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w z. z art. 391 k.p.c. przez
niedokonanie przez Sąd drugiej instancji wszechstronnej oceny mocy dowodowej
zebranych w sprawie dowodów i nieuwzględnienie wskazanej przez pozwanego i
potwierdzonej przez biegłego okoliczności odmiennego sposobu zaliczeń w ewidencji
księgowej pozwanego (wyłącznie na poczet należności głównej), dokonanie ustaleń
sprzecznych z treścią zebranego materiału dowodowego co do wysokości i okresów
wymagalności poszczególnych kwot, a przede wszystkim pominiecie okoliczności, że
powód dokonał zarachowania wpłat i złożył w tym zakresie oświadczenie w formie
potwierdzenia salda ksiąg rachunkowych na dzień 31 grudnia 1999 r. na kwotę
100.526,32 zł, zgodnie ze wskazaniem pozwanego wyłącznie na poczet należności
głównej.
5/ nieważność postępowania w zakresie części żądania powoda ponad kwotę
83.131,89 zł, w związku z zasądzeniem tego roszczenia w ramach wyroku częściowego
5
Sądu pierwszej instancji z dnia 28 listopada 2000 r. i naruszenie tym samym art. 378 § 1
zd. 2 k.p.c. i art. 386 § 3 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 3 k.p.c.
We wnioskach kasacyjnych pozwany domagał się uchylenia wyroku Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania, a w razie uwzględnienia zarzutu nieważności również odrzucenia pozwu
ponad kwotę 83.131,89 zł oraz zasądzenia kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Na dochodzoną przez powoda, po pierwszej modyfikacji powództwa, kwotę
126.126,21 zł składały się kwota 107.948,21 zł pozostała z pierwotnego żądania po
dokonaniu częściowej zapłaty przez pozwanego, oraz nowa kwota 18.178 zł stanowiąca
należność z faktury nr (…). Wyrokiem częściowym Sąd Okręgowy zasądził na rzecz
powoda tę ostatnią należność oraz kwotę 24.816,12 zł, która w ustaleniach Sądu
Apelacyjnego nie została wyspecyfikowana. Jak wynika z uzasadnienia zaskarżonego
wyroku pozwany zapłacił powodowi na podstawie tego wyroku całą zasądzoną nim
kwotę tj. 42.994,12 zł. Dokonane ustalenia nie wskazują daty dokonania jej zapłaty. Z
opisu przebiegu sprawy, który przytacza Sąd Apelacyjny wynika nadto, że kolejna
zmiana powództwa w dniu 19 marca 2001 r., kiedy to wartość dochodzonego przez
powoda roszczenia określona została na kwotę 107.948,21 zł, była następstwem
zaliczeń przez powoda wpłat dokonanych przez pozwanego w pierwszym rzędzie na
odsetki. Motywy zaskarżonego wyroku nie dają jednak odpowiedzi na pytanie jakich
konkretnie wpłat i z jakich tytułów zaliczenie to dotyczy, w szczególności, czy - jak
podnosi to pozwany w kasacji - dotyczy to także należności zasądzonej wyrokiem
częściowym w kwocie 24.816,12 zł.
W tej sytuacji, twierdzenie skarżącego, iż powód już po wyroku częściowym w
dalszym ciągu domagał się zasądzenia tej kwoty, zaś Sąd Apelacyjny zaskarżonym
wyrokiem żądanie to uwzględnił, nie daje się zweryfikować pod względem zgodności z
rzeczywistym stanem rzeczy. Niemożliwe jest tym samym, w istniejącym stanie ustaleń,
podjęcie przez Sąd Najwyższy oceny odnośnie do zasadności zarzutu nieważności
postępowania w zakresie w jakim sprawa, o to samo co obecnie roszczenie, została już
prawomocnie osądzona (art. 379 pkt 3 k.p.c.). Trafnie przy tym podnosi skarżący w
uzasadnieniu tego zarzutu, że z wyliczenia różnicy między wynoszącą 126.126,01 zł
kwotą roszczenia powoda zgłoszoną przed wyrokiem częściowym oraz kwotą 42.994,12
zł objętą tym wyrokiem, wynikałoby, że będące przedmiotem rozpoznania przez Sąd
Apelacyjny powództwo nie powinno przekraczać kwoty 83.131,09 zł.
6
Zarzuty rozpoznawanej kasacji podlegają ocenie w oparciu o przepisy kodeksu
postępowania cywilnego w ich brzmieniu obowiązującym w dacie orzekania przez Sąd
drugiej instancji (art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych - Dz. U.
2005 r. Nr 13, poz. 98).
W tym stanie prawnym nie można podzielić stanowiska skarżącego, który
w ramach zarzutu naruszenia art. 232 k.p.c., kwestionuje co do zasady dopuszczalność
przeprowadzenia przez sąd drugiej instancji - poza sytuacją przewidzianą w art. 381
k.p.c. - niewskazanego przez strony dowodu z urzędu. Także bowiem po nowelizacji
kodeksu postępowania cywilnego, dokonanej ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie
ustawy - Kodeks postępowania cywilnego... (Dz. U Nr 48, poz.554), przy istotnym
wzmocnieniu zasady kontradyktoryjności, zachowany został cel postępowania cywilnego
w postaci dążenia do wydania orzeczenia zgodnego z zastosowaną normą, to jest
takiego , które odpowiada rzeczywistym okolicznościom sprawy. Sąd nie został więc
pozbawiony inicjatywy dowodowej, która jednak oparta została na jego uznaniu, a nie
jak poprzednio na obowiązku ustawowym (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego
2004 r., IV CK 24/03, OSNC 2005 r. nr 3, poz. 45).
Ramy swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) wyznaczają wymagania
prawa procesowego, zasady doświadczenia życiowego, reguły logicznego
rozumowania, według których sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny
rozważa materiał dowodowy jako całość, dokonuje wyboru określonych środków
dowodowych, a rozważając ich moc oraz wiarygodność, odnosi je do pozostałego
materiału dowodowego.
W świetle powyższych dyrektyw dokonana przez Sąd Apelacyjny ocena dowodów
przedstawia się jako wadliwa. Słusznie podnosi skarżący, iż dokonany przez Sąd
Apelacyjny wybór dowodów polegający na przyznaniu dowodowi z opinii biegłego
zasadniczego i w istocie przesądzającego o wyniku rozstrzygnięcia znaczenia nie został
poprzedzony rozważeniem w sposób wszechstronny zebranego w sprawie materiału
dowodowego. Sąd ten pominął bowiem dowód z dokumentu potwierdzenia sald
wystawionego przez stronę powodową na dzień 31 grudnia 1999 r., który doręczony
pozwanej stanowił, w jej ocenie, stanowcze i ostateczne, a więc nie podlegające zmianie
oświadczenie powoda potwierdzające sposób zarachowania dotychczasowych wpłat
pozwanego. W rezultacie, podzielić należy ocenę pozwanego, iż prawidłowość ustaleń
Sądu Apelacyjnego w zakresie niezbędnym dla właściwego zastosowania art. 451 § 1
7
zd. 2 nasuwa poważne wątpliwości. Już z tej przyczyny, zarzut kasacyjny naruszenia
powołanego przepisu jest uzasadniony.
Zgodnie z regułami zarachowania, które określa art. 451 k.c. na wypadek, gdy
dłużnik ma względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju
wynikających z różnych tytułów w sytuacji i gdy spełniane świadczenie nie wystarcza na
zaspokojenie wierzyciela w całości (a strony nie umówiły się inaczej) o zaliczeniu go na
określony dług decyduje wola dłużnika wyrażona przy spełnieniu świadczenia (§ 1 zd.
1). Oświadczenie w przedmiocie zarachowania dłużnik powinien złożyć najpóźniej przy
przyjęciu pokwitowania, w którym wierzyciel zaliczył świadczenie na jeden z długów (§
2). Jeżeli bowiem dłużnik nie dokonał do tego czasu zarachowania, może to uczynić
wierzyciel w pokwitowaniu. Przyjęcie pokwitowania, w którym wierzyciel zaliczył wpłatę
na poczet jednego z długów wyłącza uprawnienie dłużnika do domagania się zmiany
zarachowania. Swoboda wyboru dłużnika jest ograniczona w sytuacji określonej w zd. 2
§ 1, który zezwala wierzycielowi na zarachowanie, nawet wbrew woli dłużnika, zapłaty w
ramach danego długu, najpierw na poczet należności ubocznych, a potem dopiero na
poczet należności głównej. Zarachowaniu takiemu dłużnik nie może się sprzeciwić. Po
przyjęciu przez dłużnika pokwitowania, na którym wierzyciel zarachował wpłatę -
przypadającą według wskazania dłużnika na poczet należności głównej - na zaległe
należności uboczne wyłączona jest możliwość zmiany sposobu jej zarachowania przez
wierzyciela, przez zaliczenie wpłaty na poczet należności głównej. Wierzyciel może
natomiast uchylić się od skutków prawnych tego oświadczenia z powołaniem się na
przepisy o wadach oświadczenia woli (art. 82 i nast. k.c.).
Powyższe wskazania co do wykładni art. 451 k.c. określają kierunek niezbędnych
ustaleń oraz rozważań, których pominięcie przez Sąd Apelacyjny skutkujące jego
naruszeniem, czyni uzasadnionym wniosek kasacyjny o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
W tej sytuacji nie zachodzi potrzeba rozważania przez Sąd Najwyższy zarzutu
naruszenia przepisu art. 5 k.c., który z racji jego wyjątkowego charakteru może być
stosowany dopiero wówczas, gdy nie można inaczej zabezpieczyć interesu osoby
zagrożonej wykonaniem prawa podmiotowego innej osoby.
Wyrok znajduje podstawę w przepisach art. 39313
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 3
powołanej uprzednio ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r.