Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 855/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
w sprawie z powództwa Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej W. S.A z
siedzibą w W.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej im. (...) w W. o
zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 lipca 2005 r., kasacji
strony powodowej i strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 maja 2004
r., sygn. akt I ACa (...),
1) uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację strony powodowej i
znoszącej wzajemnie koszty postępowania apelacyjnego i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2) oddala kasację strony pozwanej.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił w części powództwo o zapłatę z tytułu wyższej
ceny dostarczonej pozwanej energii cieplnej, aniżeli cena zapłacona dotychczas
powódce przez pozwaną. W ocenie tego Sądu strona powodowa była uprawniona do
stosowania nowej taryfy dopiero po bezskutecznym upływie okresu wypowiedzenia, tj.
od 1 sierpnia 2002 r. Żądanie zapłaty wyższych cen za okres wcześniejszy Sąd ten
oddalił.
Apelacje obu stron, skarżących wyrok w częściach niekorzystnych dla każdej z
nich, oddalił Sąd Apelacyjny, znosząc wzajemnie koszty postępowania apelacyjnego.
Sąd drugiej instancji oparł się na ustaleniach i ocenach Sądu pierwszej instancji,
które przyjął jako własne. Podzielił więc pogląd tego ostatniego, że taryfy dla ciepła są
wzorcami umownymi, o których mowa w art. 384 k.c., twierdząc że art. 5 ustawy - Prawo
energetyczne jest źródłem uprawnień przedsiębiorstw energetycznych ustalania
ogólnych warunków umów sprzedaży lub umów przesyłowych w rozumieniu art. 384 k.c.
Sąd Apelacyjny dokonał też wykładni art. 20 ust. 2 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o
ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. Nr 62, poz.
718 ze zm.) w zw. z art. 47 ust. 3 i 4 Prawa energetycznego przez wyrażenie poglądu,
że datą ogłoszenia zatwierdzonej taryfy energetycznej jest data udostępnienia do
sprzedaży lub w bibliotece dziennika urzędowego, w którym opublikowano tę taryfę, a
nie wcześniejsza data wydania dziennika urzędowego, jeśli w tej dacie nie został on
jeszcze udostępniony do sprzedaży, ani też w bibliotece.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny przyjął, że taryfa dla ciepła obowiązywała strony
zgodnie z treścią wzorca dopiero od początku sierpnia 2002 r., gdyż termin ten
wyznaczył bezskuteczny upływ okresu wypowiedzenia umowy, bo z jego upływem uległ
zmianie stosunek prawny zgodnie z treścią wydanego przez powódkę wzorca.
Wcześniejsze podjęcie przez strony wstępnych negocjacji co do wprowadzenia nowych
opłat i powiadomienie pozwanej przez powódkę pismem z dnia 3 stycznia 2002 r. o
dacie wprowadzenia nowej taryfy, ocenił Sąd odwoławczy jako nie wiążące wobec braku
opublikowania tych taryf. Zdaniem tego Sądu, nie jest ograniczeniem zasady swobody
umów (art. 3531
k.c.) zmiana treści umowy w czasie jej trwania, gdy strona umowy,
realizując ustawowy obowiązek, wprowadza do takiego stosunku wzorzec umowny
odmiennie kształtujący treść umowy.
3
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyły kasacjami obie strony.
Powódka oparła kasację na pierwszej podstawie kasacyjnej, zarzucając
naruszenie następujących przepisów prawa materialnego:
- art. 20 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. - o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. Nr 62, poz. 718 ze zm.) przez
ich błędną wykładnię wskutek przyjęcia, że datą wydania wojewódzkiego dziennika
urzędowego jest data udostępnienia go do sprzedaży w siedzibie organu wydającego
dziennik.
- art. 47 ust. 4 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne
(Dz.U. 2003 r., Nr 153, poz. 1504 ze zm.) przez jego błędną wykładnię poprzez
przyjęcie, że taryfa dla ciepła obowiązywała w umowie pomiędzy stronami dopiero od
początku sierpnia 2002 r.
- art. 384 k.c. i art. 3841
k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie w zw. z art.
5 ust. 4 – Prawa energetycznego w następstwie przyjęcia, że taryfa wprowadzona przez
powoda zgodnie z wymogami prawa stanowi wzorzec umowny w rozumieniu art. 384
k.c.
W uzasadnieniu kasacji strona powodowa akcentuje stanowisko sprzeciwiające
się uznaniu taryfy za wzorzec umowny w rozumieniu przepisów art. 384 k.c., a nadto
twierdzi, że dniem publikacji taryfy ogłoszonej w wojewódzkim dzienniku urzędowym jest
data określona na tym dzienniku jako dzień jego wydania przez organ wydający dziennik
urzędowy, a nie dzień faktycznego udostępnienia go do sprzedaży w siedzibie organu
wydającego. Powódka podkreśla, że przepisy Prawa energetycznego wprowadzają
odrębne szczególne reguły, odbiegające od reguł kodeksu cywilnego dotyczących
wzorców umownych, przesądzające o przesłankach związania taryfą odbiorów energii.
Powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie wskazanych
w kasacji kwot, ewentualnie o jego uchylenie w części oddalającej jej apelację i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Kasacja pozwanej zaskarża wyrok w części oddalającej jej apelację zarzucając:
- naruszenie art. 47 Prawa energetycznego przez błędną jego wykładnię
wskutek przyjęcia, że ceny ustalone w taryfie mają charakter cen sztywnych, podczas
gdy w świetle art. 3 pkt 17 w zw. z art. 56 pkt 1 ppkt 6 Prawa energetycznego mają one
charakter cen maksymalnych w rozumieniu art. 538 k.c.
- naruszenie art. 233 k.p.c. poprzez przyjęcie, że między stronami nie doszło
do uzgodnienia nowych (niższych) cen na dostawy ciepła, podczas gdy wymienione
4
faktury VAT przeczyły temu, skoro powód fakturował ciepło po niższych cenach niż w
obowiązującej taryfie, a pozwany ceny te płacił. Zdaniem strony pozwanej, strony
umowy uzgodniły niższą cenę niż w obowiązującej taryfie przez czynności
konkludentne.
Z kolei powódka w odpowiedzi na kasację pozwanej wniosła o oddalenie tej
kasacji w całości i zasądzenie od pozwanej kosztów postępowania kasacyjnego,
twierdząc m.in., że pozwana nie podniosła w apelacji zarzutu naruszenia art. 233 § 1
k.p.c. przez przyjęcie, iż nie doszło do ustalenia przez czynności konkludentne niższej
ceny niż wynikająca z taryfy, a nadto nie podnosiła w apelacji zarzutu naruszenia art. 47
Prawa energetycznego, zarzucając jedynie naruszenie art. 3531
k.c. Powód wywodzi, że
w związku z tym Sąd Apelacyjny zgodnie z art. 378 k.p.c. nie rozpoznał sprawy w tym
zakresie.
Wreszcie pozwana, w piśmie procesowym z dnia 4 lipca 2005 r. nazwanym
„odpowiedź pozwanego na kasację...”, wniosła o oddalenie w całości kasacji powoda i
zasądzenie od niego koszów postępowania kasacyjnego. Pozwana wywodzi, że umowa
stron została zawarta już po wejściu w życie prawa energetycznego, że taryfa powinna
obowiązywać po jej ogłoszeniu w sposób i w terminie przewidzianym prawem, a nadto,
że przepis art. 3841
k.c. miał już zastosowanie w rozpatrywanym sporze.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja powódki zasługiwała na uwzględnienie w wyniku oparcia jej na
usprawiedliwionej podstawie, a to wobec trafności niektórych spośród zgłoszonych w
niej zarzutów.
Natomiast kasacja pozwanej podlegała oddaleniu wobec braku w niej
usprawiedliwionych podstaw.
W odniesieniu do kasacji powódki nie można było podzielić jedynie zarzutu
niewłaściwego zastosowania art. 384 k.c., a uzasadnianego wadliwym – w ocenie
skarżącej - przyjęciem, że taryfa wprowadzona przez powódkę stanowi wzorzec
umowny, o którym mowa w art. 384 k.c. Wymieniony przepis nie zawiera zamkniętego
katalogu wzorców umownych, wymieniając jedynie egzemplifikacyjnie niektóre z nich.
Oznacza to, że możliwe jest ustalenie przez jedną ze stron umowy wzorca umownego w
rozumieniu art. 384 § 1 k.c., choć nie mającego postaci ani ogólnych warunków umów,
ani wzoru umowy ani regulaminu. W piśmiennictwie pojęciem „wzorca” określa się
klauzulę lub zespół klauzul sformułowany przez jedną ze stron najczęściej przed
zawarciem umowy i to w taki sposób, że druga strona nie ma wpływu na kształtowanie
5
ich treści. Za wzorzec uznaje się więc również taką klauzulę, która kreuje treść stosunku
obligacyjnego w zakresie jej konkretnego, szczegółowego elementu, co oznacza, że
pojęciem wzorców umownych obejmuje się także formularze, tabele, cenniki, czy
wreszcie taryfy obejmujące stawki opłat. Nie ma więc racji strona powodowa o tyle, o ile
sprzeciwia się kwalifikacji taryfy dla energii cieplnej jako wzorca umownego w
rozumieniu art. 384 § 1 k.c. Zgodnie z art. 3 pkt. 17 Prawa energetycznego taryfa jest
zbiorem cen i stawek opłat oraz warunków ich stosowania opracowanym przez
przedsiębiorstwo energetyczne, które z mocy art. 47 ust. 1 Prawa energetycznego
zobowiązane jest do ustalenia taryfy podlegającej zatwierdzeniu przez Prezesa URE.
Ustawowemu obowiązkowi ustalenia taryfy przez przedsiębiorstwo energetyczne (art. 47
ust. 1) nie sprzeciwia się ustawowe uprawnienie tego podmiotu do ustalenia innej
jeszcze postaci wzorca umownego, a mianowicie ogólnych warunków umów sprzedaży
lub umów przesyłowych (art. 5 ust. 4 pr. energetycznego). Okoliczność, że
ustawodawca nałożył na przedsiębiorstwa energetyczne obowiązek ustalania taryf nie
pozbawia takich taryf charakteru wzorca umownego w rozumieniu art. 384 § 1 k.c.,
bowiem ten ostatni przepis stanowi o wzorcach umownych ustalonych przez jedną ze
stron, bez względu na to, czy do takiego ustalenia dochodzi w wykonaniu przez tę
stronę jej ustawowego obowiązku, czy też jedynie w wyniku skorzystania przez nią z
ustawowego uprawnienia.
Zgoła odrębną kwestią jest to, że kwalifikacja taryfy jako wzorca umownego nie
może jeszcze stanowczo przesądzać o kształcie przesłanek powodujących związanie
drugiej strony umowy treścią takiego wzorca, wydanego w czasie trwania stosunku
umownego o charakterze ciągłym. Z tego względu zarzut naruszenia art. 3841
k.c. przez
jego niewłaściwe zastosowanie należało uznać za trafny.
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie podziela bowiem
stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 grudnia 2002 r., sygn.
akt IV CKN 1616/00 (OSNC 2004/4/54) ale tylko o tyle, że taryfa ustalona przez
przedsiębiorstwo energetyczne stanowi wzorzec umowny. Kwalifikacji tej nie można
natomiast uznać za okoliczność zawsze przesądzającą o stosowaniu cywilnoprawnych
przepisów określających przesłanki związania takim wzorcem, a w szczególności
przyjmować, że wchodzi on w życie z upływem terminu wypowiedzenia umowy, czy też
z chwilą prawidłowego zakomunikowania go drugiej stronie. Przepis art. 3841
k.c.,
określający przesłanki związania drugiej strony treścią wzorca, nie może bowiem
znajdować zastosowania w sytuacji, w której tożsama przedmiotowo materia
6
uregulowana została odmiennie w przepisach szczególnych, którymi niewątpliwie są
normy objęte treścią art. 47 Prawa energetycznego. Ceny i taryfy dla paliw i energii
ustalane są bowiem na podstawie przepisów Prawa energetycznego, określającego
szczegółowe zasady kształtowania i kalkulacji taryf, co wynika z art. 44 – 50 tej ustawy
(por. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 8 marca 2000 r., I CKN 1217/99, niepubl.;
uzasadnienie wyroku SN z dnia 11 kwietnia 2003 r., V CK 38/02, niepubl.). Okoliczność
ta przesądza niewątpliwie o odrębnym i samodzielnym w stosunku do uregulowań k.c.
określeniu przesłanek związania treścią takiego wzorca umownego, jakim jest taryfa
ustalona przez przedsiębiorstwo energetyczne. Można przyjąć, że stanowisko takie
zostało już wcześniej wyrażone w orzecznictwie, bowiem w wyroku z dnia 2
października 2003 r., sygn. akt. V CK 228/02, OSNC 2004/11/183, Sąd Najwyższy
stwierdził, że zatwierdzona i ogłoszona w trybie określonym ustawą z dnia 10 kwietnia
1997 r. – Prawo energetyczne (Dz.U. Nr 54, poz. 348 ze zm.) taryfa dla energii cieplnej
obowiązuje z upływem terminu określonego w art. 47 ust. 4 tej ustawy, chyba że strony
w umowie sprzedaży energii określiły inne warunki wprowadzenia zmian w zakresie cen
i stawek opłat lub inny sposób rozliczenia. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym
niniejszą sprawę w pełni podziela stanowisko wyrażone w uzasadnieniu ostatnio
powołanego orzeczenia, a mianowicie to, że przesłankami obowiązywania taryfy
wynikającymi z przepisów art. 47 ust. 2 – 4 Pr. energetycznego są: zatwierdzenie przez
Prezesa URE taryfy ustalonej uprzednio przez przedsiębiorstwo energetyczne,
ogłoszenie zatwierdzonej taryfy we właściwym miejscowo wojewódzkim dzienniku
urzędowym i upływ co najmniej 14 dni od dnia jej opublikowania. Spełnienie powyższych
szczególnych przesłanek ustawowych, a nie przesłanek o których stanowi art. 3841
k.c.,
przesądza więc o związaniu drugiej strony treścią taryfy, zważywszy zarazem, że brak
jest ustaleń by strony umowy inaczej postanowiły, a wręcz przeciwnie postanowienia § 5
ust. 3 – 5 i ust. 8 – 9 umowy sprzedaży ciepła z dnia 1 marca 1999 r. wyraźnie wskazują
na wiążącą aprobatę przez strony ustawowego trybu modyfikacji stawek i cen
ustalonych w taryfie. Wobec powyższego za zasadny należało uznać zarzut kasacji
naruszenia art. 47 ust. 4 Prawa energetycznego wskutek jego błędnej wykładni i w
konsekwencji niewłaściwego zastosowania, a to w następstwie wadliwego uznania, że
taryfa zaczęła obowiązywać między stronami dopiero po bezskutecznym upływie 6-
miesięcznego terminu wypowiedzenia umowy. W orzecznictwie podkreślono już, że
ustawowy obowiązek przedsiębiorstwa energetycznego poddania się procedurze
wprowadzania taryfy zgodnie z wymogami art. 47 Prawa energetycznego jest
7
obowiązkiem o charakterze publicznoprawnym, przesądzającym zarazem o terminie
stosowania nowych stawek taryfowych zatwierdzonej taryfy, a w każdym razie
zakazującym stosowania stawek wyższych (por. wyroki Sądu Antymonopolowego z dnia
10 maja 2000 r., sygn. XVII Ame 59/99; z dnia 6 marca 2002 r., sygn. XVII Ame 39/01;
z dnia 12 września 2001 r., sygn. XVII Ame 71/00 – niepublikowane; zob. też:
postanowienie SN z dnia 8 marca 2000 r., I CKN 1217/99 niepubl.; wyrok SN z dnia 5
sierpnia 2004 r., sygn. III CK 349/03, niepubl.).
Zasadny okazał się także zarzut kasacji błędnej wykładni art. 20 ust. 2 i 3 ustawy
z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów
prawnych (Dz. U. Nr 62, poz. 718 ze zm.).
Rację ma bowiem powódka twierdząc, że dniem ogłoszenia zatwierdzonej przez
Prezesa URE taryfy był dzień wydania dziennika urzędowego oznaczony na tym
dzienniku, w którym zamieszczona została taryfa dla ciepła, bez względu na późniejszą
faktyczną datę udostępnienia tego dziennika urzędowego do sprzedaży w punkcie
sprzedaży lub w bibliotece Urzędu. Zgodzić się należy ze skarżącą, że właściwe, tj.
zgodne z art. 20 ust. 2 zd. 2 tej ustawy, określenie daty wydania dziennika urzędowego
jest ustawowym obowiązkiem organu wydającego dziennik. Uchybienie temu
ustawowemu obowiązkowi mogłoby ewentualnie rodzić negatywne konsekwencje ale
tylko wobec sprawcy tego naruszenia, a nie może wywoływać negatywnych skutków dla
podmiotu kierującego akta do ogłoszenia, który to podmiot nie ma wpływu na
prawidłowość określenia dnia wydania dziennika urzędowego, będącego zarazem
dniem promulgacji zawartych w nim aktów. Odmienna interpretacja przyjęta w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wywołuje poważną obawę powstania niepewności
stanu prawnego, bo wbrew woli ustawodawcy, wyrażonej w art. 20 ust. 3 w zw. z art. 20
ust. 2 zd. 1 wymienionej ostatnio ustawy, wiąże dzień ogłoszenia aktu i wynikające z
tego faktu skutki prawne z zupełnie przypadkowym i nie dającym się precyzyjnie
zlokalizować i dookreślić w czasie zdarzeniem, w postaci faktycznego udostępnienia
dziennika urzędowego w bibliotece i w punkcie sprzedaży Urzędu Wojewódzkiego.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy uznał kasację powódki za opartą po części
na usprawiedliwionych podstawach i orzekł jak w punkcie pierwszym sentencji wyroku
na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c., znajdującego w niniejszej sprawie zastosowanie na
mocy art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2005 r. Nr 13,
poz. 98).
8
Kasacja pozwanej nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
usprawiedliwionych podstaw. Oba przepisy objęte zarzutem naruszenia, a więc zarówno
art. 233 k.p.c., jak również w szczególności art. 47 ustawy - Prawo energetyczne, są
artykułami o rozbudowanej strukturze, co wymagało precyzyjnego wskazania przez
stronę skarżącą ich konkretnych jednostek redakcyjnych (paragrafów, ustępów), jako
zawierających te przepisy, których naruszenia dopuścił się – w ocenie skarżącej – Sąd
drugiej instancji. Tymczasem Sąd Najwyższy – będący sądem kasacyjnym – nie może
wyręczać strony ani nie jest uprawniony do samodzielnego dokonywania konkretyzacji
zarzutów lub też stawiania hipotez co do tego, jakiego przepisu dotyczy podstawa
kasacji. Ogólnikowość powołanej podstawy kasacyjnej uniemożliwia sprawdzenie jej
zasadności i zwalnia Sąd Najwyższy od podejmowania próby jej sprawdzenia
(postanowienie SN z dnia 16 października 1997 r., II CKN 390/97, niepubl.,
postanowienie SN z dnia 12 maja 1997 r. I CKN 107/97, niepubl.).
Jedynie więc marginesowo można powiedzieć, że treść uzasadnienia zarzutu
naruszenia art. 233 k.p.c., wskazująca na uzgodnienie przez strony niższej ceny niż w
obowiązującej taryfie wskutek fakturowania przez powódkę zużytego ciepła po niższych
cenach, dowodzi w istocie nie wadliwego dokonania oceny dowodów, ale błędnego
określenia woli stron umowy, co ewentualnie uzasadniałoby naruszenie art. 65 § 2 k.c.
Naruszenia tego przepisu pozwana nie objęła jednak zakresem zarzutów kasacji, a Sąd
Najwyższy zobowiązany był rozpoznawać sprawę w granicach wynikających ze
znajdującego w tym postępowaniu zastosowanie art. 39311
§ 1 k.p.c.
Również uzasadnienie zarzutu błędnej wykładni art. 47 Pr. energetycznego,
pomijając brak wskazania konkretnego ustępu, a ewentualnie i punktu, którego zarzut
miałby dotyczyć, opiera się na przypisywaniu Sądowi Apelacyjnemu poglądu, którego
Sąd ten nie wyraził. Wbrew stanowisku pozwanej, Sąd odwoławczy nie przyjął jakoby
ceny ustalone w taryfie miały charakter cen sztywnych, bowiem na s. 6 uzasadnienia
zaskarżonego wyroku wyraźnie skłonił się do poglądu wyrażonego w przytoczonym
orzeczeniu SN, że negocjowanie cen w ramach taryfy jest możliwe.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w punkcie drugim sentencji
wyroku, działając na podstawie art. 39312
k.p.c., znajdującym w niniejszej sprawie
zastosowanie z mocy art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U.
2005 r. Nr 13, poz. 98).