Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 67/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa "B.(…)" Spółki z o.o. w W.
przeciwko T. S. i M. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 lipca 2005 r., kasacji
pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 sierpnia 2004 r., sygn. akt I ACa
(…),
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację ponad kwotę 1.329,80
(tysiąc trzysta dwadzieścia dziewięć 80/100) zł oraz w części orzekającej o
kosztach i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wydał nakaz solidarnej zapłaty kwoty 43.949,31 zł przeciwko T. S.
i M. S. na rzecz powoda – „B.(…)” Spółki z o. o. Podstawą tego rozstrzygnięcia był
2
stosowny weksel gwarancyjny wystawiony przez T. S. (zarazem dłużnika w stosunku
podstawowym) i podpisany przez M. S. jako poręczyciela wekslowego. Po rozpatrzeniu
zarzutów pozwanych od nakazu zapłaty, Sąd Okręgowy uchylił nakaz co do kwoty
664,16 zł i w tym zakresie oddalił powództwo, natomiast w pozostałej części utrzymał
nakaz zapłaty w mocy po ustaleniu następującego stanu faktycznego.
Pozwana T. S. w ramach prowadzonej działalności gospodarczej pod nazwą
PHO – Hurtownia „O.(…)” zawarła z powodem – „B.(…)” Spółki z o. o. umowę leasingu
operacyjnego samochodu ciężarowego Iglocar Star (w dniu 30 września 1998 r.). Strony
wiązały dołączone do umowy „ogólne warunki umowy leasingu” (cyt. dalej jako „ogólne
warunki”) w pkt. 4.4. tych warunków przewidywano, że w razie nieuregulowania dwóch
tzw. opłat okresowych lub w razie niewywiązania się leasingobiorcy z obowiązków
umownych lub naruszenia jakiegokolwiek warunku lub innej umowy leasingu,
leasingodawcy służyć będzie uprawnienie rozwiązania wszystkich umów leasingu ze
skutkiem natychmiastowym z leasingobiorcą. Rozwiązanie umowy leasingu uzasadnia
możliwość żądania zapłaty wszystkich zaległych opłat, zapłaty odszkodowania w
wysokości pozostałych opłat okresowych przewidzianych w umowie oraz żądanie zwrotu
przedmiotu leasingu do miejsca wskazanego przez leasingodawcę. Dla zabezpieczenia
tych należności pozwana wystawiła weksel gwarancyjny in blanco i upoważniła stronę
powodową (remitenta) do wypełnienia tego weksla na sumę zobowiązań wynikających z
umowy leasingu (w deklaracji wekslowej). M. S. złożył poręczenie na wekslu i udzielił też
poręczenia cywilnego (w dniu 1 października 1998 r.). Pozwana nie zapłaciła dwóch rat
leasingowych, powódka złożyła oświadczenie o rozwiązaniu umowy leasingu z dnia 30
września 1998 r. i wezwała pozwaną do zapłaty zaległych opłat okresowych,
odszkodowania oraz zwrotu przedmiotu leasingu (pismo z dnia 15 marca 2001 r.).
Odbiór pojazdu od pozwanej zlecono odpłatnie innemu podmiotowi i zapłatą tą
obciążono stronę pozwaną. W rezultacie strona powodowa uzupełniła weksel na kwotę
dochodzoną pozwem i obejmującą sumę wszystkich należności.
W ocenie Sądu Okręgowego, postanowienie o odszkodowaniu (pkt. 4.4. ogólnych
warunków) należało uznać za skuteczne w świetle zasady swobody kształtowania treści
umowy (art. 3531
k.c.) i regulacji wskazanej w art. 473 k.c. Od 2000 r. obowiązuje nowy
przepis art. 70915
k.c., w którym przewidziano wprost możliwość żądania odszkodowania
od leasingobiorcy w związku z wcześniejszym rozwiązaniem umowy leasingu. Solidarne
zasądzenie dochodzonej pozwem należności uzasadniał przepis art. 471 k.c., art. 876 §
1 i art. 881 k.c.
3
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanych dłużników wekslowych. Sąd ten
dokonał oceny prawnego charakteru pkt. 4.4. „Ogólnych warunków umowy
leasingowego”. W postanowieniu tym stwierdzono, że w przypadku nieuregulowania
dwóch tzw. opłat okresowych, leasingodawcy służy uprawnienie rozwiązania wszystkich
umów leasingu ze skutkiem natychmiastowym zawartych z leasingobiorcą, a
leasingodawca może także żądać zapłaty odszkodowania w wysokości pozostałych tzw.
opłat okresowych przewidzianych w umowie. Uprawnienie do żądania odszkodowania
(kary umownej) powstało dopiero, gdy wierzyciel skorzystał z prawa rozwiązania
umowy. Klauzula umowna zawarta w pkt 4.4. „Ogólnych warunków umowy leasingu”
mieściła się w granicach swobody umów (art. 3531
k.c.). Odpowiada ona treści obecnie
obowiązującego art. 70915
k.c. i postanowieniom art. 13 ust. 2 Konwencji UNIDROIT z
dnia 28 maja o międzynarodowym leasingu finansowym. Strony nie działały zatem
wbrew postanowieniom art. 483 k.c. Zasądzone przez Sąd Okręgowy koszty tzw.
windykacji znajdują swoje uzasadnienie w pkt 4.7. „Ogólnych warunków u mowy
leasingu”, ponieważ skorzystanie z usług odpowiedniej firmy leasingowej było
uzasadnione opóźnieniem się leasingobiorcy z wydaniem samochodu. Zarzut
zasądzenia kwoty brutto (z podatkiem VAT) zamiast netto był już spóźniony, nie został
bowiem zgłoszony w zarzutach od nakazu zapłaty (art. 495 § 3 k.p.c.).
Oboje pozwani odpowiadali na podstawie przepisów prawa wekslowego jako
wystawca i poręczyciel wekslowy. Wprawdzie pozwany udzielił wierzycielowi poręczenia
cywilnego (art. 876 k.c.), ale wierzyciel wywodził wobec niego swoje roszczenie z faktu
złożenia przezeń podpisu na wekslu w charakterze poręczyciela wekslowego.
Prawidłowo uzupełniony przez powoda (wierzyciela) weksel gwarancyjny uzasadniał
solidarną odpowiedzialność pozwanej obojga pozwanych.
W kasacji pozwanych (w zakresie dotyczącym oddalenia apelacji ponad kwotę
1.329,80 z odsetkami ustawowymi) podniesiono zarzuty naruszenia art. 382; art. 233 § 1
k.p.c. i zw. z art. 391 k.p.c. oraz naruszenia przepisów prawa materialnego, tj., art. 3531
k.c. w zw. z art. 483 § 1 k.c., art. 58 § 1 k.c. oraz art. 10 prawa wekslowego. Skarżący
wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy (w zaskarżonym
zakresie) do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji, ewentualnie – o zmianę
zaskarżonej części wyroku Sądu Apelacyjnego oraz wyroku Sądu Okręgowego i
oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Zarzuty naruszenia art. 382 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c.
zostały niewłaściwie umotywowane w kasacji pozwanych, ponieważ odnoszą się do
zagadnień materialnoprawnych (kwestionowanie obowiązku zapłaty przez pozwanych
kary umownej i wypełnienie weksla gwarancyjnego kwotą odpowiadającą wysokości tej
kary). W związku z tym wspomniane zarzuty nie mogą być brane pod uwagę w
postępowaniu kasacyjnym.
Spór między stronami koncentrował się na prawnym znaczeniu klauzuli umownej
zawartej w pkt. 4.4. „Ogólnych warunków umów leasing” (cyt. dalej jako „ogólne
warunki”). W klauzuli tej przewidziano uprawnienie dla leasingodawcy do rozwiązania
umowy ze skutkiem natychmiastowym w razie naruszenia przez leasingobiorcę umowy
leasingowej. W wyniku takiego rozwiązania leasingodawca uzyskiwał możliwość
żądania zapłaty „wszystkich zaległych opłat wraz z odsetkami (...) oraz prawo żądania
zapłaty odszkodowania w wysokości pozostałych opłat okresowych przewidzianych w
umowie (...)”. W ocenie Sądu Apelacyjnego, w klauzuli tej zastrzeżono w istocie karę
umowną w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez
leasingobiorcę. W kasacji pozwanych trafnie zauważono to, że Sąd Apelacyjny powiązał
w rezultacie karę umowną także z niewykonywaniem lub nienależytym wykonywaniem
zobowiązania pieniężnego, skoro roszczenie o zapłatę takiej kary miałoby aktualizować
się w razie braku zapłaty dwóch rat leasingowych (w istocie – świadczeń pieniężnych)
i skorzystania z uprawnienia do rozwiązania umowy (jej wypowiedzenia) ze skutkiem
natychmiastowym. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r. III CZP
69/03 (OSN 2004, z. 5, poz. 69; sprostowanie: OSNC 2005, z. 6, poz. 2004 s. 1 – 2)
stwierdzono, ze naruszenie reguły określonej w art. 483 § 1 k.c. i objęcie karą umowną
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego nie powoduje
nieważności zastrzeżenia kary umownej (art. 58 § 3 k.c.), należy je jednak oceniać nie
na podstawie art. 483 – 484 k.c. (art. 3531
k.c.). Oznacza to, że omawiana klauzula
zawarta w pkt. 4.4. ogólnych warunków mogłoby być oceniane już poza reżimem
regulacji prawnej kary umownej, zwłaszcza w kontekście prawnego ukształtowania
stosunku leasingu w okresie przed uregulowaniem umowy leasingu w przepisach k.c.
począwszy od dnia 9 grudnia 2000 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 74, poz. 857). W odpowiedzi
powoda na kasację pozwanych trafnie zwrócono uwagę na to, że do czasu prawnej
regulacji umowy leasingu w przepisach k.c. (art. 7091
– 70918
) w polskiej praktyce
gospodarczej ukształtował się określony model stosunku leasingu operacyjnego,
regulowany we wzorcach umownych, w których umieszcza się (jak w umowie łączącej
5
strony) klauzule o treści przewidzianej w pkt 4.4. ogólnych warunków. Czyni się tak
niewątpliwie pod wpływem rozwiązań modelowych przyjmowanych w postanowieniach
Konwencji UNIDROIT dotyczącej międzynarodowego leasingu finansowego (Ottawa
1988 r.). W art. 13 art. 2 tej Konwencji przewidziano możliwość domagania się przez
leasingodawcę od leasingobiorcy zapłaty odpowiedniego odszkodowania
odpowiadającego wysokości niezapłaconych opłat leasingowych. Nie sposób zatem
twierdzić, że w pkt 4.4. ogólnych warunków przewidziano jakąś postać kary umownej w
rozumieniu art. 483 – 484 k.c. Chodzi tu raczej o oryginalną, charakterystyczną dla
stosunku leasingu finansowego instytucję usprawiedliwioną koniecznością
odpowiedniego rozłożenia ryzyka związanego z przedterminowym zakończeniem
umowy leasingu finansowego. Natomiast konstrukcji kary umownej można doszukiwać
się w innych postanowieniach ogólnych warunków (np. w pkt 8.3.; zastrzeżenie kary
umownej na wypadek opóźnienia leasingobiorcy w wydaniu partnerowi przedmiotu
leasingu po zakończeniu stosunku obligacyjnego).
Prawna dopuszczalność umieszczania w umowie leasingu (zawieranych przed
regulacją prawną tych umów w przepisach k.c.) klauzuli o kreślonej w pkt. 4.4.
warunków umowy nie może być kwestionowana w świetle art. 3531
k.c. Pozostaje tylko
do wyjaśnienia to, jak omawiana klauzula powinna być rozumiana w sensie jurydycznym
w niniejszej sprawie. Skoro w jej treści mówi się o „odszkodowaniu”, pojawia się pytanie,
czy leasingodawcy przysługuje roszczenie jedynie w razie wykazania szkody
(odszkodowawczy charakter odszkodowania), czy wykazywanie takiej szkody nie jest
niezbędne (charakter gwarancyjny roszczenia). Rzecz w tym, że w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku stanowisko Sądu Apelacyjnego w tym zakresie nie jest
dostatecznie klarowne. Sąd ten mianowicie stwierdził najpierw, że „zastrzegając
odszkodowanie w omówionej wysokości strony w istocie sięgnęły do konstrukcji kary
umownej, która zwalnia wierzyciela z obowiązku wykazania szkody”. W innym miejscu
znalazła się jednak konstatacja, że „kara (umowna) została zastrzeżona na wypadek
rozwiązania umowy i ma na celu zrekompensowanie szkody, wynikłej z wywołanego
niezgodnym z umową zachowaniem leasingodawcy, przedwczesnego zakończenia
stosunku prawnego”. Co więcej, Sąd drugiej instancji zauważył, że w pkt 4.5. ogólnych
warunków dopuszczono możliwość pomniejszenia w zależności odszkodowania od
stopnia zużycia zwróconego przedmiotu.
Jeżeli zatem w pkt 4.4. ogólnych warunków nie przewidziano – wbrew stanowisku
Sądu Apelacyjnego – konstrukcji kary umownej, ale inną instytucję charakterystyczną
6
dla leasingu operacyjnego, to taka konstatacja nie może jeszcze przemawiać na rzecz
merytorycznego rozstrzygnięcia tego Sądu. Należy przede wszystkim określić, jak
wspomniano, charakter prawny klauzuli zawartej w pkt. 4.4. ogólnych warunków, tzn.
ustalić, czy spełnione zostały odpowiednie przesłanki powstania roszczenia pieniężnego
przewidzianego w tej klauzuli. Sąd Apelacyjny naruszył art. 483 k.c. przez błędne
zastosowanie tego przepisu do instytucji nie stanowiącej w istocie kary umownej.
Naruszył także przepis art. 3531
k.c., skoro – przyjmując prawną dopuszczalność
klauzuli umownej przewidzianej w pkt 4.4. – nie ustalił jednak w sposób jednoznaczny
przesłanek powstania roszczenia pieniężnego przewidzianego w tej klauzuli.
Tymczasem do kompetencji stron należało określenie wspomnianych przesłanek.
Dlatego należało zaskarżony wyrok uchylić w części oddalającej apelację ponad kwotę
1.329,80 pozwany nie kwestionował bowiem zasadności rozstrzygnięcia w zakresie
dotyczącym kosztów odbioru pojazdu) i w tym zakresie przekazać sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39313
§ 1 k.p.c.).