Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 86/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 sierpnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie ze skargi A. B. wspólnika Spółki Jawnej Zakładu P.(…) w O.
przeciwko "Z.(…)" Spółce z o.o. w P.
o uchylenie wyroku sądu polubownego, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w
dniu 11 sierpnia 2005 r., kasacji przeciwnika skargi od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
27 lipca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza od przeciwnika skargi - Z.(…) Sp. z o.o. w P. na rzecz
skarżącego A. B. kwotę 5400 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił skargę o uchylenie wyroku Sądu polubownego,
uznając ten wyrok za naruszający zasady praworządności wskutek naruszenia
przepisów art. 509 § 1 k.c. oraz 395 § 1 k.c., a nadto wskutek nierozważenia wbrew
wymogom art. 705 § 2 k.p.c. zarzutów skarżącego dotyczących jakości wykonanych
robót. Nadto Sąd ten uznał istnienie okoliczności potwierdzających nieistnienie
wiążącego strony sporu zapisu na Sąd polubowny.
2
Sąd drugiej instancji oddalił apelację przeciwnika skargi – Z.(…) Sp. z o.o.
podkreślając, że z uwagi na związanie Sądu podstawami skargi zaskarżony wyrok
opiera się na stwierdzeniu naruszenia przepisów prawa w stopniu odpowiadającym
uchybieniu zasadom praworządności. W ocenie Sądu odwoławczego brak jest podstaw
do uznania, by w postępowaniu o uchylenie wyroku Sądu polubownego, wydanego w
sprawie między przedsiębiorcami, miały zastosowanie przepisy k.p.c. dotyczące
postępowania w sprawach gospodarczych. Pierwsze z wymienionych postępowań
określił Sąd odwoławczy jako postępowanie swoiste, zawierające elementy
postępowania kasacyjnego, a odesłanie z art. 715 k.p.c. nie uzasadnia – w jego ocenie -
stosowania rygorów z art. 47912
lub art. 47914
k.p.c.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że z mocy art. 714 k.p.c. Sąd państwowy może badać
wyrok Sądu polubownego pod kątem jego zgodności z zasadami praworządności i
zasadami współżycia społecznego nawet wówczas, gdy strona nie powołała się w
skardze na tę podstawę czy fakty, które miałyby ją uzasadniać.
Zdaniem Sądu drugiej instancji trafne jest stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
będące podstawą wyrokowania Sądu polubownego stwierdzenia o skuteczności
odstąpienia przez jedną ze stron od umowy oraz o skuteczności dokonania przez drugą
stronę cesji wierzytelności na rzecz Z.(…) Sp. z o.o., jako pozostające w sprzeczności z
art. 395 § 1 k.c. oraz z art. 509 § 1 k.c. naruszają jednocześnie zasady praworządności.
Sąd Apelacyjny pokreślił, że przepis art. 395 § 1 k.c. statuuje obowiązek stron
określenia terminu realizacji umownego prawa odstąpienia od umowy, stanowiąc
uregulowanie gwarantujące bezpieczeństwo obrotu cywilnego. Z kolei uregulowanie art.
509 § 1 k.c., zakazujące dokonywania przelewu wierzytelności wbrew zastrzeżeniu
umownemu, uznał Sąd odwoławczy za stanowiące wyraz zasady pacta sunt servanda.
Uznając, że w obu przypadkach chodzi o podstawowe zasady prawne, Sąd ten przyjął,
że ich naruszenie musi stanowić naruszenie praworządności.
Sąd Apelacyjny nie podzieli zarzutu apelacji naruszenia art. 324 k.p.c., twierdząc,
że nie można utożsamiać z naruszeniem tajemnicy narady sędziowskiej wejścia
sędziego spoza składu orzekającego, a sprawującej funkcję przewodniczącego
wydziału, do sali po zamknięciu rozprawy, a przed ogłoszeniem terminu publikacji
wyroku.
Kasacja przeciwnika skargi – Z.(…) Sp. z o.o. opiera się na obu podstawach
kasacyjnych. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 714
k.p.c. poprzez naruszenie obowiązku rozpoznania skargi tylko w jej granicach, bo
3
z uwzględnieniem bezspornych między stronami zagadnień, które nie mogły być
przedmiotem badania Sądu ani z urzędu ani na wniosek stron.
Zarzut naruszenia art. 47912
k.p.c. uzasadniono nieuprawnionym potraktowaniem
procedury skargi o uchylenie wyroku Sądu polubownego w sprawie pomiędzy
przedsiębiorcami jako postępowania szczególnego, do którego nie stosuje się przepisów
o postępowaniu w sprawach gospodarczych i tym samym nieuwzględnienie zasady
prekluzji dowodowej, co mogło mieć decydujący wpływ na wynik sprawy.
Z kolei zarzut naruszenia art. 378 k.p.c. uzasadniono nieustosunkowaniem się i
niewyjaśnieniem przez Sąd Apelacyjny zarzutu naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 324
k.p.c. poprzez naruszenie zasady niejawności narady sędziowskiej.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucono błędną wykładnię art. 395
k.c. poprzez niewłaściwe rozumienie zasad i możliwości odstąpienia od umowy w
sytuacji określonej umową stron spornego stosunku prawnego.
W uzasadnieniu kasacji Przeciwnik skargi wywodzi, że charakter gospodarczy ma
każda sprawa spełniająca kumulatywnie trzy przesłanki, niezależnie od tego czy toczy
się w postępowaniu odrębnym, czy też w zwykłym trybie procesowym. Zdaniem strony
wnoszącej kasację, wola zamawiającego w przedmiocie odstąpienia od umowy była
oczywista i bezsporna, a stwierdzenie nieważności zapisu umownego prawa odstąpienia
nie skutkuje „... bezskutecznością odstąpienia od umowy w ogólności”. Zarazem
wnoszący kasację twierdzi, że nie budzi zastrzeżeń stanowisko Sądów powszechnych w
tej części, że zawarty w umowie zapis dotyczący umownego prawa odstąpienia był
nieważny z mocy prawa jako niespełniający wymogów przepisu art. 395 k.c., co
uzasadniało przyjęcie, że takiego zapisu w umowie nie było. W konsekwencji
sformułowano pogląd, że Sąd rażąco naruszył prawo procesowe wskutek nierozważenia
realizacji ustawowego prawa odstąpienia od umowy opartego o przepis art. 644 k.c.
Skarżący w swej odpowiedzi na kasację Przeciwnika skargi wniósł o oddalenie
kasacji i o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego, podnosząc, że naruszenie
przez Sąd Arbitrażowy przepisów art. 395 § 1 k.c. i art. 509 k.c. jest naruszeniem
bezpieczeństwa obrotu i zasady pacta sunt servanda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie została oparta na usprawiedliwionych podstawach, co skutkowało jej
oddaleniem. Obowiązkiem Sądu Najwyższego jest rozpoznanie kasacji w jej granicach,
wyznaczonych zakresem zaskarżenia i zarzutami kasacyjnymi, sformułowanymi w
ramach podstaw kasacyjnych.
4
Nie okazał się trafny zarzut naruszenia art. 714 k.p.c., a uzasadniony
naruszeniem zasady przewidującej obowiązek Sądu rozpoznania skargi o uchylenie
wyroku Sądu polubownego tylko w granicach podstaw objętych tą skargą. Zważyć
bowiem należy, że wskazanie w zdaniu drugim § 2 art. 705 k.p.c., iż Sąd polubowny nie
jest związany przepisami postępowania cywilnego, nie odnosi się jednak do
bezwzględnie obowiązujących przepisów zawartych w księdze trzeciej tego kodeksu.
Oznacza to, że normy art. 712 – 715 k.p.c. – mające taki właśnie imperatywny charakter
– obowiązują w każdym postępowaniu polubownym (wyrok SN z dnia 3 czerwca 1987 r.,
I CR 120/87, OSNC 1988 r., Nr 12, poz. 174 z aprobującą glosą „Palestra” 1990 r., Nr 2-
3, s. 76). Wobec powyższego także przepis art. 714 k.p.c. zawiera więc normę
bezwzględnie obowiązującą, która wprowadza wyjątek od zasady związania Sądów
powszechnych podstawami przytoczonymi w skardze o uchylenie wyroku Sądu
polubownego. Z mocy tego przepisu każdy Sąd powszechny, są więc także Sąd drugiej
instancji, będąc co do zasady związany przytoczonymi przez skarżącego zgodnie z art.
712 § 1 k.p.c. podstawami skargi o uchylenie wyroku Sądu polubownego, ma jednak
również ustawowy obowiązek wzięcia z urzędu pod rozwagę - a więc dokonania oceny
wykraczającej poza wskazane w skardze podstawy - czy wyrok Sądu polubownego, nie
uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego. Innymi słowy,
ograniczenie kognicji Sądu powszechnego do kontroli wyroku Sądu polubownego w
ramach podstaw określonych przez ustawę, ale zarazem tych na których oparto skargę
o uchylenie wyroku Sądu polubownego, doznaje wyjątku wyrażającego się wynikającym
z art. 714 k.p.c. obowiązkiem Sądu polubownego, zbadania z urzędu czy naruszenie
prawa przez Sąd polubowny doprowadziło do wydania przez ten Sąd wyroku
uchybiającego praworządności lub zasadom współżycia społecznego (por. wyrok SN z
dnia 21 grudnia 2004 r., I CK 405/04, niepubl.). Wynikający z art. 714 k.p.c. obowiązek
także Sądu drugiej instancji działania z urzędu w zakresie wynikającym z tego przepisu
istnieje więc również wówczas, gdy skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego nie
została oparta na ostatniej z podstaw spośród wymienionych w art. 712 § 1 pkt 4 k.p.c.
Natomiast kwestia samej poprawności dokonanej przez Sąd powszechny kontroli i
będącej jej wynikiem oceny, że stwierdzona wadliwość wyroku sądu polubownego jest
tego rodzaju, iż uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego, a więc
oceny czy skutek wyroku sądu polubownego godzi w podstawowe zasady porządku
prawnego państwa (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 3 września 1998 r., I CKN
822/97, OSNC 1999 r., Nr 2, poz. 39), pozostaje poza przedmiotem regulacji art. 714
5
k.p.c. Przepis ten jest jedynie źródłem określonego w nim obowiązku Sądu
powszechnego, a nie stanowi podstawy do weryfikacji oceny poprawności jego
wykonania.
W konsekwencji samo badanie przez Sąd Apelacyjny czy stwierdzone w wyroku
Sądu polubownego naruszenie prawa materialnego było tego rodzaju, że stanowiło
zarazem uchybienie praworządności, nie tylko, że nie było naruszeniem, ale wręcz było
wykonaniem przez ten Sąd ustawowego obowiązku wynikającego z art. 714 k.p.c., i to
bez względu na podstawy, na których oparta została skarga o uchylenie wyroku Sądu
polubownego.
Nie okazał się również trafny zarzut naruszenia art. 4791
k.p.c. wskutek uznania
przez Sąd Apelacyjny, że przepisy k.p.c. o postępowaniu w sprawach gospodarczych
nie mają zastosowania w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu
polubownego. Strony – do chwili rozpoczęcia postępowania przed sądem polubownym –
mogą określić same „tryb postępowania, który powinien być stosowany w toku
rozpoznawania sprawy” (art. 705 § 1 k.p.c.), jeżeli zaś tego nie uczyniły, to Sąd
polubowny stosuje „taki tryb postępowania, jaki uzna za właściwy”, nie będąc związany
przepisami postępowania cywilnego, z wyjątkiem obowiązku wynikającego z art. 705 § 2
k.p.c. wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia
sprawy. Jedynymi normami k.p.c., których stosowania strony nie mogą wyłączyć ani
ograniczyć w postępowaniu przed sądem polubownym są bezwzględnie obwiązujące
przepisy księgi trzeciej k.p.c., dotyczące właśnie tego sądu (por. uzasadnienie
postanowienia SN z dnia 2 kwietnia 2003 r. sygn. akt I CK 287/02, niepubl.). Wśród nich
jest art. 715 k.p.c., zawierający więc również normę o imperatywnym charakterze a
przewidującą stosowanie w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu
polubownego przepisów o postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji. Jako norma
bezwzględnie obowiązująca wymaga ona ścisłej interpretacji, co oznacza, że pod
pojęciem przepisów o postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji należy rozumieć
te, które zawarte są w k.p.c. od art. 125 do art. 366. Tym samym już sam bezwzględnie
obowiązujący przepis art. 715 k.p.c. nie daje więc podstaw do odpowiedniego nawet
stosowania w postępowaniu o uchylenie wyroku sądu polubownego przepisów k.p.c.
regulujących postępowania odrębne, w tym także przepisów o postępowaniu w
sprawach gospodarczych, które znajdują przecież wprost zastosowanie przed sądami
powszechnymi obu instancji, ale tylko pod warunkiem, że sprawa będąca przedmiotem
rozpoznania jest sprawą gospodarczą. Takiego charakteru nie ma oczywiście sprawa
6
wszczęta skargą o uchylenie wyroku sądu polubownego. Dla przyjęcia, że sprawa ma
charakter gospodarczy niezbędne jest bowiem kumulatywne wystąpienie trzech
przesłanek, a mianowicie sprawa musi: 1) dotyczyć stosunków cywilnych, 2) pomiędzy
przedsiębiorcami, 3) a nadto pozostawać w zakresie prowadzonej przez nich
działalności gospodarczej (postanowienie SN z dnia 6 lipca 2000 r., V CKN 1266/00,
LEX nr 52390). Tymczasem w postępowaniu o uchylenie wyroku sądu polubownego
przedmiotem sprawy jest bezspornie kontrola wyroku sądu polubownego w granicach
zakreślonych imperatywnymi przepisami k.p.c., a taki przedmiot tego postępowania nie
może być uznany za pozostający w zakresie prowadzonej przez któregokolwiek z
przedsiębiorców działalności gospodarczej. Ponadto, stronami tego postępowania nie
zawsze muszą być przedsiębiorcy, jeśli się zważy, że wskutek zapisu na sąd polubowny
orzecznictwu tego sądu poddany zostaje określony stosunek prawny (przedmiot sporu),
a nie konkretne strony sporu mające status prawny przedsiębiorcy (por. postanowienie
SN z dnia 1 marca 2000 r., I CKN 845/99, niepubl.; postanowienie SN z dnia 2 kwietnia
2003 r. I CK 287/02, niepubl; uzasadnienie wyroku SN z dnia 3 września 1998 r., I CKN
822/97, OSNC 1999, Nr 2, poz. 39).
W tej sytuacji za trafne uznać należy stanowisko Sądu Apelacyjnego,
że postępowanie ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego jest postępowaniem
swoistym, zawierającym elementy postępowania kasacyjnego, a odesłanie zawarte w
bezwzględnie obowiązującej normie art. 715 k.p.c. nie uzasadnia stosowania w tym
postępowaniu – nawet odpowiednio – przepisów k.p.c. o postępowaniu w sprawach
gospodarczych, skoro zupełnie odmienne są przedmioty oraz funkcje każdego z obu
tych postępowań.
Bezzasadny okazał się również ostatni z zarzutów zgłoszonych w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej, a mianowicie zarzut naruszenia art. 378 k.p.c. Wbrew stanowisku
strony skarżącej, Sąd Apelacyjny ustosunkował się i wyjaśnił zarzut naruszenia przez
Sąd Okręgowy art. 324 k.p.c., a okoliczność, że stanowisko w przedmiocie oceny tego
zarzutu zaprezentowane przez Sąd odwoławczy nie jest satysfakcjonujące dla strony
skarżącej nie uzasadnia zarzutu naruszenia art. 378 k.p.c. Nadto zarzut
nieustosunkowania się i niewyjaśnienia określonych okoliczności przez Sąd drugiej
instancji wskazuje na niedostatki – w ocenie strony skarżącej – uzasadnienia
zaskarżonego wyroku, co mogłoby świadczyć o ewentualnym naruszeniu przepisów art.
328 § 2 k.p.c. i art. 382 k.p.c. Obu ostatnio wymienionych przepisów nie wskazano
7
jednak w kasacji jako objętych zarzutem naruszenia, co wyłącza możliwość
dokonywania w tym zakresie kontroli kasacyjnej przez Sąd Najwyższy.
Nie można było również uznać za trafny zarzutu dokonania przez Sąd Apelacyjny
błędnej wykładni art. 395 k.c. a uzasadnionego niewłaściwym rozumieniem zasad i
możliwości odstąpienia od umowy. Zasadności tego zarzutu pośrednio zaprzeczyła
nawet sama strona skarżąca na s. 15 uzasadnienia jej kasacji, stwierdzając, że nie
budzi zastrzeżeń m.in. stanowisko Sądów Powszechnych, że zapis dotyczący
umownego prawa odstąpienia zawarty w umowie łączącej strony był nieważny z mocy
prawa jako niespełniający wymogów przepisu art. 395 k.c. Ponadto Sąd odwoławczy
dokonał prawidłowej wykładni tego przepisu stwierdzając, że zawiera on wymóg
określenia przez strony terminu realizacji umownego prawa odstąpienia od umowy i
stanowi uregulowanie gwarantujące bezpieczeństwo obrotu cywilnego. Zważyć bowiem
należy, że umowne prawo odstąpienia podważa trwałość umowy, do której zostało
włączone, a więc stanowi element ograniczający zasadę pacta sunt servanda. Dlatego
w odniesieniu do treści zastrzeżenia, o którym stanowi art. 395 § 1 k.c. ustawodawca
wprowadził obwarowane sankcją nieważności wymagania (condiciones iuris), jednym z
których jest właśnie oznaczenie terminu, w czasie biegu którego będzie możliwe
skorzystanie z prawa odstąpienia. Wykładnia tego przepisu dokonana przez Sąd
Apelacyjny była więc prawidłowa.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39312
k.p.c., znajdującego w niniejszej sprawie zastosowanie z mocy art. 3 ustawy z
dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. 2005 r. Nr 13, poz. 98).
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i § 3
k.p.c. oraz na podstawie § 6 pkt 7 w zw. z § 13 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).