Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 132/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 września 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa Z. T.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "S.(...)" w G.
o uchylenie uchwały, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 września
2005 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 września 2004
r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w G. z dnia 9.12.2003 r.
sygn. akt I C (…) i sprawę przekazuje temu Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9.12.2003 r. uchylił uchwały Zebrania
Przedstawicieli Członków pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „S.(...)” podjęte w dniu
31.05.2003 r. o numerach 1/2003, 18/2003, 19/2003 i 24/2003. W sprawie tej ustalono,
że w czasie podejmowania przedmiotowych uchwał obowiązywał statut pozwanej
2
Spółdzielni zarejestrowany w 1995 r. Zgodnie z jego treścią jako jeden z organów
Spółdzielni przewidziano Zebranie Przedstawicieli Członków, które pełniło funkcję
Walnego Zgromadzenia. W dniu 31.05.2003 r. organ ten podjął zaskarżone przez
powoda uchwały: nr 1/2003 o przyjęciu statutu Spółdzielni przez ustalenie nowego
jednolitego tekstu; nr 18/2003 zatwierdzający roczne sprawozdanie finansowe
składające się z bilansu na 2002 r. oraz rachunku zysków i strat na rok 2002 r.;
nr 19/2003 o przeznaczeniu nadpłaty z tytułu opłat za zimną wodę i energii elektrycznej
na zmniejszenie wyników w gospodarce zasobami mieszkaniowymi oraz uchwałę
24/2003 o ustaleniu liczby członków Rady Nadzorczej oraz wyboru jej składu
osobowego.
Uchylając zaskarżone przez powoda uchwały Sąd Okręgowy stwierdził, że
zostały one przyjęte przez nieuprawniony organ Spółdzielni, gdyż Zebranie
Przedstawicieli Członków działało na podstawie postanowień statutu niezgodnych z art.
37 § 1 prawa spółdzielczego. Stosownie do art. 36 § 1 prawa spółdzielczego
najwyższym organem spółdzielni jest walne zgromadzenie. Ustawa ta przewiduje
możliwość, aby na mocy postanowień statutu, gdy ilość członków przekroczy liczbę w
nim ustaloną, walne zgromadzenie zostało zastąpione przez zebranie przedstawicieli
członków. Statut pozwanej Spółdzielni obowiązujący w czasie podejmowania
skarżonych uchwał, nie przewidywał organu w postaci walnego zgromadzenia, a
przewidywał zebranie przedstawicieli członków, które miało pełnić funkcję walnego
zgromadzenia. Oznacza to, że statut pozwanej Spółdzielni z wyjątku uczynił regułę
ustalając, że najwyższym organem jest zebranie przedstawicieli członków. Takie
postanowienie statutu narusza art. 37 § 1 prawa spółdzielczego, a więc uchwały podjęte
przez organ Spółdzielni powołany na podstawie regulacji statutowej sprzecznej z art. 37
§ 1 prawa spółdzielczego, podlegają uchyleniu. Pogląd ten podzielił Sąd Apelacyjny,
który oddalił apelację pozwanej wyrokiem z dnia 22.09.2004 r.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją pozwana Spółdzielnia. Jako podstawy kasacyjne
wskazała naruszenie art. 37 § 1 prawa spółdzielczego przez błędną wykładnię,
naruszenie art. 109 § 1 i 2 tego prawa przez jego niezastosowanie oraz naruszenie
przepisów postępowania tj. art. 233, 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c., co miało istotny
wpływ na wynik sprawy. Wskazując na te podstawy wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku Sądu Okręgowego w G. i przekazanie sprawy temu Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu w niniejszej sprawie ma
wyjaśnienie, czy dopuszczalne jest powołanie przez spółdzielnię zebrania
przedstawicieli, jako jej najwyższego organu wówczas, gdy statut nie zawiera regulacji
wskazanej w art. 37 § 1 zdanie pierwsze pr. spółdz., to jest nie stanowi, że po
przekroczeniu określonej liczby członków, walne zgromadzenie członków zostaje
zastąpione przez zebranie przedstawicieli. Podkreślić bowiem trzeba, że w sprawie
bezsporne jest, iż pozwana Spółdzielnia już w chwili swojego powstania
i zarejestrowania pierwszego statutu, powołała jako najwyższy organ zebranie
przedstawicieli a nie walne zgromadzenie, nie zamieszczając w statucie regulacji,
o której mowa w art. 37 § 1 zd. pierwsze pr. spółdz., jednak spełniając zawarte w jego
zdaniu drugim pozostałe wymagania co do określenia w statucie zasad ustalania liczby
przedstawicieli i ich wyboru oraz czasu trwania przedstawicielstwa. Spełniła także
wymagania zawarte w art. 59 pr. spółdz. Chodzi zatem o to, czy mimo nie
zamieszczenia w statucie postanowienia, że po przekroczeniu określonej liczby
członków, walne zgromadzenie zostaje zastąpione przez zebranie przedstawicieli,
spółdzielnia mogła ustanowić swoim najwyższym organem zebranie przedstawicieli a
nie walne zgromadzenie.
Podejmując to zagadnienie należy przede wszystkim wskazać na dotychczasową,
powszechną praktykę sądową ukształtowaną na gruncie obecnie obowiązującego prawa
spółdzielczego, to jest od 1983 r., a także już wcześniej, pod rządami ustawy z dnia
17.02.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz. U. Nr 12, poz. 61 ze zm.), która w
art. 33 § 1 zawierała regulację taką samą jak przepis art. 37 § 1 pr. spółdz. Praktyka ta
wynikała z przyjętej powszechnie wykładni omawianego przepisu, której skutkiem było
uznanie za dopuszczalne wskazanie w statucie nowopowstających dużych spółdzielni,
liczących wielu członków, jako najwyższego organu zebrania przedstawicieli a nie
walnego zgromadzenia, bez względu na to czy statut zawierał regulację wskazaną w art.
37 § 1 zd. pierwsze pr. spółdz., czy nie. Ta powszechnie przyjęta wykładnia
omawianego przepisu prowadziła do powszechnej także praktyki rejestrowania statutów
spółdzielni powołujących zebranie przedstawicieli jako najwyższego organu, mimo nie
zamieszczenia w statucie unormowania wskazanego w art. 37 § 1 zd. pierwsze, co nie
było podważane również w innych postępowaniach sądowych dotyczących na przykład
ważności lub uchylenia uchwał zebrania przedstawicieli.
Pewność prawa i stabilność zasad jego stosowania, związana ściśle z
jednolitością i stabilnością jego wykładni, jest jedną z naczelnych wartości państwa
4
prawa. Dlatego zmiana wieloletniej, powszechnej praktyki stosowania prawa,
wynikającej z powszechnie przyjętej wykładni określonego przepisu, może nastąpić
jedynie z bardzo istotnych powodów, takich jak przykładowo zmiany społeczne lub
ustrojowe wpływające na stosowanie tego przepisu. Nie może też doprowadzić do takich
skutków społecznych, które podważałyby sens i cel przepisu i uniemożliwiały
funkcjonowanie większości organizacji, zarejestrowanych i działających w oparciu o
dotychczasową wykładnię i dotychczasowe jego stosowanie.
Głębokie zmiany ustrojowe, społeczne i prawne jakie dokonały się w Polsce w
okresie obowiązywania prawa spółdzielczego z 1982 r. mogłyby bez wątpienia
uzasadniać zmianę wykładni i praktyki stosowania art. 37 § 1 zd. pierwsze pr. spółdz.,
jeżeli dotychczasowa wykładnia okazałaby się błędna lub niezgodna z nowymi
regulacjami prawnym, jak również wówczas gdy nie pozwalałaby na osiągnięcie w
zmienionych warunkach celów tego przepisu. Ocena, czy tak jest wymaga rozważenia
zawartej w prawie spółdzielczym regulacji dotyczącej działalności spółdzielni i jej
najwyższych organów oraz celów, jakie realizować ma omawiany przepis.
Takiej oceny dokonał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6.07.2005 r. III CZP 38/65
(dotychczas niepublikowanej) przyjmując, iż „dopuszczalne jest powołanie przez
spółdzielnię zebrania przedstawicieli jako jej najwyższego organu także wówczas, gdy
statut nie zawiera regulacji wskazanej w art. 37 § 1 ust. 1 prawa spółdzielczego.
Zamieszczenie takiej regulacji w statucie konieczne jest jedynie wtedy, gdy jako
najwyższy organ powołane zostało walne zgromadzenie, które w przyszłości, gdy ilość
członków przekroczy określoną liczbę ma zostać zastąpione przez zebranie
przedstawicieli.”
Uzasadniając to stanowisko Sąd Najwyższy przypomniał, iż do naczelnych norm
spółdzielczości należy samorządność, czego wyrazem są m.in. przepisy prawa
spółdzielczego przekazujące do regulacji statutowej znaczny zakres stosunków
członkowskich oraz przewidujące faktyczną możliwość bezpośredniego udziału
członków w zarządzaniu spółdzielnią na demokratycznych zasadach (na przykład
przepisy art. 35, 36, 37 i 59 prawa spółdzielczego). Zgodnie z art. 35 i art. 36 tego prawa
najwyższym samorządowym organem spółdzielni jest walne zgromadzenie, które
poprzez udział w nim wszystkich członków najpełniej może realizować zasadę
samorządności i demokracji wewnętrznej. Jednakże w dużych spółdzielniach,
o znacznej liczbie członków, walne zgromadzenie nie tylko nie jest w stanie zrealizować
zasad, dla których zostało powołane lecz jego istnienie może doprowadzić do
5
faktycznego pozbawienia członków wpływu na działalność spółdzielni, do dezorganizacji
i paraliżu jej funkcjonowania. W takich spółdzielniach, w których ze względu na dużą
liczbę członków walne zgromadzenie nie jest w stanie spełniać swojej roli, ustawodawca
przewiduje powołanie zebrania przedstawicieli, jako organu demokracji pośredniej,
zamiast walnego zgromadzenia, stanowiącego organ demokracji bezpośredniej.
Wykładnia systemowa i funkcjonalna przepisów art. 35 § 1, art. 36 § 1, art. 37 § 1 i art.
59 pr. spółdz. prowadzi do wniosku, że oba te organy ustawodawca traktuje
równorzędnie i zamiennie, ze względu na takie same ich funkcje i cele jakie mają do
spełnienia. Nie określa także, odmiennie niż art. 53 ust. 1 ustawy z dnia 29 października
1920 r. o spółdzielniach (j.t: Dz. U. z 1950 r. Nr 25, poz. 232 ze zm.), liczby członków, po
przekroczeniu, której walne zgromadzenie powinno być zastąpione zebraniem
przedstawicieli, pozostawiając to woli i decyzji członków. Przepis art. 37 § 1 pr. spółdz.
przekazuje do regulacji statutowej zarówno samą możliwość wskazania, że po
przekroczeniu określonej liczby członków, walne zgromadzenie zostaje zastąpione
przez zebranie przedstawicieli, jak i określenie tej liczby członków. Nie można zatem
uznać, iż jest on przepisem bezwzględnie obowiązującym, jak przyjęły w sprawie Sądy
obu instancji a także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 listopada 2002 r. V CKN
1474/00 (nie publ.). Nie pozwala bowiem na to jego sformułowanie. Norma ius cogens
nie pozostawia adresatom możliwości jakiegokolwiek wyboru postępowania ani
określania jego przesłanek. Nie może być zatem konstruowana przy użyciu takich pojęć
jak „może", dopuszczających wybór co do tego, czy w statucie zamieszczony zostanie
zapis o warunkach zastąpienia walnego zgromadzenia przez zebranie przedstawicieli,
ani nie określać precyzyjnie liczby członków, po przekroczeniu której dochodzi do
takiego zastąpienia. Skoro przepis art. 37 § 1 zd. pierwsze pr. spółdz. wszystko to
pozostawia swobodnemu wyborowi i decyzji członków, jak również nie wskazuje
żadnych konsekwencji nie zamieszczenia takiej regulacji w statucie, nie można uznać,
by miał on charakter normy bezwzględnie obowiązującej. Trzeba więc stwierdzić, że nie
ma ustawowego obowiązku zamieszczenia w statucie regulacji wskazującej, iż po
przekroczeniu określonej liczby członków walne zgromadzenie zostaje zastąpione przez
zebranie przedstawicieli. Ustawodawca jedynie dopuszcza taką możliwość, a zatem
brak podstaw do przyjęcia, że statut nie zawierający takiej regulacji jest w tym zakresie
dotknięty nieważnością, czy jakąkolwiek inną wadą także wówczas, gdy jako najwyższy
organ spółdzielni ustanawia zebranie przedstawicieli a nie walne zgromadzenie. Jeżeli
bowiem przy powstawaniu spółdzielni i tworzeniu statutu okazuje się, że liczba jej
6
przyszłych członków jest tak duża, że walne zgromadzenie nie mogłoby skutecznie
spełniać swojej roli najwyższego organu samorządowego realizującego zasadę
demokracji wewnętrznej, nie tylko niecelowe ale wręcz niedopuszczalne byłoby
wskazanie w statucie walnego zgromadzenia jako najwyższego organu spółdzielni przy
jednoczesnym uzależnieniu możliwości powołania zebrania przedstawicieli, zamiast
walnego zgromadzenia, od przekroczenia określonej liczby członków, która już została
przekroczona. Wykładnia omawianego przepisu, która prowadziłaby do takich
konsekwencji nie tylko nie znajduje podstaw w jego brzmieniu, lecz przede wszystkim
nie uwzględnia jego celu, którym jest zapewnienie realizacji zasady samorządności i
demokracji wewnętrznej oraz sprawnego działania spółdzielni. Jeżeli zatem powstaje
spółdzielnia duża, o znacznej liczbie członków, jako jej najwyższy organ powinno zostać
powołane od razu zebranie przedstawicieli, bez konieczności zamieszczania w statucie
regulacji wskazanej w art. 37 § 1 zd. pierwsze pr. spółdz. Ewentualne uchybienia,
polegające na bezpodstawnym ustanowieniu zebrania przedstawicieli zamiast walnego
zgromadzenia, przy zbyt małej liczbie członków, co mogłoby naruszać zasadę
samorządności i demokracji, podlegałyby ocenie z punktu widzenia art. 58 § 1 k.c. przy
rejestracji spółdzielni i jej statutu.
Zarówno wykładnia gramatyczna jak i funkcjonalna oraz systemowa prowadzi do
wniosku, że przepis art. 37 § 1 zd. pierwsze pr. spółdz. reguluje sytuacje, do jakich
może dojść w przyszłości, gdy ilość członków spółdzielni przekroczy liczbę, przy której
walne zgromadzenie nie może już sprawnie działać. Spółdzielnie, które powołały jako
najwyższy organ walne zgromadzenie i chcą, by w przyszłości, gdy ilość członków
wzrośnie do określonej liczby, walne zgromadzenie zostało zastąpione przez zebranie
przedstawicieli powinny, by osiągnąć ten cel, zamieścić w statucie regulację wskazaną
w art. 37 § 1 zd. pierwsze, to jest stwierdzić, że po przekroczeniu określonej liczby
członków, walne zgromadzenie zostaje zastąpione przez zebranie przedstawicieli, co
pozwoli w przyszłości, po osiągnięciu przez spółdzielnię tej liczby członków, na
zastąpienie walnego zgromadzenia przez zebranie przedstawicieli. Zarówno w takiej
sytuacji, jak i w sytuacji, gdy od razu jako najwyższy organ ustanowiono zebranie
przedstawicieli, statut powinien określać zasady ustalania liczby przedstawicieli i ich
wyboru oraz czas trwania przedstawicielstwa.
Wskazane stanowisko i przytoczone dla jego uzasadnienia argumenty są w pełni
przekonywujące. Skład orzekający w niniejszej sprawie całkowicie podziela ten pogląd.
Z uwagi na to, że u podstaw uwzględnienia powództwa i apelacji strony pozwanego była
7
odmienna wykładnia art. 37 § 1 prawa spółdzielczego, kasację strony pozwanej należy
uznać za uzasadnioną. Skoro jednak powód skarżąc uchwały Zebrania Przedstawicieli
Członków podniósł inne zarzuty, które nie były przedmiotem merytorycznej oceny to
zaskarżony wyrok i wyrok poprzedzający należało uchylić z przekazaniem sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi I instancji (art. 3 ustawy z dnia 22.12.2004 r. o zmianie
ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98 w związku z art. 39313
k.p.c.).