Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 756/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Tadeusz Domińczyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa D. M., A. M., M. K., E. G. i B. T.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "D.(…)" w K.
o uchylenie uchwały,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 października 2005 r., kasacji
powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 15 czerwca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 30 stycznia 2004 r. oddalił powództwo o
uchylenie uchwały nr (…) Zebrania Przedstawicieli Członków pozwanej Spółdzielni z
dnia 18 czerwca 2003 r. i orzekł o kosztach procesu.
Z uzasadnienia orzeczenia wynika, że powodowie są członkami pozwanej
Spółdzielni i posiadają lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego. Po wejściu w życie
ustawy z dnia15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2001 r., Nr
2
4, poz. 27, dalej: u.s.m.), tj. 24 kwietnia 2001 r. a przed wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 29 maja 2001 r., K 5/01 (OTK 2001, nr 4, poz. 87) orzekającym
m.in., że art. 46 ust. 1 u.s.m. jest niezgodny z art. 64 w zw. z art. 21 Konstytucji,
powodowie złożyli pisemne żądanie, aby pozwana przeniosła na ich rzecz własność
posiadanych przez nich lokali mieszkalnych na zasadach określonych w art. 46 ust. 1
u.s.m. Wniosek nie został rozpoznany do chwili wydania wyroku przez Trybunał
Konstytucyjny.
Na zebraniu II grupy członkowskiej pozwanej Spółdzielni w dniu 13 maja 2003 r.
został przyjęty wniosek członków Spółdzielni, podpisany także przez powodów, w
spawie zgłoszenia na Zebraniu Przedstawicieli Członków Spółdzielni Mieszkaniowej
wniosku o zamieszczenie w statucie Spółdzielni postanowienia odpowiadającego
regulacji zawartej w art. 46 ust. 1 u.s.m.
Dnia 18 czerwca 2003 r. Zebranie Przedstawicieli Członków Spółdzielni
Mieszkaniowej podjęło uchwałę nr (…) zmieniającą statut pozwanej Spółdzielni w
sposób określony w załączniku nr (…) do uchwały. Dodany do statutu rozdział IV1
zatytułowany: „Przekształcenie tytułów prawnych do lokali”, nie zawiera postanowienia
odpowiadającego art. 46 ust. 1 u.s.m., ponieważ Zebranie Przedstawicieli Członków
Spółdzielni odrzuciło zgłoszony w tej sprawie wniosek.
Sąd Okręgowy uznał, że postanowienia zawarte w rozdziale IV1
statutu
Spółdzielni, a zwłaszcza § 1001
, są zgodne z przepisami ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 19 grudnia 2002 r. o zmianie
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz.
2058, dalej: u.z. u.s.m.). Tej oceny nie podważa okoliczność, że zmiana statutu nie
uwzględnia postanowienia odpowiadającego art. 46 ust. 1 u.s.m. Kwestię nabycia
własności lokalu mieszkalnego – po utracie mocy przez art. 46 ust. 1 u.s.m. – reguluje
wyłącznie art. 12 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych w brzmieniu ustalonym
nowelą z dnia 19 grudnia 2002 r. Dotyczy on także powodów. Ustawodawca,
nowelizując ustawę o spółdzielniach mieszkaniowych, nie uregulował bowiem odmiennie
sytuacji, w których znajdował zastosowanie wyeliminowany z porządku prawnego
przepis art. 46 ust. 1 u.s.m. Sąd podkreślił, że pozwana Spółdzielnia nie mogła załatwić
wniosku powodów o przeniesienie własności lokali mieszkalnych przed orzeczeniem
niezgodności art. 46 ust.1 u.s.m. z Konstytucją, ponieważ nie mała uregulowanej
własności gruntu.
3
Wyrok zaskarżyli powodowie. Sąd Apelacyjny oddalił jednak ich apelację,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy podkreślił, że art. 111
ust. 4 ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych nie uprawnia do zamieszczenia w statucie spółdzielni postanowienia
odpowiadającego art. 46 ust. 1 u.s.m., ponieważ dotyczy on przekształcenia
lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego na spółdzielcze własnościowe prawo do
lokalu. Przepis art. 12 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, który reguluje nabycie
własności lokalu mieszkalnego, nie zawiera natomiast odpowiednika art. 111
ust. 4 . Nie
ma zatem podstaw do zarzutu, że zakwestionowana uchwała została podjęta z
naruszeniem art. 111
ust. 1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Chybiony jest
także zarzut, że uchwała narusza art. 42 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych,
ponieważ – wbrew przekonaniu apelujących – nie ma potrzeby powtarzania w statucie
treści tego przepisu. Termin przewidziany w art. 42 nie stanowi przeszkody do podjęcia
decyzji przez spółdzielnię po jego upływie, albowiem ma on charakter instrukcyjny.
W kasacji, opartej na obu postawach z art. 3931
k.p.c., pełnomocnik powodów
zarzucił naruszenie art. 12 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych przez jego
niezastosowanie, art. 42 i art. 111
ustawy mieszkaniowej przez ich błędną wykładnię
oraz obrazę art. 382, art. 386 § 4, 379 pkt 5 k.p.c., art. 233 w zw. z art. 207 i art. 208
k.p.c., art. 316 § 1 k.p.c. art. art. 70 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale
Konstytucyjnym w zw. z art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji. Powołując się na te podstawy
kasacyjne, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć zarzut nieważności postępowania,
ponieważ może on spowodować najdalej idące skutki procesowe (art. 386 § 2 w zw. z
art. 39319
k.p.c.). Skarżący, podnosząc ten zarzut, przytoczyli „art. 379 pkt 5 oraz art.
233 k.p.c. w związku z art. 207 i art. 208 k.p.c. oraz art. 391 k.p.c.” i wyjaśnili, że
naruszenie tych przepisów polega na pozbawieniu ich możności obrony swych praw na
skutek niezobowiązania pozwanego do doręczenia im statutu Spółdzielni i zaskarżonej
uchwały.
Z judykatury Sądu Najwyższego wynika, że pozbawienie strony – w rozumieniu
art. 379 pkt 5 k.p.c. – możliwości obrony swych praw zachodzi wówczas, gdy z powodu
wadliwości procesowych sądu lub strony, będących skutkiem naruszenia konkretnych
przepisów kodeksu postępowania cywilnego, których nie można było wskazać przy
4
wydaniu orzeczenia w danej instancji, strona nie mogła brać i nie brała udziału w
postępowaniu lub w jego istotnej części (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6
marca 1998 r., III CKN 34/98, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41). Tymczasem taka sytuacja
nie zaistniała w rozpoznawanej sprawie. Powodowie brali udział w postępowaniu
sądowym i mieli możliwość zapoznania się z dołączonymi do sprawy statutem
Spółdzielni i zaskarżoną uchwałą. Zarzut nieważności postępowania należało więc
uznać za nieuzasadniony.
Ocena zasadności zarzutów naruszenia prawa materialnego wiąże się z kwestia
charakteru i skuteczności orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego
niezgodność przepisów ustaw z Konstytucja, ponieważ skarżący, kwestionując
zaskarżona uchwałę, odwołują się do przepisów ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych, które Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z Konstytucją.
Problem charakteru i skuteczności orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego
orzekającego niezgodność przepisów ustaw (przepisów wydawanych przez centralne
organy państwowe) z Konstytucją – na co Sąd Najwyższy zwrócił już uwagę w uchwale
z dnia 23 stycznia 2004 r., III CZP 112/03 (OSNC 2005, nr 4, poz. 61) – nie są
postrzegane jednolicie w doktrynie i orzecznictwie. W praktyce sądy działają tak, jakby
orzeczenie o niezgodności z Konstytucją działało ex tunc, od daty wejścia w życie
(orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNAP 2001, nr
1, poz. 331, z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00, OSNAP 2001, nr 23, poz.685, z
dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 204/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 94, z dnia 19 grudnia
1999 r., I CKN 632/98 i z dnia 19 kwietnia 2000 r., II CKN 272/00, niepubl.).
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wydaje się natomiast ciążyć ku koncepcji
skuteczności własnych orzeczeń ex nunc, od momentu wejścia w życie orzeczenia o
niekonstytucyjności (postanowienie interpretacyjne z dnia 21 marca 2000 r. K 4/00, OTK
2000, nr 3, poz. 65).
Rozwiązania omawianego problemu nie ułatwia okoliczność, że specyfika
skutków czasowych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego nie pozwala na proste
wykorzystanie standardów prawa intertemporalnego. Trafnie zwraca się bowiem uwagę
na różnicę między zwykłym uchyleniem przepisu a wyeliminowaniem go z porządku
prawnego z powodu niezgodności z Konstytucja (innym aktem prawnym). W związku z
tym podkreśla się, że istnieje potrzeba stworzenia dla orzeczeń Trybunału
Konstytucyjnego specjalnego systemu rozstrzygania zagadnień intertemporlanych.
Wynika ona stąd, że trudno w tym zakresie zaakceptować szablonowe rozwiązanie.
5
Orzeczenia o niekonstytucyjności wykazują bowiem takie bogactwo i złożoność
problematyki, że nie sposób mierzyć ich skutków czasowych jedną miarą – niezbędna
jest tu elastyczność rozwiązań.
Ocena skutków czasowych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, gdy nie określił
ich sam Trybunał, może zależeć także od tego, czy orzeczenie stwierdzające
niezgodność przepisu z Konstytucją należy do kategorii orzeczeń z odroczona datą
utraty mocy obowiązującej przez przepis niekonstytucyjny, czy też ma charakter
orzeczenia zwykłego, a więc wchodzącego w życie z dniem ogłoszenia.
Z analizy doktryny wynika, że zdecydowana większość autorów opowiedziała się
za pospektywnym skutkiem orzeczeń odroczonych. Ostatnio do tego stanowiska
przychylił się także Sąd Najwyższy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2000 r.,
III RN 96/98, OSNAPiUS 2000, nr 13, poz. 500 i uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 3 lipca 2003 r., III CZP 45/03, niepubl.). W wypadku orzeczeń
zwykłych, które stanowią oś problemu skutków czasowych orzeczeń Trybunału
Konstytucyjnego, Sąd Najwyższy zdecydowanie przyjmuje zasadę wstecznego ich
działania i to stanowisko wspiera część doktryny. Przeciwny pogląd, zakładający
skuteczność orzeczeń na przyszłość, prezentuje Trybunał Konstytucyjny i przeważająca
część doktryny.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 maja 2001 r., K 5/01 stwierdzający
niezgodność z Konstytucją art. 46 ust. 1 u.s.m. ma charakter orzeczenia zwykłego. Ze
względu na charakter wymienionego wyroku – zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem w
judykaturze Sądu Najwyższego, które podziela Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą sprawę – należy zatem przyjąć, że art. 46 ust. 1 u.s.m. utracił
moc ze skutkiem wstecznym. To oznacza, że wnioski o przekształcenie lokatorskiego
prawa do lokalu w prawo odrębnej własności na zasadach określonych w art. 46 ust. 1
u.s.m., złożone przed dniem ogłoszenia przytoczonego wyroku Trybunału
Konstytucyjnego, stały się bezprzedmiotowe.
Tej oceny nie zmienia wzgląd na zasadę ochrony praw nabytych. Nabycie
własności lokali mieszkalnych przez osoby wymienione w art. 46 u.s.m. nie następowało
bowiem z mocy prawa w dniu wejścia w życie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych.
Wymagało ono zawarcia – na wniosek osoby zainteresowanej – umowy ze spółdzielnią
po przeprowadzeniu szeregu niezbędnych czynności przewidzianych w ustawie (art. 41-
43). Dlatego osoby, o których mowa w art. 46 u.s.m., z chwilą wejścia w życie ustawy o
spółdzielniach mieszkaniowych – co podkreślił również Trybunał Konstytucyjny w
6
uzasadnieniu wyroku – ani nie nabyły własności zajmowanych lokali, ani nie uzyskały
ekspektatywy nabycia własności lokali o charakterze w pełni ukształtowanym, której
trwałość podlegałaby konstytucyjnej ochronie, wynikającej z zasady ochrony praw
nabytych i ochrony zaufania do państwa i obywatela. Ze względu na wymienione zasady
zachowały natomiast moc umowy ustanowienia i przeniesienia odrębnej własności lokali
zawarte na podstawie art. 46 u.s.m. przed ogłoszeniem wyroku Trybunału
Konstytucyjnego.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 kwietnia 2005 r., K 42/02, (OTK-A
2005, nr 4, poz. 38) orzekający, że art. 12 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych w
zakresie, w jakim pomija możliwość uregulowania w statucie korzystniejszych dla
członków spółdzielni mieszkaniowej zasad rozliczeń z tytułu własności lokalu, jest
niezgodny z art. 32 Konstytucji, ma również charakter orzeczenia zwykłego. Zgodnie z
ugruntowanym stanowiskiem w judykaturze Sądu Najwyższego wywołuje ono zatem
skutki ex tunc. To oznacza, że podstawę oceny zgodności z prawem zaskarżonej
uchwały powinien stanowić art. 12 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych w
rozumieniu nadanym mu wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 kwietnia 2005
r., K 42/02. Tymczasem Sąd Apelacyjny, który orzekał przed ogłoszeniem tego wyroku,
przyjął, że przepis art. 12 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych wyklucza możliwość
uregulowania w statucie korzystniejszych zasad rozliczeń z tytułu nabycia własności
lokali i w konsekwencji nie zalazł powodów do zakwestionowania zaskarżonej uchwały.
W tej sytuacji zarzut wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 12 ustawy o
spółdzielniach mieszkaniowych należało uznać za uzasadniony, co przesądza o uznaniu
pierwszej podstawy kasacyjnej za usprawiedliwioną.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy – na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98) – orzekł,
jak w sentencji wyroku.