Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 48/05
POSTANOWIENIE
Dnia 12 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z wniosku M. O.
przy uczestnictwie A. C. i T. C.
o stwierdzenie nabycia spadku po R. C., po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 października 2005 r., kasacji uczestnika T. C. od postanowienia Sądu
Okręgowego w N. z dnia 23 września 2004 r., sygn. akt I Ca (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 11 maja 2004 r. Sąd Rejonowy w Z. stwierdził, że spadek
po R. C., wraz z wchodzącym w jego skład gospodarstwem rolnym nabyły na podstawie
ustawy dzieci spadkodawcy M. O. i A. C. po 1/2 cz. każde z nich.
Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawca, który zmarł 23 listopada 1999 r. w chwili
śmierci był rozwiedziony, posiadał dwoje dzieci z małżeństwa w osobach wymienionych
wyżej oraz pozamałżeńskiego syna T. C. Spadkodawca zawarł w dniu 17 kwietnia 1998
r. z T. C. umowę na podstawie której ten zrzekł się dziedziczenia po swoim ojcu. W tym
samym dniu strony zawarły umowę darowizny na rzecz T. C. kwoty 20.000 zł. T. C., z
zachowaniem terminu określonego w art. 88 § 2 k.c. złożył oświadczenie o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli o zrzeczeniu się dziedziczenia, jednak - jak
przyjął Sąd -wobec niewykazania błędu, ani podstępu spadkodawcy, na które się
powoływał, oświadczenie to jest nieskuteczne. Sporządzony przez spadkodawcę w dniu
2
22 wrzenia 1999 r. testament szczególny nie spełniał warunków określonych w art. 952
§ 1 k.c.
Sąd Okręgowy w N. oddalił apelację uczestnika T. C. od powyższego
postanowienia nie podzielając podniesionych w niej zarzutów naruszenia art. 670 § 1
k.p.c., 202 k.p.c. i 234 k.p.c. oraz art. 6 k.p.c. i art. 6 k.c. Odnosząc się do nich wskazał,
iż wbrew stanowisku apelującego sąd spadku w ramach art. 670 § 1 k.p.c. jest nie tylko
uprawniony ale wręcz zobowiązany do badania z urzędu, kto jest spadkobiercą, a co za
tym idzie w sytuacji gdy uczestnik T. C. nie wystąpił z powództwem o ustalenie, że
czynność prawna zrzeczenia się spadku, jako zdziałana pod wpływem błędu była
nieważna, Sąd Rejonowy, był zobligowany do rozstrzygnięcia tej kwestii w
postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Nadto wyraził pogląd, że ciężar
wykazania tej okoliczności obciążał - zgodnie z art. 6 k.c. - apelującego, który pomimo
istniejącej umowy zrzeczenia się dziedziczenia chciał wykazać swoje prawo do
dziedziczenia. Sąd Okręgowy nie dopatrzył się też nieprawidłowości w zakresie oceny
dowodów przez Sąd pierwszej instancji, akceptując zarówno przesłanki tej oceny jak i
wnioski jakie na tej podstawie sformułował Sąd Rejonowy odnośnie do wiarygodności
i mocy poszczególnych dowodów.
W kasacji od postanowienia Sądu Okręgowego uczestnik postępowania T. C.
przytoczył obie ustawowe podstawy. Zarzucił naruszenie przepisów postępowania
polegające na:
- przyjęciu, z uchybieniem art. 13 § 1 k.p.c., art. 189 k.p.c. i 201 § 2 k.p.c., że na mocy
art. 670 § 1 k.p.c. Sąd Rejonowy był uprawniony do badania czy merytorycznie
zasadnym było oświadczenie woli uczestnika o uchyleniu się od skutków oświadczenia
woli złożonego pod wpływem błędu, podczas gdy był uprawniony jedynie do badania
przesłanek skuteczności oświadczenia tj. czy zachowana została nakazana przepisami
forma i termin, a ustalenie, że czynność zrzeczenia się spadku nie została dokonana
pod wpływem błędu mogło być dokonane wyłącznie w trybie procesu na mocy art. 189
k.p.c.;
- przyjęciu, z naruszeniem art. 232 k.p.c. i art. 234 k.p.c., że pomimo istnienia
wiążącego sąd domniemania prawnego strona korzystająca z domniemania obciążona
jest obowiązkiem udowodnienia okoliczności, których domniemanie dotyczy, podczas
gdy obowiązek ten ciąży na stronie przeciwnej;
- przyjęciu, z naruszeniem art. 233 k.p.c., że Sąd Rejonowy nie dopuścił się uchybień w
zakresie oceny dowodów nie dając wiary dowodom przedstawionym przez skarżącego,
3
mimo stronniczości tego Sądu przejawiającej się w bezprawnym zobowiązaniu
uczestnika do złożenia powództwa o ustalenie, co stanowiło naruszenie art. 5 k.c., a
następnie podjęcie czynności odwrotnych do wskazań udzielonych uczestnikowi.
W oparciu o podstawę naruszenia przepisów prawa materialnego uczestnik
sformułował zarzut błędnej wykładni art. 88 k.c. polegającej na przyjęciu, że osoba
uchylająca się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu
zobowiązana jest błąd udowodnić, podczas gdy dla skuteczności takiego oświadczenia
wystarczające jest złożenie go w formie pisemnej i doręczenie go adresatowi przed
upływem terminu określonego w art. 88 § 2 k.c.
We wnioskach kasacyjnych domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia
oraz poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego i przekazania sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania, bądź zmiany postanowienia Sądu Okręgowego i
stwierdzenia, że spadek po R. C. wraz z gospodarstwem rolnym nabyły na podstawie
ustawy dzieci spadkodawcy tj. wnioskodawczyni i uczestnicy po 1/3 części każde z nich.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem
błędu dokonuje się w drodze pozasądowej. Jeżeli wadliwe oświadczenie woli zostało
złożone innej osobie, to wówczas, zgodnie z art. 88 § 1 k.c., uchylenie się od jego
skutków należy złożyć jego adresatowi. Uprawnienie to ma charakter prawa
podmiotowego, a jego wykonanie kształtuje stosunki między stronami prowadząc do
nieważności czynności prawnej. Przepisy o uchyleniu się od skutków wadliwego
oświadczenia woli maj ą zastosowanie o ile ustawa nie zawiera innych przepisów
szczególnych (np. art. 80 k.r.o.).
Możliwość skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych
wadliwego oświadczenia zależy wyłącznie od decyzji składającego to oświadczenie,
druga strona nie może przeszkodzić powstaniu skutków uchylenia, ani też zapobiec
unieważnieniu czynności prawnej. Jeżeli jednak druga strona trwa przy stanowisku, że
uchylenie się jest bezpodstawne, wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie przez sąd, czy
było ono uzasadnione. Rozstrzygniecie sądu ma charakter deklaratywny i może
nastąpić zarówno w oddzielnym postępowaniu (w sprawie o stwierdzenie nieważności
czynności prawnej w wyniku uchylenia się od skutków oświadczenia woli) jak i w
każdym postępowaniu, w którym skuteczność oświadczenia woli ma znaczenie dla
rozstrzygnięcia o zgłoszonym w nim żądaniu (orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 3
września 1945 r., IC 241/45, OSN 1945-46, poz. 3 i z dnia 29 września 1948 r., Wa C
4
157/48, OSN 1949, poz. 42 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1967 r., III
CZP 7/67, OSNC 1967, nr 10, p. 171). Przedmiotem oceny sądu jest zasadność
i podstawy uchylenia się od skutków oświadczenia woli. W razie sporu sąd bada czy
spełnione zostały przesłanki błędu prawnie doniosłego i czy uchylenie się od skutków
oświadczenia woli nastąpiło w sposób prawem przewidziany.
Nieważność przedmiotowej umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia po
spadkodawcy w wyniku uchylenia się przez uczestnika T. C. od jego oświadczenia woli
prowadziłaby do przywrócenia mu pozycji spadkobiercy ustawowego. Z uwagi na treść
art. 670 § 1 k.p.c., zgłoszenie przez pozostałych spadkobierców zarzutu
bezpodstawności uchylenia się przez uczestnika od skutków prawnych tego
oświadczenia, zobowiązywało sąd spadku do rozpoznania tego zarzutu w postępowaniu
o stwierdzeniu nabycia spadku.
Wbrew stanowisku skarżącego, nie doszło przy tym do naruszenia przepisów art.
13 § 1 i art. 201 § 2 k.p.c.. Nie można bowiem w takiej sytuacji mówić o rozpoznaniu
sprawy w niewłaściwym tj. nieprocesowym trybie, skoro jej przedmiotem było
stwierdzenie nabycia spadku przynależne do postępowania nieprocesowego, a jedynie
doszło w niej do rozpoznania zarzutu, który o ile miałby postać powództwa podlegałby
rozpoznaniu w procesie.
Podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod
wpływem błędu określa art. 84 k.c.. Kasacja nie podnosi zarzutu jego naruszenia przez
Sąd Okręgowy. Skarżący nie odnosi się wprost do kwestii istnienia tych podstaw,
natomiast w ramach zarzutu naruszenia art. 232 i 234 k.p.c. podnosi, że na skutek w
błędnego przyjęcia, że ciężar ich wykazania obciążał skarżącego, doszło do
nieuwzględnienia jego twierdzenia o nieważności zrzeczenia się, a w wyniku tego do
wykluczenia go z dziedziczenia.
Wyrażona w art. 6 k.c. zasada nakłada ciężar udowodnienia na twierdzącego, a
nie przeczącego. W pewnych jednak przypadkach ustawa przerzuca ciężar
udowodnienia na przeczącego. Sytuacja taka zachodzi przy domniemaniach prawnych.
W razie bowiem zaprzeczenia domniemaniu zaprzeczający powinien swoje
zaprzeczenie udowodnić przez wykazanie za pomocą środków dowodowych istnienie
stanu przeciwnego, niż wynika z domniemania.
Domniemania prawne wynikają z przepisów prawa materialnego. Przepisy te nie
ustanawiają jednak domniemania skuteczności oświadczenia o uchylenia się od
skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, na które powołuje
5
się skarżący. W myśl ogólnej reguły wynikającej z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia
faktów, którym zaprzeczali pozostali uczestnicy postępowania - uzasadniających jego
twierdzenie o skutecznym z punktu widzenia przesłanek określonych w art. 84 k.c.
uchyleniu się od wadliwego oświadczenia woli, obciążał uczestnika.
Względy powyższe przesądzają zarazem o uznaniu za bezzasadny zarzutu
naruszenia przepisu art. 88 § 2 k.c.
Jako bezskutecznie zgłoszony, z punktu widzenia możliwości dokonania kontroli
zaskarżonego orzeczenia pod tym kątem, ocenić nadzy zarzut naruszenia art. 233 k.p.c.
który nie wskazuje zarówno przyczyn zarzucanej wadliwości oceny dowodów,
poprzestając w tym względzie na ogólnym stwierdzeniu o stronniczości Sadu, jak i
konkretnych dowodów z których oceną wiąże to uchybienie.
W tym stanie rzeczy, pozbawiona usprawiedliwionych podstaw kasacja podlegała
oddaleniu stosownie do art. 39312
k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o
zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego...(Dz. U. z 2005 r. Nr 13. poz. 98).