Sygn. akt II CK 169/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "C.(...)" - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.
przeciwko "N.(...)" - Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Ł. o zapłatę
kwoty 193.248 zł, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 października
2005 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 września 2004
r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 23 października 2002 r. Sąd Okręgowy w Ł. oddalił powództwo
C.(...) spółki z o.o. w Ł. przeciwko „N.(...)” spółki z o.o. w Ł. o zapłatę, umorzył
postępowanie w zakresie ustawowych odsetek od kwoty 193 248 zł. od dnia 10 stycznia
2001 r. do dnia 28 lutego 2001 r. oraz orzekł o kosztach procesu.
Z dokonanych ustaleń wynika, że powódka była najemcą magazynów
znajdujących się w Ł., przy ul. N., stanowiących własność T. Sp. z o.o. w Ł. W dniu 1
listopada 1999 r. strony zawarły umowę podnajmu powierzchni magazynowych. Umowa
podnajmu została zawarta na czas oznaczony, tj. do dnia 31 października 2001 r., w
2
umowie strony przewidziały możliwość wcześniejszego rozwiązania jej przez
wynajmującego z zachowaniem dwumiesięcznego terminu wypowiedzenia.
Z części wynajmowanych powierzchni magazynowych wydzielono skład celny,
gdzie pozwany składował towary. Poza składem celnym towary powoda i pozwanego
składowano razem, bez wydzielania w sposób wyraźny powierzchni zajmowanej przez
każdą ze stron na magazynowanie towarów. Na pierwszym piętrze magazynów strona
pozwana umieściła konstrukcje stalowe i regały, które były transportowane przez dach
budynku za pomocą dźwigu.
W czasie zawierania umowy podnajmu i w początkowym okresie jej realizacji
strony ściśle ze sobą współpracowały.
W dniu 21 grudnia 1999 r. powódka wypowiedziała w formie pisemnej umowę
podnajmu ze skutkiem na dzień 29 lutego 2000 r. W lutym 2000 r. pozwana spółka pod
nadzorem urzędnika celnego opróżniła pomieszczenia składu celnego z powierzonych
jej towarów, a pomieszczenia te przejęła powódka na potrzeby własnego składu
celnego. W magazynach pozostały należące do pozwanej środki trwałe, tj. konstrukcje
metalowe, regały, uszkodzone wózki widłowe, które miały być zabrane później, z uwagi
na konieczność demontażu ich za pomocą dźwigu przez dach budynku, co zimą jest
niemożliwe do wykonania. Pozwana nie dokonała protokolarnego przekazania
wynajmowanych pomieszczeń powódce, ale zabranie rzeczy odbywało się w obecności
pracownika powódki, upoważnionego do odbioru pomieszczeń. Konstrukcje metalowe
znajdowały się na piętrze magazynu i zmniejszyły powierzchnię użytkową magazynu o 1
170 m2
. Pozostała powierzchnia magazynu wynosiła 443 m 2
, ale dostęp do niej był
utrudniony ze względu na konieczność korzystania z wąskich dróg dojazdowych wzdłuż
konstrukcji. Powódka podnajmowała pozwanej powierzchnie magazynowe w 2000 r. a
stosowane przez nią stawki czynszu wynosiły od 12 do 14 zł. za m2
w skali miesiąca.
W dniu 29 lutego 2000 r. powódka wystawiła pozwanej fakturę VAT nr (…) na
kwotę 193 248 zł. za magazynowanie konstrukcji metalowych, wózków
akumulatorowych i regałów metalowych w okresie 11 miesięcy. Wysokość należności
obliczono przyjmując powierzchnię zajmowaną przez pozwaną, tj. 1 200 m2
oraz czynsz
za metr kwadratowy w wysokości 12 zł netto. Dnia 11 stycznia 2001 r. pozwana
przesłała powódce pismo, w którym poinformowała ją, iż w posiadaniu pozwanej
znajdują się środki trwałe powódki, tj. konstrukcje metalowe, regały metalowe i wózki
akumulatorowe, których wartość oszacowała na kwotę 80 345,17 zł. i zażądała zapłaty
za nie uzasadniając, że powódka korzysta z nich od roku. W dniu 27 lutego 2001 r.
3
powódka przesłała pozwanej ostateczne wezwanie do zapłaty kwoty 193 248,00 zł.
tytułem bezumownego korzystania z powierzchni magazynowych.
Zdaniem Sądu Okręgowego, powódka roszczenie swe oparła na konstrukcji
bezpodstawnego wzbogacenia wywodząc swe twierdzenie o braku podstawy prawnej
do korzystania z magazynu wywodzi z faktu, że umowa podnajmu została skutecznie
wypowiedziana. W ocenie Sądu Okręgowego, zapis umowy uprawniający strony do
wypowiedzenia umowy zawartej na czas oznaczony był prawnie niedopuszczalny
zarówno w dacie zawarcia umowy, jak i jej wypowiedzenia. Obowiązujący w dacie
zawarcia umowy i złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu jej art. 673 § 1 k.c.
przewidywał możliwość wypowiedzenia umowy najmu tylko wówczas gdy była ona
zawarta na czas nieoznaczony. Przepis ten miał charakter normy bezwzględnie
obowiązującej. Odmienne zatem postanowienie, zawarte w umowie łączącej strony, było
nieważne i mimo wypowiedzenia skutkowało rozwiązaniem umowy dopiero z upływem
oznaczonego terminu.
Sąd pierwszej instancji uznał, że nie mogło dojść do rozwiązania umowy najmu z
dniem 29 lutego 2000 r. w sposób dorozumiany, bowiem strona pozwana nie opuściła
pomieszczeń magazynowych w dniu, w którym upływał okres wypowiedzenia.
Pozostawiła w nich swoje rzeczy i nie zdała protokolarnie pomieszczeń, mimo że przy
ich opuszczaniu obecny był pracownik powódki. Skoro umowa podnajmu została
zawarta w formie pisemnej, to stosownie do art. 77 k.c. rozwiązanie jej wymagało
stwierdzenia tego faktu na piśmie, żadna zaś ze stron nie udowodniła, że takie pismo
zostało sporządzone. Z powyższych względów Sąd Okręgowy uznał, że rozwiązanie
umowy łączącej strony nastąpiło z dniem 31 października 2001 r., tj. z upływem terminu
w niej oznaczonego.
Przeciwko przyjęciu tezy, że doszło do rozwiązania umowy per facta concludentia
przemawia również fakt, że powódka przez 11 miesięcy nie oponowała przeciwko
pozostawieniu konstrukcji, mimo że wiedziała o pozostawieniu jej w pomieszczeniach
magazynowych. Poza tym, wystawiając w grudniu fakturę, objęła nią okres 11 miesięcy,
tj. od marca 2000 r. do stycznia 2001 r., a zatem założyła, że pozwana będzie korzystać
z powierzchni magazynowych jeszcze w następnym miesiącu.
W ocenie Sądu Okręgowego, w okresie objętym pozwem strony łączyła ważna
umowa, na podstawie której pozwana korzystała z magazynów podnajmowanych od
powódki. Brak zatem podstaw do stwierdzenia bezpodstawnego wzbogacenia po stronie
pozwanej, co skutkuje oddaleniem powództwa opartego na art. 405 k.c.
4
Wobec częściowego cofnięcia pozwu w zakresie odsetek za okres od 10 stycznia
do 28 lutego 2001 r. Sąd umorzył postępowanie w tej części na podstawie art. 355 § 1
k.p.c.
Na skutek apelacji powódki Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i zasądził
od pozwanej „N.(...)” spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz powódki C.(...)
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością kwotę 132 187 zł. wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia 13 marca 2001 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 12 451,76 zł. tytułem
zwrotu kosztów procesu, w pozostałym zakresie apelację oddalił. Sąd Apelacyjny ten
ustalił, że średnia stawka czynszu za powierzchnię magazynową zajmowaną przez
pozwaną w okresie od dnia 1 marca 2000 r. do dnia 31 stycznia 2001 r. wynosiła 13 zł.
za metr kwadratowy w skali miesiąca. Zatem wysokość należnego czynszu za sporny
okres wyniosła 167 310 zł. plus VAT.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w rozpoznawanej sprawie doszło do rozwiązania
umowy najmu z dniem 29 lutego 2000 r., za porozumieniem stron, a co najmniej per
facta concludentia. Za przyjęciem takiej tezy przemawiają następujące okoliczności:
pozwana po złożeniu przez powódkę oświadczenia o wypowiedzeniu umowy najmu ze
skutkiem jej rozwiązania na dzień 29 lutego 2000 r. nie zgłosiła żadnych zastrzeżeń.
Poza tym pozwana podjęła wtedy czynności zmierzające do opuszczenia
podnajmowanych pomieszczeń, które opróżniła w dacie wskazanej przez powódkę,
pozostawiając jedynie część swych rzeczy. Sąd drugiej instancji uznał, że pozostawienie
przez pozwaną w podnajmowanych pomieszczeniach konstrukcji metalowych, wózków i
regałów nie oznaczało, że zamierza kontynuować stosunek zobowiązaniowy.
Pozostawienie tych rzeczy wiązało się bowiem z wyłącznie z trudnościami natury
technicznej. Strona pozwana opuszczając pomieszczenia zobowiązała się ponadto do
zabrania ich w terminie późniejszym, zatem w sposób jasny wyraziła swą wolę
zakończenia stosunku najmu. Poza tym jeszcze tego samego dnia, tj. 29 lutego 2000 r.,
pozwana zawarła nową umowę podnajmu na inne pomieszczenia magazynowe. Brak
protokołu zdania pomieszczeń magazynowych nie przesądza o braku woli stron do
zakończenia stosunku najmu, bowiem strony ze sobą współpracowały i nie
przywiązywały większego znaczenia do sformalizowania podejmowanych przez siebie
czynności.
Ponadto, w ocenie Sądu Apelacyjnego, strona pozwana potwierdziła na piśmie
okoliczność rozwiązania umowy najmu z dniem 29 lutego 2002 r., a zatem spełnione
zostały przesłanki art. 77 k.c. Zgodnie z powyższym przepisem, jeżeli umowa została
5
zawarta na piśmie, to jej uzupełnienie, zmiana albo rozwiązanie za zgodą obu stron, jak
również odstąpienie powinno być stwierdzone pismem. Forma pisemna zastrzeżona w
art. 77 k.c. służy jedynie celom dowodowym i ma na celu potwierdzenie zaistniałych już
zdarzeń. Zdaniem Sądu drugiej instancji, potwierdzenie faktu rozwiązania przez
pozwaną umowy najmu mogło nastąpić w każdym czasie, również w piśmie
procesowym. W odpowiedzi na pozew pozwana zaś przyznała okoliczność rozwiązania
umowy najmu z dniem 29 lutego 2000 r. Fakt zakończenia umowy najmu z dniem 29
lutego 2000 r. pozwana potwierdziła także w kolejnych pismach procesowych: z dnia 12
sierpnia 2002 r. oraz 23 października 2002 r.
Sąd drugiej instancji uznał ostatecznie, że pozwana w okresie objętym pozwem
była w złej wierze posiadaczem zależnym pomieszczenia magazynowego zajętego
przez pozostawione przez nią konstrukcje metalowe i regały, bowiem w dacie ustania
stosunku podnajmu, tj. 29 lutego 2000 r. miała pełną świadomość, że nie przysługuje jej
prawo do dalszego zajmowania magazynu. Przez pozostawienie konstrukcji
metalowych, regałów i wózków akumulatorowych pozwana zachowała swe władztwo
nad magazynem i dlatego też - na podstawie art. 230 k.c. w zw. z art. 224 § 2 k.c. oraz
art. 225 k.c.- zobowiązana jest do zapłaty wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z
tego pomieszczenia.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, powódce przysługuje wynagrodzenie za
bezumowne korzystanie przez pozwaną z pomieszczeń magazynowych, zajętych przez
pozostawione przez nią regały i konstrukcje metalowe za okres od 1 marca 2000 r. do
31 stycznia 2001 r., tj. przez 11 miesięcy w kwocie 132 187 zł, uwzględniając
powierzchnię magazynową o wielkości 985 m 2
oraz stawkę czynszu w wysokości 10 zł
netto, powiększoną o stawkę podatku VAT.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła pozwana kasacją opartą na obu
podstawach kasacyjnych określonych w art. 393 1
k.p.c. W ramach pierwszej z nich
zarzuca naruszenie art. 336 k. c, 673 § 1 k.c. i art. 674 k.c. w związku z art. 60 k.c.
oraz art. 229 k.c., ponadto naruszenie art. 2 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku
od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej
pozwana zarzuca naruszenie art. 236 k.p.c. w związku z art. 278 § 1 k.p.c., art. 284
k.p.c. i 286 k.p.c.
W konkluzji wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie apelacji,
ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku pozwany wniósł o uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw zaskarżonego wyroku legło założenie, że umowa podnajmu wiążąca
strony została skutecznie rozwiązana, pozwany zaś zajmując nadal pomieszczenie
magazynowe był jego bezumownym posiadaczem, co nakłada obowiązek zapłaty
wynagrodzenia z tego tytułu. Założenie to jednak jest wadliwe. Przede wszystkim należy
zwrócić uwagę, że z kategorycznego brzmienia art. 673 § 1 k.c. w brzmieniu
obowiązującym w dacie zawarcia umowy wynika, że najem mógł być wypowiedziany z
zachowaniem ustawowych terminów wypowiedzenia tylko wtedy, gdy umowę zawarto
na czas nieoznaczony. Tymczasem, co jest bezsporne, umowa podnajmu zawarta
została w dniu 1 listopada 1999 r. na czas oznaczony, do dnia 31 października 2001 r.
W dacie zawarcia umowy, jak wynika z przytoczonego przepisu, który ma charakter iuris
cogentis, możliwość wcześniejszego rozwiązania za wypowiedzeniem takiej umowy nie
istniała, a tego rodzaju zastrzeżenie umowne skutkuje nieważnością umowy w zakresie
określonym w art. 58 § 1 i 3 k.c. (por. wyrok SN z dnia 6 października 2000 r., IV CKN
121/00, nie publ.). Stan prawny w tym zakresie uległ zmianie dopiero w dniu 10 lipca
2001 r., kiedy to weszła w życie zmiana kodeksu cywilnego, polegająca m.in. na
dodaniu -przez art. 26 pkt 4 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw
lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
(Dz.U.01.71.733) - do art. 673 k.c. paragrafu 3, zezwalającego na wypowiedzenie
umowy najmu zawartej na czas określony w wypadkach wskazanych w umowie.
W świetle powyższego nie można uznać, że umowa stron rozwiązana została na skutek
wypowiedzenia.
Jednocześnie, jak również trafnie zarzucał skarżąca, nie ma podstaw do uznania,
że pozwana wyraziła wolę rozwiązania umowy. Nie budzi co prawda wątpliwości, że na
skutek zgodnych oświadczeń woli strony umowy mogły ją rozwiązać przed upływem
terminu na jaki została zawarta, jednak z niekwestionowanych w tym zakresie ustaleń
faktycznych wynika, że pozwana nie złożyła żadnego wyraźnego oświadczenia woli w
tym przedmiocie, opróżniła jedynie kilka pomieszczeń, pozostawiając w jednym z
magazynów konstrukcje metalowe, wózki akumulatorowe i regały. Oświadczyła przy
tym, że zabierze te rzeczy dopiero po upływie kilku miesięcy, a tym samym – wbrew
ocenie Sądu Apelacyjnego -wyraziła wolę kontynuowania umowy w takiej części, jaka
dotyczyła jednego magazynu i stan taki akceptowała powódka. Wynika z tego, że strony
porozumiały się jedynie w kwestii zmiany zakresu umowy, ale nie jej rozwiązania. Takie
7
porozumienie wyklucza też uznanie, że do rozwiązania umowy mogło dojść w sposób
dorozumiany.
Brak w tej sytuacji podstaw do przypisania skarżącej przymiotu bezumownego
posiadacza, co rodziłoby dla powódki roszczenie określone w art. 224 – 230 k.c.
Jednocześnie należy zwrócić uwagę na następujące kwestie. Roszczenia, o których
mowa w przytoczonych wyżej przepisach, przysługiwały najemcy z mocy art. 690 k.c. w
brzmieniu obowiązującym przez dniem 10 lipca 2001 r., to jest przed wejściem
cytowanej wyżej ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. (obecnie zakres tych uprawnień jest
węższy), przysługiwały niewątpliwie przeciwko posiadaczowi. Skarżąca, z mocy umowy
podnajmu była posiadaczem zależnym, to jest wykonywała władztwo nad rzeczą w
takim zakresie, jaki z tej umowy wynikał. Rozważenia wymaga natomiast, czy
rzeczywiście zachowała status posiadacza zależnego po wypowiedzeniu
(bezskutecznym) umowy przez powoda. Jak wynika z art. 336 k.c., posiadanie to stan
faktycznego władztwa nad rzeczą. Z dokonanych ustaleń wynika jedynie, że władztwo
polegało na pozostawieniu w jednym z magazynów pewnych przedmiotów. Nie na tym
jednak polega władztwo nad tym pomieszczeniem magazynowym, lecz na istnieniu
faktycznej możliwości korzystania z niego (por. powołany w kasacji wyrok SN z dnia 3
czerwca 1966 r., III CR 108/66, OSPiKA 1967/10, poz. 234). Dokonane w sprawie
ustalenia nie pozwalają na ocenę, czy skarżąca rzeczywiście była posiadaczem w takim
zakresie, jaki wynikał z umowy, czy i w jaki sposób mogła faktycznie z tego
pomieszczenia korzystać. Sąd Apelacyjny nie odniósł się w istocie do tych twierdzeń
skarżącej, z których wynikało, że po jej stronie nie było żadnych atrybutów władztwa nad
magazynem. Nie dysponowała kluczami, jej pracownicy nie mieli do tego pomieszczenia
wstępu. Nie wiadomo zatem, czy i w jakim zakresie skarżący mógł być uważany za
posiadacza, samo bowiem pozostawienie pewnych przedmiotów w magazynie, bez
faktycznej możliwości korzystania z tego pomieszczenia i z pozostawionych w nim
rzeczy, nie jest wystarczające do przyznania mu tego przymiotu.
Rozstrzygnięcie o zasadności pozostałych zarzutów podnoszonych w ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej nie jest konieczne. Przepis art. 229 k.c. może mieć
bowiem zastosowanie w sprawie jedynie w wypadku uznania, że skarżący był
posiadaczem zależnym bez tytułu prawnego, co w świetle powyższych uwag uznać
należy za wątpliwe, podobnie przedstawia się problem zasadności powiększenia
wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania z rzeczy o stawkę podatku od
towarów i usług.
8
Jeżeli zaś chodzi o zarzuty natury procesowej, to jest o zarzut naruszenia art. 236
w związku z art. 278 § 1 i art. 284 oraz art. 286 k.p.c. poprzez niezapewnienie
skarżącemu możliwości udziału w czynnościach biegłego, to należy zwrócić uwagę na
następującą kwestię. Zgodnie z art. 162 k.p.c. stronie, która nie zgłosiła w odpowiednim
czasie do protokołu uwagi sądowi na stwierdzone uchybienia przepisom postępowania
nie przysługuje prawo do powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku
postępowania, a więc także w kasacji, chyba że chodzi o przepisy, które sąd powinien
wziąć pod uwagę z urzędu, albo strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła zastrzeżeń bez
swojej winy. Przesłanki te nie zostały spełnione, zatem bez dalszej oceny należy uznać
zarzuty podnoszone w ramach drugiej podstawy kasacyjnej za bezzasadne.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39313
k.p.c. w związku z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz.98).