Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 276/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Gminy W.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej (…) w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 26 października 2005 r., kasacji strony pozwanej od wyroku
Sądu Apelacyjnego z dnia 22 grudnia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
procesu za instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej Spółdzielni
Mieszkaniowej od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 5 lipca 2004 r., mocą którego
utrzymany został w mocy nakaz zapłaty uwzględniający żądanie powodowej Gminy W.
co do kwoty 30920,69 zł tytułem odsetek za opóźnienie w uiszczeniu podwyżki
wynikającej z zaktualizowanej opłaty użytkowania wieczystego. Sąd Apelacyjny podzielił
stanowisko Sądu pierwszej instancji, że użytkownik wieczysty, który odmówił przyjęcia
oferty podwyższenia opłaty rocznej, popada w opóźnienie z zapłatą podwyżki,
2
wynikającej z wyroku sądu, po upływie terminów wymienionych w art. 71 ust. 4 ustawy o
gospodarce nieruchomościami począwszy od roku następnego po dokonaniu
wypowiedzenia opłaty dotychczasowej bez względu na to, że wyrok wydano później.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wynika to z art. 79 ust. 5 w zw. z art. 79 ust. 8
wymienionej ustawy i jest zgodne z zasadą ponoszenia przez stronę zobowiązaną,
sprzeciwiającą się żądaniu strony uprawnionej, ryzyka nieskutecznego procesowania się
o zasadność i wysokość przedmiotu żądania oraz czyni bezprzedmiotowymi rozważania
na temat konstytutywnego czy deklaratywnego charakteru orzeczenia sądu w
przedmiocie podwyżki opłaty rocznej. W kasacji pozwana zarzuciła powyższemu
wyrokowi naruszenie art. 78 ust. 1 i 4 w zw. z art. 71 ust. 4 oraz 79 ust. 4, 5 i 8 w zw. z
art. 71 ust. 4 ustawy o gospodarce nieruchomościami przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że terminy płatności określone w art. 71 ust. 4 mają
zastosowanie także do użytkownika wieczystego, który złożył wniosek o ustalenie, iż
podwyższenie opłaty jest nieuzasadnione w całości lub części. Zarzuciła też naruszenie
art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 359 § 1 k.c., art. 66 § 1 i 2 k.c. oraz art. 70 § 1 k.c. przez
błędne przyjęcie, że pozwana popadła w opóźnienie z zapłatą podwyżki, oraz, że do
zmiany umowy o użytkowanie wieczyste w części dotyczącej opłaty doszło na skutek
oferty powodowej Gminy mimo jej nieprzyjęcia przez pozwaną. Ponadto skarżąca
zarzuciła naruszenie art. 189 k.p.c. i art. 120 k.c. przez nieuznanie konstytutywnego
charakteru wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 12 lutego 2003 r. orzekającego o
wysokości zaktualizowanej opłaty rocznej. Wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku i
oddalenie powództwa lub o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
kwota żądana przez powódkę obejmowała odsetki ustawowe od różnicy
pomiędzy wysokością opłaty za użytkowanie wieczyste, wynikającą z wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 12 lutego 2003 r. I ACa (…), a opłatą dotychczasową, za okresy od
dnia 1 kwietnia 2001 r. i 3 kwietnia 2002 r. do daty uiszczenia przez pozwaną w/w
różnicy za lata 2001-2002, tj. do dnia 28 marca 2003. Spór dotyczył kwestii, czy
pozwana popadła w opóźnienie z zapłatą przedmiotowej różnicy. Wyjaśnienie tej kwestii
wymagało uprzedniego rozstrzygnięcia zagadnienia ogólniejszej natury – czy
wynikająca z wyroku podwyżka opłaty, obejmująca z mocy ustawy także okresy sprzed
wyroku, staje się wymagalna po upływie terminu 31 marca każdego z poprzedzających
okresów rocznych, czy też termin zapłaty podwyżki przypada na okres po wyroku.
3
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 czerwca 2005 r. III CZP 37/05 (dotychczas
nie publ.) rozstrzygnął powyższe zagadnienie prawne stwierdzając, że ustalona przez
sąd opłata roczna z tytułu użytkowania wieczystego (art. 80 ust. 1 i 2 w zw. z art. 78 ust.
2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami – jedn. tekst Dz. U.
z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) staje się wymagalna, w części przewyższającej
opłatę dotychczasową, po uprawomocnieniu się wyroku. Sąd Najwyższy w obecnym
składzie podziela w całej rozciągłości stanowisko wyrażone w powyższej uchwale.
Wypada więc jedynie zacytować jej najistotniejsze motywy. Przedstawiają się one
następująco:
W okresie wypowiedzenia przez powódkę dotychczasowej opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego do stosunków pomiędzy stronami w tym zakresie miały
zastosowanie przepisy art. 77-80 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami, zwanej dalej ugn (tekst jedn. Dz. U. 2004 r. Nr 261, poz. 2603).
Zgodnie z w/w przepisami wysokość opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego
nieruchomości gruntowej może być aktualizowana, nie częściej niż raz w roku, jeżeli
wartość tej nieruchomości ulegnie zmianie. Zaktualizowaną opłatę roczną ustala się,
przy zastosowaniu dotychczasowej stawki procentowej, od wartości nieruchomości
określonej na dzień aktualizacji opłaty (art. 77 ust. 1 ugn). Aktualizacji opłaty rocznej
dokonuje się z urzędu albo na wniosek użytkownika wieczystego, na podstawie wartości
nieruchomości określonej przez rzeczoznawcę majątkowego (art. 77 ust. 3 ugn).
Właściwy organ zamierzający zaktualizować opłatę roczną powinien wypowiedzieć na
piśmie wysokość dotychczasowej opłaty do dnia 31 grudnia roku poprzedzającego
przesyłając równocześnie ofertę przyjęcia jej nowej wysokości. W wypowiedzeniu należy
wskazać sposób obliczenia nowej wysokości opłaty i pouczyć użytkownika wieczystego
o sposobie zakwestionowania wypowiedzenia jak również poinformować o wartości
nieruchomości określonej przez rzeczoznawcę majątkowego i o miejscu, w którym
można się zapoznać z odpowiednim operatem szacunkowym (art. 78 ust. 1 ugn).
Użytkownik wieczysty może w terminie 30 dni złożyć do samorządowego kolegium
odwoławczego wniosek o ustalenie, że aktualizacja opłaty jest nieuzasadniona albo jest
uzasadniona w innej wysokości (art. 78 ust. 2 ugn). Ciężar dowodu, że istnieją
przesłanki do aktualizacji opłaty spoczywa na właściwym organie, który reprezentuje
właściciela nieruchomości. Złożenie wniosku do kolegium nie zwalnia z obowiązku
uiszczania opłat w dotychczasowej wysokości (art. 78 ust. 4 ugn). W przypadku
niezłożenia wniosku obowiązuje nowa wysokość opłaty zaoferowana w wypowiedzeniu i
4
to począwszy od dnia 1 stycznia roku następującego po roku, w którym wypowiedziano
wysokość dotychczasową. W postępowaniu przed kolegium strony powinny dążyć do
polubownego załatwienia sprawy. Jeżeli nie dojdzie do ugody kolegium wydaje
orzeczenie o oddaleniu wniosku lub o ustaleniu nowej wysokości opłaty. W razie
oddalenia wniosku obowiązuje wysokość opłaty zaoferowana w wypowiedzeniu i to
począwszy od dnia 1 stycznia roku następnego po roku, w którym dokonano
wypowiedzenia. W przypadku zawarcia ugody lub wydania przez kolegium orzeczenia
ustalającego, początek obowiązywania nowej wysokości opłaty rocznej jest taki sam
(art. 79 ust. 5 ugn). Od orzeczenia kolegium organ i użytkownik wieczysty mogą wnieść
sprzeciw, co jest równoznaczne z żądaniem przekazania sprawy do sądu; wniosek
skierowany do kolegium zastępuje wówczas pozew, a orzeczenie kolegium traci moc.
Jeżeli wartość nieruchomości uległa zmianie a właściwy organ nie podjął aktualizacji
opłaty użytkownik wieczysty może żądać od organu dokonania aktualizacji. W razie
odmowy użytkownik wieczysty może skierować sprawę do kolegium, a następnie do
sądu (art. 81 ust. 1 ugn). W przypadku oddalenia wniosku przez kolegium obowiązuje
opłata dotychczasowa. W razie ustalenia przez kolegium lub sąd nowej wysokości
opłaty obowiązuje ona począwszy od dnia 1 stycznia roku następującego po roku, w
którym, użytkownik wieczysty zażądał jej aktualizacji (art. 81 ust. 4 i 5 ugn).
Na tle przedstawionego unormowania już na wstępie należy zauważyć, że ugn
nie określa jednoznacznie treści ani charakteru roszczenia, z którym użytkownik
wieczysty może wystąpić przeciwko właścicielowi nieruchomości żądającemu
podwyższenia opłat. Literalne brzmienie art. 78 ust. 2 w zw. z art. 80 ust. 2 ugn mogłoby
wskazywać na powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.). Tak też na tle poprzednio
obowiązujących art. 43 „a” – 43 „g” ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce
gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst Dz.U. z 1991 r. nr 30, poz. 127 ze
zm.) było ono postrzegane w orzeczeniach Sądu Najwyższego: z dnia 19 września 1997
r. III CZP 44/97 – OSNC 1998, Nr 2, poz. 21, z dnia 29 października 1997 r. II CKN
281/97 – OSNC 1998, Nr 4, poz. 65, z dnia 10 października 2002 r. V CZ 110/02 (nie
publ.) i z dnia 11 września 2003 r. III CKN 239/01, w których jednak problem treści i
charakteru przedmiotowego roszczenia nie miał znaczenia rozstrzygającego. Pogląd
odmienny wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 września 2003 r. I CK 66/02
(OSNC 2004. Nr 11, poz. 177), w którym wskazał, że Sąd jest władny wydać orzeczenie
kształtujące nową wysokość opłaty rocznej oraz, że przy ocenie treści roszczenia, o
którym mowa w art. 43 „a” – 43 „g” ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
5
nieruchomości nie jest uprawnione odwoływanie się do art. 189 k.p.c., ponieważ w
sprawie wywołanej wnioskiem użytkownika wieczystego do kolegium nie chodzi o
ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa lecz o ustalenie
wysokości opłaty rocznej. Również w przypadku tego orzeczenia stan faktyczny i treść
żądania powoda nie wymagały wyczerpującego rozważenia zagadnienia treści
i charakteru powództwa, z którym użytkownik wieczysty może wystąpić w razie
nieprzyjęcia oferty właściwego organu co do podwyższenia opłaty rocznej.
Problem powyższy z całą ostrością wystąpił w sprawie, której dotyczy
przedstawione zagadnienie prawne. Wiąże się bezpośrednio z kwestią, której
rozstrzygnięcie miało przesądzające znaczenie dla udzielenia odpowiedzi przez SN, czy
orzeczenie sądu ustalające nową wysokość opłaty rocznej z tytułu użytkowania
wieczystego, wydane w sprawie z powództwa użytkownika wieczystego korzystającego
z uprawnień przewidzianych w art. 78 ust. 2 i art. 80 ust. 1 i 2 ugn,. ma charakter
deklaratoryjny czy też kształtujący.
Odsetki z tytułu opóźnienia przysługują wierzycielowi gdy dłużnik nie spełnia
świadczenia w wymaganym terminie (art. 481 k.c.). Wymagany termin może być
oznaczony w umowie lub w ustawie albo wynikać z właściwości zobowiązania; zawsze z
natury rzeczy dotyczy świadczenia z zobowiązania istniejącego.
Pod rządami ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.), do
czasu utraty mocy obowiązującej jej art. 43 ust. 2 (por. obwieszczenie Prezesa
Trybunału Konstytucyjnego – Dz. U. z 1993 r. Nr 131, poz. 629), aktualizacja opłaty
rocznej odbywała się w trybie administracyjnym. Intencją nowelizacji wprowadzonej
ustawą z dnia 21 października 1994 r. o zmianie ustawy… (-) (Dz. U. Nr 123, poz. 601),
recypowanej następnie przez ugn, było dostosowanie instytucji aktualizacji opłat do
cywilnoprawnego, umownego, charakteru użytkowania wieczystego. Temu celowi służyć
miało m.in. wprowadzenie w art. 78 ust. 1 ugn wypowiedzenia połączonego ze
złożeniem oferty oraz ingerencji sądu w razie sporu pomiędzy właściwym organem i
użytkownikiem wieczystym co do podwyższenia opłaty. Zamysł regulowania wysokości
obowiązującej opłaty w razie zwiększenia się wartości nieruchomości za pomocą
mechanizmów prawa cywilnego został jednak zrealizowany w ugn w sposób budzący
wątpliwości odnośnie do tego, czy wolą ustawodawcy było uczynić z wypowiedzenia
instrument jednostronnego, skutecznego wprowadzenia do umowy użytkowania
wieczystego podwyższonej opłaty rocznej z możliwością jedynie sprawdzenia przez Sąd
6
przesłanek skuteczności w/w zmiany umowy, czy też chodziło o doprowadzenie do
sytuacji, w której organ byłby uprawniony do złożenia oferty podwyżki, a użytkownik
wieczysty, mógłby zostać zmuszony przez sąd do przyjęcia oferty w całości lub części.
Nie jest też jasne jaką treść ma roszczenie, o którym mowa w art.. 78 ust. 2 w zw. z art.
80 ust. 2 ugn. Z jednej strony sformułowania: „organ dokonuje aktualizacji”, „pozew o
ustalenie bezzasadności aktualizacji lub ustalenie zasadności częściowej”
wskazywałyby na powództwo z art. 189 k.p.c., którego treścią byłoby ustalenie
nieistnienia stosunku użytkowania wieczystego w postaci wynikającej z dokonanej przez
organ podwyżki opłaty, zaś orzeczenie sądu, ustalające podwyższoną opłatę, byłoby
potwierdzeniem skuteczności działań podjętych przez organ. Za takim charakterem
powództwa i orzeczenia ustalającego sądu mogłaby przemawiać też okoliczność, że
wypowiedzenie dotychczasowej wysokości opłaty i zaoferowanie nowej wysokości
zasadza się na kryterium obiektywnym jakim jest rynkowa wartość nieruchomości w dniu
żądania podwyższonej opłaty (art. 77 ust. 1 i 3 ugn) oraz na sposobie oszacowania
nieruchomości znanym obydwu stronom (art. 78 ust. 1 ugn). W razie sporu rolą sądu
jest zajęcie stanowiska co do zasadności jednej z metod szacowania, o których mowa w
art. 152 – 159 ugn, co mogłoby skłaniać do postrzegania Sądu jako arbitra, którego
swoboda decyzji w istocie ograniczałaby się do swobodnej oceny dowodów. Z drugiej
strony, brak określenia, że wypowiedzenie, o którym mowa w art. 78 ust. 1 ugn,
wywołuje skutek w postaci obowiązywania podwyższonej opłaty przy jednoczesnym
stwierdzeniu w art. 78 ust. 4 ugn, że nowa wysokość zaoferowana w wypowiedzeniu
obowiązuje w przypadku niezłożenia wniosku a także posługiwanie się w ugn zwrotem
„oferta przyjęcia nowej wysokości opłaty” sugerowałyby, że w części dotyczącej nowej
wysokości opłaty rocznej zmienioną treść umowy użytkowania wieczystego ma
ukształtować sąd. Powyższe wątpliwości pogłębia art. 79 ust. 5 zgodnie z którym, nowa
wysokość opłaty rocznej obowiązuje począwszy od dnia 1 stycznia roku następującego
po roku, w którym dokonano wypowiedzenia wysokości dotychczasowej opłaty przy
jednoczesnym zastrzeżeniu w art. 78 ust. 4 ugn, że złożenie wniosku o ustalenie nie
zwalnia z obowiązku uiszczania opłat w dotychczasowej wysokości, a także
unormowanie w art. 81 ugn., w świetle której aktualizacja na żądanie użytkownika
wieczystego nie została przewidziana w formie wypowiedzenia ani złożenia organowi
oferty.
Zdaniem Sądu Najwyższego, za punkt wyjścia do rozważań w kwestiach
wynikających z przedstawionego zagadnienia prawnego należało przyjąć stwierdzenie,
7
że pod rządami ugn opłata roczna z tytułu użytkowania wieczystego jest instytucją
prawa cywilnego i ma charakter umowny (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8
lutego 1994 r. III CZP 188/93 – OSN 1994, nr 9, poz. 169, orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1994 r. III CZP 36/94, nr 11, poz. 209). Przesądzało to
o kierunku poszukiwania wykładni rozważanych przepisów w zgodzie z zasadami
powstawania zobowiązań umownych oraz regułą równouprawnienia partnerów.
Jednocześnie należało uwzględnić, że w art. 72 w zw. z art. 67 i art. 150 ust. 1 pkt 1
oraz ust. 2 ugn wyrażona została zasada, iż opłaty z tytułu użytkowania wieczystego
stanowią określony procent ceny nieruchomości ustalonej na podstawie wartości
rynkowej nieruchomości. Ta zasada usprawiedliwia podwyższenie opłaty rocznej, jeżeli
wartość nieruchomości ulegnie zwiększeniu, jak również wyznacza granice podwyżki.
Materialno-prawne kryterium podwyższenia opłaty zostało więc ustawowo określone.
Także został sprecyzowany w ugn sposób oznaczenia rynkowej wartości nieruchomości
z tym, iż przewidziane zostały różne metody szacowania, których wybór pozostawiono
uprawnionemu rzeczoznawcy majątkowemu (art. 77 ust. 3 w zw. z art. 78 ust. 1 i art.
152 – 159 ugn). Nie ma innych kryteriów podwyższenia opłaty rocznej niż zwiększenie
wartości nieruchomości. Sprawia to, że z innych przyczyn właściwy organ nie może
żądać podwyższenia opłaty. Jednocześnie – zważywszy, że opłata roczna powinna w
określonym stosunku odzwierciedlać aktualną wartość rynkową nieruchomości –
użytkownik wieczysty nie może skutecznie sprzeciwiać się podwyższeniu opłaty z
innych powodów jak tylko z uwagi na niezwiększenie wartości nieruchomości. Spór co
do podwyższenia dotychczasowej opłaty rocznej sprowadza więc się w istocie do
kwestii, czy wartość nieruchomości uległa zwiększeniu i ewentualnie o ile. Drugim
założeniem, którego przyjęcie okazało się niezbędne to konstatacja, że o charakterze
orzeczenia sądu jako deklaratywnego lub prawotwórczego nie przesądza rodzaj ani
nazwa dochodzonego powództwa lecz treść norm materialno-prawnych, które – w
związku z żądaniem powoda i okolicznościami faktycznymi przytoczonymi na
uzasadnienie żądania – podlegają w postępowaniu sądowym konkretyzacji i wskazują
na kontrolną lub kształtującą rolę sądu. Istota orzeczenia konstytutywnego polega na
wprowadzeniu zmiany do istniejącego stanu prawnego przez utworzenie lub zniesienie
stosunku prawnego lub prawa, względnie zmianę treści istniejącego stosunku prawnego
lub prawa. Odbyć się to może wyłącznie na podstawie ustawowego upoważnienia do
ingerencji sądu m.in. w takie stosunki, które skądinąd strony same mogłyby utworzyć,
znieść lub przekształcić, ale nie ma pomiędzy nimi wymaganej zgodności zachowań i
8
dlatego zwracają się do sądu o zastąpienie ich czynności prawotwórczych lub czynności
jednej z nich. W zależności od treści lub charakteru stosunku prawnego, który
orzeczeniem sądu ma być ukształtowany orzeczenie konstytutywne wywiera skutek z
mocą od chwili jego uprawomocnienia się albo z mocą wsteczną (ex tunc).
W przypadku ustalenia podwyższonej opłaty rocznej przez sąd w trybie art. 80
ust. 1 i 2 w zw. z art. 78 ust. 2 ugn nowa wysokość obowiązuje od dnia 1 stycznia roku
następującego po roku, w którym dokonano wypowiedzenia (art. 79 ust. 5 w zw. z art.
79 ust. 8 ugn. Wobec wyraźnego brzmienia ustawy dla ustalenia zasięgu skuteczności
zobowiązania w części obejmującej podwyżkę nie ma znaczenia charakter deklaratywny
lub konstytutywny orzeczenia sądu; w każdym przypadku skuteczność zobowiązania
sięga dnia 1 stycznia roku następującego po roku dania przez organ wypowiedzenia.
Określenie charakteru tego orzeczenia posiada natomiast kluczowe znaczenie w
związku z treścią art. 71 ust. 4 ugn regulującego terminy uiszczania obowiązujących
opłat.
Wypowiedzenie przewidziane w ar. 78 ust. 1 ugn różni się w sposób zasadniczy
zarówno od instytucji wypowiedzenia, jako aktu jednostronnego, wywołującego skutek w
postaci unicestwienia stosunku prawnego wiążącego strony jak i od tzw. wypowiedzenia
zmieniającego znanego w prawie pracy (art. 42 – 45 Kodeksu Pracy). Jego istotą jest,
że nie zmierza do ustania stosunku użytkowania wieczystego lecz do zmiany treści tego
stosunku w części dotyczącej wysokości opłaty rocznej. W kształcie w jakim zostało
zastosowane w ugn może być postrzegane jako skuteczny akt jednostronny organu
państwowego lub samorządowego tylko w zakresie wyrażenia woli rezygnacji z opłaty
dotychczasowej oraz zamiaru pobierania opłaty wyższej z uwagi na zwiększoną wartość
nieruchomości, natomiast nie może być traktowane jako źródło powstania prawa do
podwyższonej opłaty. Żaden przepis ugn nie przewiduje tego rodzaju materialno-
prawnej skuteczności wypowiedzenia, o którym mowa w art. 78 ust. 1 ugn, wyrażającej
się w zaistnieniu nowej treści dotychczasowego stosunku użytkowania wieczystego w
chwili gdy przedmiotowe oświadczenie woli doszło do wiadomości użytkownika
wieczystego (art. 61). Przeciwnie, posługiwanie się przez ustawodawcę w ugn
określeniami „oferta przyjęcia nowej wysokości opłaty” (art. 78 ust. 1 ugn), „nowa
wysokość opłaty zaoferowana w wypowiedzeniu obowiązuje w przypadku niezłożenia
wniosku” (art. 78 ust. 4 ugn), „w przypadku oddalenia wniosku obowiązuje wysokość
opłaty zaoferowana zgodnie z art. 78 ust. 1” (art. 79 ust. 4 ugn) wskazuje, że
wypowiedzenie z art. 78 ust. 1 ugn nie zostało wyposażone w prawną skuteczność
9
charakterystyczną dla instytucji wypowiedzenia znanej prawu cywilnemu i prawu pracy.
Argumentu przeciwnego nie dostarcza treść art. 78 ust. 1 i 2 ugn w części
dopuszczającej możliwość kwestionowania zasadności wypowiedzenia (aktualizacji).
Zasadność lub niezasadność zachowania się organu odnosi się do zamiaru
podwyższenia opłaty dotychczasowej w świetle kryterium zwyżkowania wartości
nieruchomości a nie do skuteczności lub bezskuteczności powstania prawa do
podwyższonej opłaty. Wypada powtórzyć, że wobec braku podstaw normatywnych nie
sposób uznać, iżby jednostronne oświadczenie woli organu przewidziane w art. 78 ust. 1
ugn, wywołało skutek w postaci zmiany treści umowy użytkowania wieczystego. Do
zaistnienia tego skutku wymagane jest przyjęcie oferty przez użytkownika wieczystego
(wyraźne lub milczące – art. 78 ust. 4 ugn) albo – w razie wniesienia sprzeciwu od
orzeczenia kolegium – wyrok sądu.
Zważywszy, że przedmiotem badania sądu jest zasadność oferty co do
podwyższenia opłaty rocznej oraz uwzględniając, że podwyższenie opłaty powinno być
wynikiem umowy, ale jednocześnie, że użytkownik wieczysty nie może skutecznie
przeciwstawić się aktualizacji podwyższającej w razie zwiększenia się wartości
nieruchomości, należy skonstatować, że ustalając nową wysokość opłaty rocznej sąd
daje wyraz przekonaniu, iż organ zasadnie zażądał podwyższonej opłaty w związku z
czym użytkownik wieczysty ma obowiązek przyjęcia oferty. Swoim orzeczeniem sąd w
istocie zastępuje odpowiednie oświadczenie woli użytkownika wieczystego. Charakter
konstytutywny orzeczenia sądu w tym stanie rzeczy nie może budzić wątpliwości,
podobnie jak materialno-prawny charakter przesłanki zwyżkowania wartości
nieruchomości, według której organ złożył ofertę podwyżki, a sąd ocenił jej zasadność.
Wbrew literalnemu brzmieniu art. 78 ust. 2 ugn, nasuwającemu skojarzenia z
powództwem z art. 189 k.p.c. treścią roszczenia przewidzianego w art. 80 ust. 1 i 2 ugn
nie jest rozstrzygnięcie o istnieniu lub nieistnieniu prawa organu do podwyższonej opłaty
rocznej lecz ukształtowanie opłaty rocznej na dotychczasowym poziomie (aktualizacja
nieuzasadniona) lub wyższym ale nie sięgającym wysokości oferowanej w
wypowiedzeniu (aktualizacja uzasadniona w innej wysokości). Ustalenie w orzeczeniu
sądu nowej wysokości opłaty jest wyrazem ukształtowania przez sąd zmienionej treści
umowy użytkowania wieczystego w taki sposób jak by to umownie powinny uczynić
same strony. Zależnie od okoliczności może to oznaczać przyznanie racji wnoszącemu
powództwo użytkownikowi wieczystemu w całości lub części, w każdym jednak razie
skutkuje powstaniem zobowiązania do świadczenia podwyższonej opłaty. Na podstawie
10
art. 79 ust. 5 w zw. z art. 79 ust. 8 ugn zobowiązanie to obejmuje podwyższoną
należność za okres od dnia 1 stycznia roku następującego po roku, w którym dokonano
wypowiedzenia, Skutek ex tunc zobowiązania powstałego w wyniku orzeczenia sądu
obejmuje tylko „uzupełnienie” za okres przed wydaniem wyroku wysokości świadczenia
z tego zobowiązania wynikającego. Nie obejmuje wstecznej terminowości spełnienia
świadczenia; w sposób oczywisty wynika to z samego faktu późniejszego, w stosunku
do terminów z art. 71 ust. 4 ugn, powstania obowiązku świadczenia. Jeżeli – wyrok
Sądu kształtujący nową wysokość opłaty rocznej uprawomocnił się w 2003 roku, to nie
sposób uznać, żeby pozwana mogła popaść w opóźnienie z zapłatą podwyżki,
wynikającej z wyroku, począwszy od 2001 roku. Wymagalność tej części opłaty rocznej
przypada dopiero na okres po uprawomocnieniu się wyroku.
Znaczący argument, wspierający stanowisko o konstytutywnym charakterze
orzeczenia sądu ustalającego nową wysokość opłaty rocznej, wynika z art. 81 ugn. Ten
przepis będący podstawą domagania się przez użytkownika wieczystego obniżenia
dotychczasowej opłaty rocznej nie przewiduje wypowiedzenia. Nie stwarza więc
problemu prawnej skuteczności jednostronnego oświadczenia woli użytkownika
wieczystego i nie pozostawia wątpliwości, że orzeczenie sądu ustalające nową, niższą,
opłatę ma charakter prawokształtujący. Wobec tego, że w wyniku orzeczenia sądu
ujawnia się nadpłata na korzyść użytkownika wieczystego, będąca następstwem
uiszczania w czasie trwania sporu dotychczasowej opłaty, aktualnie staje się
zagadnienie zwrotu nadpłaty i odsetek z tytułu opóźnienia w zwrocie. Nadpłata podlega
zwrotowi na podstawie art. 410 § 1 k.c., natomiast odsetki z tytułu opóźnienia – po
bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego stosownie do art. 455 k.c. Gdyby
przyjąć, że aktualizacja podwyższająca wywołuje skutek w postaci obowiązywania
nowej wysokości opłaty już od chwili wypowiedzenia, a orzeczenie sądu ma charakter
deklaratoryjny, to by trzeba stwierdzić, że pod względem prawa do odsetek z tytułu
opóźnienia ustawodawca zróżnicował sytuacje stron stosunku użytkowania wieczystego
w zależności od tego, czy opłata podlega podwyższeniu, czy obniżeniu, z wyraźnym
uprzywilejowaniem organu państwowego lub samorządowego. Z punktu widzenia
zasady równości stron stosunku prawa cywilnego byłoby to nie do przyjęcia. Tego
rodzaju zróżnicowanie nie zachodzi przy koncepcji konstytutywnego charakteru
orzeczenia sądu ustalającego podwyższoną opłatę roczną; nieprzysługiwaniu odsetek z
tytułu opóźnienia za okres przed uprawomocnieniem się wyroku obniżającego
dotychczasową wysokość opłaty odpowiada nieprzysługiwanie odsetek z tytułu
11
opóźnienia za okres przed uprawomocnieniem się wyroku podwyższającego
dotychczasową wysokość opłaty.
Z przedstawionych względów należy przyznać rację skarżącej, że zaskarżony
wyrok narusza wskazane w kasacji przepisy ugn oraz art. 481 § 1, 359, 120 k.c. i art.
189 k.p.c. Nie można natomiast zgodzić się, że wyrok ten uchybia także przepisom art.
66 i 70 § 1 k.c. Sąd Apelacyjny nie przyjął, że podwyższona opłata roczna wiązała
strony od chwili złożenia oferty przez powódkę; uznał, iż termin zapłaty podwyżki
wynikał wprost z art. 79 ust. 5 w zw. z art.79 ust. 8 ugn. Pogląd Sądu Apelacyjnego był
błędny, ale z przyczyn innych aniżeli nawiązujące do treści art. 66 i 70 k.c.
Bezzasadność zarzutu odnośnie do naruszenia tych ostatnich przepisów nie wpływała
na ocenę kasacji jako usprawiedliwionej.
Mając to na uwadze Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39312
k.p.c. w brzmieniu sprzed
zmiany wprowadzonej ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
postępowania cywilnego... (-) Dz. U. z 2005 r. nr 13, poz. 98 w zw. z art. 3 i 6 tej
ustawy). Wobec braku w zaskarżonym wyroku ustaleń odnośnie do daty
uprawomocnienia się wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 12 lutego 2003 r. I ACa (…) i
wynikającej z tego niemożności ustalenia, czy pozwana pozostawała w dniu 28 marca
2003 r. w opóźnieniu z zapłatą różnicy za lata 2001 – 2002 w stosunku do tej daty Sąd
Najwyższy nie mógł orzekać reformatoryjnie po myśli art. 3935
k.p.c. w dawnym
brzmieniu . Można jedynie wskazać, że opłata roczna z tytułu użytkowania wieczystego
jest świadczeniem z natury terminowym (art. 455 k.c.) oraz, że wyrok kreujący nową
jakość stosunku użytkowania wieczystego, w części obejmującej wysokość opłaty,
terminowości tego świadczenia co do zasady nie unicestwia, a jedynie odsuwa w czasie
wymagalność zapłaty na dzień następny po uprawomocnieniu się wyroku
O kosztach orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.