Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 75/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
w sprawie z powództwa Bank (...) S.A. w K.
przeciwko B. D.
przy interwencji ubocznej J. P.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu
10 listopada 2005 r., na rozprawie kasacji pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 6 lipca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda 3600 (trzy tysiące
sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez pozwaną B. D. wyrokiem z dnia 6 lipca 2004 r., Sąd
Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w K. z dnia 4 marca 1999 r. w ten sposób,
że uchylił wyrok zaoczny Sądu Wojewódzkiego w K. z dnia 5 września 1996 r.; uznał za
bezskuteczną w stosunku do strony powodowej czynność prawną dłużnika M. D.
zdziałaną w dniu 6 lipca 1995 r. w formie aktu notarialnego przed notariuszem M. C.
2
[rep. A (…)], stanowiącą umowę o podział majątku dorobkowego, na mocy której dłużnik
M. D. przeniósł na rzecz pozwanej B. D. udział wynoszący 7/20 części we
współwłasności nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (…) prowadzoną przez Sąd
Rejonowy w K. obejmującej działkę nr (…) o powierzchni 0,4060 ha wraz z budynkiem
hotelowym w K. przy ulicy G. i nakazał pozwanej B. D. aby zezwoliła stronie powodowej
na przeprowadzenie egzekucji z tego udziału we współwłasności nieruchomości w celu
zaspokojenia wierzytelności strony powodowej przysługującej jej względem dłużnika M.
D., objętych wydanymi przez Sąd Rejonowy w K. nakazami zapłaty (nakazem zapłaty z
dnia 26 sierpnia 1998 r. i nakazem zapłaty z dnia 16 grudnia 1997 r. w zakresie
utrzymanym w moc wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 4 listopada 2003 r. oraz oddalił
powództwo i apelację w pozostałej części. W sprawie tej ustalono co następuje.
M. D. od marca 1989 r. prowadził działalność w formie spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością. W skład pierwszego zarządu tej spółki wchodził M. D. wraz z
pozwaną B. D., z którą pozostawał w związku małżeńskim do 1997 r. Pozwana
pracowała zawodowo jako radca prawny i pomagała mężowi w prowadzeniu jego
działalności gospodarczej.
W dniu 15 kwietnia 1991 r. M. D. zawarł z podmiotem słoweńskim „I.(…)" z
Ljubljany umowę o budowę hotelu w K. „I.(…)" udzielił M. D. kredytu w wysokości 75 %
kosztów budowy hotelu i kredyt ten miał być spłacony w ciągu 8 lat. Budowa hotelu na
tej nieruchomości była wspólną inwestycją małżonków D., część pieniędzy na tę budowę
pozwana przeznaczyła ze środków otrzymanych od swych rodziców.
W dniu 20 maja 1991 r. poprzednik prawny strony powodowej złożył poręczenie
na kilku wystawionych przez M. D. wekslach na rzecz „I.(…)". Następnie Bank
Współpracy (…) S.A. w K. nabył wierzytelność przysługującą „I.(…)" wobec dłużnika M.
D. z tytułu umów z dnia 15 i 20 IV 1991 r. Z kolei w dniu 23 XII 1996 r. Bank ten dokonał
cesji tych wierzytelności w wysokości 4.925.453 DEM na rzecz strony powodowej.
W dniu 16 XII 1997 r. wydany został nakaz zapłaty przeciwko dłużnikowi M. D. na
rzecz strony powodowej odnośnie kwoty 4.507.167 DEM z ustawowymi odsetkami.
W dniu 2 VI 1995 r. M. i B. - małżonkowie D. dokonali umownego ustanowienia
rozdzielności majątkowej. Następnie w dniu 6 VII 1995 r. przedmiotową w sprawie
umową M. D. przeniósł na pozwaną B. D. udział wynoszący 7/20 we współwłasności
nieruchomości przy ul. G. w K. Dzień później tj. 7 VII 1995 r., dłużnik stosowną umowę
przeniósł z kolei na stronę powodową dalszą, wynoszącą 39/200, część swego udziału
w wymienionej nieruchomości.
3
Pozwem wniesionym dnia 29 maja 1996 r. strona powodowa BW.(…) S.A. w K.
(aktualnie: Bank (...) S.A. w K.) domagała się uznania za bezskuteczną w stosunku do
siebie umowy zawartej pomiędzy dłużnikiem M. D. a jego żoną, pozwaną B. D., w dniu
6 lipca 1995 r., w której to umowie dłużnik przeniósł na rzecz pozwanej żony udział
(wynoszący 7/20) we współwłasności nieruchomości wraz z budynkiem hotelowym w K.
przy ul. G. Żądanie pozwu miało służyć ochronie dwóch wierzytelności powodowego
Banku wobec dłużnika, mianowicie: wierzytelności wekslowej z tytułu poręczeń
wekslowych znajdujących się na wekslach wystawionych przez M. D. oraz
wierzytelności stanowiącej wynagrodzenie za korzystanie przez M. D. z nieruchomości
stanowiącej przedmiot współwłasności strony powodowej i dłużnika M. D.
Wyrokiem zaocznym z dnia 5 IX 1996 r. Sąd Wojewódzki w K. uwzględnił
powództwo, uznając za bezskuteczną wobec strony powodowej przedmiotową umowę
oraz nakazując pozwanej, by zezwoliła stronie powodowej na przeprowadzenie
egzekucji z nabytego udziału we współwłasności w celu zaspokojenia wierzytelności
strony powodowej wobec dłużnika.
Sprzeciw od wyroku zaocznego Sądu Wojewódzkiego wniosła pozwana
domagając się jego uchylenia i oddalenia powództwa, twierdząc, że nie wiedziała
o zadłużeniu męża wobec strony powodowej, podnosząc iż wystawione przez męża
weksle są nieważne i że brak jest podstaw do uznania istnienia pokrzywdzenia
wierzyciela.
Wyrokiem z dnia 4 marca 1999 r. Sąd Okręgowy w K. utrzymał w mocy wyżej
wymieniony wyrok zaoczny. Orzekający w sprawie sąd uznał, że zważywszy iż pozwana
pracowała zawodowo jako radca prawny i pomagała dłużnikowi w prowadzeniu jego
działalności gospodarczej oraz w zakresie niektórych transakcji występowała jako jego
pełnomocnik, na pewno dobrze się orientowała co do wysokości zaciągniętych przez
męża kredytów. W tej sytuacji wystąpiły określone w art. 527 k.c. przesłanki do
uwzględnienia powództwa.
Apelacja wniesiona przez pozwaną, która zarzuciła sądowi orzekającemu
w sprawie naruszenia przepisów postępowania, prawa materialnego, kwestionującą
ważność wystawionych przez M. D. weksli oraz generalnie zasadność wydania
zaskarżonego wyroku, została przez Sąd Apelacyjny oddalona. Sąd Apelacyjny
stwierdził bowiem, że nawet w wypadku nieważności wystawionych przez dłużnika M. D.
weksli i zawartej przez dłużnika umowy kredytowej z „I.(…)" nie można przyjąć, że
stronie powodowej nie przysługuje wobec dłużnika żadna wierzytelność (podstawę
4
roszczeń strony powodowej wobec M. D. mogłyby być przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu).
Sąd Najwyższy uwzględnił częściowo kasację pozwanej od ww. wyroku.
Częściowo wyrok uchylił i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu. Nie podzielając zarzutu nieważności postępowania i naruszenia
przepisów procesowych, Sąd Najwyższy uznał za zasadny zarzut naruszenia przepisów
regulujących skargę pauliańską - gdyż zachodziła rozbieżność między przedmiotem
ochrony pauliańskiej określonej przez stronę powodową a przyjętą przez Sąd II instancji.
Sąd Najwyższy stwierdził, iż Sąd uwzględniając powództwo na podstawie art. 527 k.c.
powinien określić wierzytelność zarówno pod względem podmiotowym jak i
przedmiotowym, należało zatem ustalić istnienie konkretnych, wskazywanych przez
stronę powodową wierzytelności, mających stanowić przedmiot ochrony pauliańskiej.
Rozpoznając ponownie apelację pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego,
w aspekcie przytoczonych wskazań Sądu Najwyższego zawartych w uzasadnieniu
orzeczenia kasacyjnego - Sąd Apelacyjny dokonał następujących ustaleń. Opierając się
na zebranym w sprawie materiale dowodowym, uzupełnionym w postępowaniu
apelacyjnym Sąd Apelacyjny uznał, że strona powodowa zadośćuczyniła wymogowi
wykazania (doprecyzowania) istnienia konkretnej wierzytelności, mającej stanowić
przedmiot ochrony pauliańskiej. Stanowią je wymagalne (zob. art. 388 § 1 k.p.c.)
wierzytelności z utrzymanych w mocy nakazów zapłaty, wydanych na podstawie
wystawionych przez dłużnika weksli. Należy przyjąć, iż skoro wierzytelności te zostały
już zasądzone i są wymagalne, to brak jest podstaw do ustalenia, czy istnieją, czy
poręczenia były ważne, czy wystawiając weksle naruszono przepisy dewizowe, etc.
Biorąc zatem pod uwagę wysokość zasądzonych wspomnianymi nakazami kwot i
odnosząc je do wykazywanej w sprawie o zniesienie współwłasności wartości
nieruchomości objętej przedmiotową w sprawie umową (ok. 15 min zł), w której udział
dłużnika wynosi już tylko 31/200 a nie wykazano by posiadał inny wartościowy majątek -
uznać należy za trafną konkluzję Sądu Okręgowego, że zaszły przesłanki z art. 527 k.c.
do uwzględnienia powództwa w jego istotnej części.
Niewątpliwie bowiem przedmiotowa czynność dłużnika dokonana została –
w przedstawionych realiach - z pokrzywdzeniem strony powodowej jako wierzyciela.
Ponadto należy podkreślić, że pozwana B. D. (ówczesna małżonka dłużnika M. D.),
musiała zdawać sobie z powyższego sprawę - przemawia za tym zresztą domniemanie
5
z art. 527 § 3 k.c. Przy tym brak jest podstaw do przyjęcia, że domniemanie to zostało
przez apelującą obalone.
Sąd rozpatrujący sprawę, podkreślił, że na wynik sprawy nie mogła mieć wpływu,
podniesiona na rozprawie apelacyjnej, przez pełnomocnika pozwanej, okoliczność że
powód zbył „jakoby” swą wierzytelność przysługującą mu względem dłużnika, a dłużnik
miał w dniu 1 VII 2004r. przedstawić stronie powodowej do potrącenia sumę 24 min zł.
Okoliczności te nie zostały bowiem wykazane.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny uznał, że nie było możliwe uwzględnienie
powództwa, w części w której powód wskazał jako wierzytelność mającą podlegać
ochronie pauliańskiej – kwotę, której domaga się w odrębnym postępowaniu, od M. D.
jako wynagrodzenie za wyłączne korzystanie z nieruchomości stanowiącej
współwłasność powoda i M. D. Wierzytelność taka nie została bowiem skonkretyzowana
co do wysokości, ani nawet nie jest pewna sama jej zasada.
Kasacja pozwanej została oparta na obydwu podstawach z art. 3933
k.p.c.
Skarżąca zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędna wykładnię lub
niewłaściwe zastosowanie, a to art. 6, 58, 513 § 1, 509, 74 § 2, 527, 530, 532, 65 §,
376, 860, 862, 864, 498 k.c.; 48 § 1 ustawy karno skarbowej z 1971 r.; art. 7 i art. 20
prawa wekslowego; art. 2 pkt 3 lit. b i pkt 4 lit. a, art. 9 pkt 3, art.9 pkt 1 lit. b, art. 9 pkt 4 i
pkt 5 oraz art. 24 ust.1 prawa dewizowego z 15 lutego 1989; art. 40 ustawy o NBP z 31
stycznia 1989 r.; art. 37 § 1 i 3, 36 § 2 k.r.o.
Ponadto naruszenie przepisów postępowania mogących mieć istotny wpływ na
wynik sprawy, a to art. 225, 248, 232, 246, 321 § 1, 382, 383, 386 § 6 w zw. z art. 39319
,
39317
, 316 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżąca zasadniczą część zarzutów, dotyczących naruszenia prawa
materialnego, sformułowała zakładając, że wyroki Sądu Apelacyjnego z dnia 4 listopada
2003 r. w sprawie I Aca (…)4/03 i I Aca (…)/03 nie są prawomocne, gdyż dłużnik M. D.
zaskarżył je kasacjami i kasacje te zostały przyjęte do rozpoznania przez Sąd
Najwyższy. Kasacje te zostały jednak oddalone odpowiednio wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 11 lutego 2005 r. III CK (…) oraz wyrokiem tegoż Sądu z dnia 20
stycznia 2005 r. W tej sytuacji, wbrew wywodom zawartym w kasacji, wierzytelność
powoda wobec dłużnika M. D. została wyraźnie sprecyzowana w prawomocnych
nakazach zapłaty: nakazie zapłaty z dnia 26 sierpnia 1998 r. wydanym przez Sąd
Rejonowy w K. sygn. akt IV Ng (…) oraz nakazie zapłaty z dnia 16 grudnia 1997 r.
6
wydanym przez ten sam Sąd, sygn. akt IV Ng (…), w zakresie utrzymanym w mocy
wyrokiem sądu Apelacyjnego z dnia 4 listopada 2003 r. sygn. akt I A Ca (…)4/03. Skoro
wspomniane nakazy są prawomocne brak podstaw do podważania stwierdzonych w
nich wierzytelności jakie przysługują powodowi wobec dłużnika. Co więcej podniesione
w kasacji zarzuty naruszenia prawa materialnego zostały sformułowane w podobny
sposób jak w wymienionych wyżej kasacjach, które Sąd Najwyższy oddalił,
a argumentację przytoczoną w uzasadnieniu wyroków Sądu Najwyższego z dnia
11 lutego 2005 i 20 stycznia 2005 r., Sąd Najwyższy w obecnym składzie w pełni
podziela. W tym stanie rzeczy zarzuty naruszenia art. 6 k.c., art. 58 k.c., art. 48 § 1
ustawy karno skarbowej z 1971 r., art. 17 i art. 20 prawa wekslowego, art. 2 pkt 3 lit b i
pkt 4 lit a, art. 9 pkt 3, art. 9 pkt 1 lit b., art. 9 pkt 4 i pkt 5 oraz art. 24 ustawy z dnia 15
lutego 1989 r. prawo dewizowe, a także art. 40 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r.
o Narodowym Banku Polskim, art. 509 k.c. i 513 § 1 k.c. uznać należy za
nieusprawiedliwione.
Nie zasługują na uwzględnienie również zarzuty dotyczące naruszenia
w zaskarżonym wyroku art. 74, art. 527, art. 530, art. 532, art. 862, art. 864 k.c. oraz art.
37 § 1 i 3, a także art. 36 § 2 k.r.o. W zarzutach tych skarżąca podważa ustalenia Sądu
Apelacyjnego twierdzą, że nie zachodzą przesłanki zastosowania powołanych wyżej
przepisów. Skoro jednak w kasacji brak zarzutów dotyczących oceny materiału
dowodowego, na podstawie którego Sąd Apelacyjny oparły swoje ustalenia, to tym
samym poza kontrolą Sądu Najwyższego pozostaje to czy są one prawidłowe. Sąd
Apelacyjny, opierając się na ustaleniach Sądu Okręgowego, doszedł zaś do
przekonania, że pozwana dobrze orientowała się w interesach prowadzonych przez
męża, zarówno co do charakteru dokonywanych przez niego czynności jak i wysokości
zaciągniętych kredytów. W tej sytuacji, mając na uwadze, że zbycie przedmiotowej
nieruchomości przez pozwaną niewątpliwie ograniczało możliwości powoda
zaspokojenia jego wierzytelności z tytułu wystawionych przez dłużnika, będącego
mężem pozwanej, weksli, Sąd Apelacyjny miał pełne podstawy, aby uznać, że zgodnie z
art. 527 k.c., dokonana przez nią czynność prawna było bezskuteczne wobec powoda.
Tylko na marginesie należy podnieść, że ustalenia te nie budzą wątpliwości zważywszy,
że pozwana pracując zawodowo jako radca prawny pomagała dłużnikowi w
prowadzeniu jego działalności gospodarczej, a nawet w niektórych transakcjach
występowała jako jego pełnomocnik.
7
W kasacji skarżąca zarzuciła również naruszenie przepisów procesowych.
Podstawowym źródłem naruszenia przepisów postępowania jest, jej zdaniem to, że Sąd
Apelacyjny w sentencji zaskarżonego wyroku, nie tylko uznał za bezskuteczną zawartą
przez nią umowę sprzedaży nieruchomości, ale dodatkowo określił jak ma się
zachować, aby powodowy wierzyciel został zaspokojony. Powód w pozwie domagał się
tylko uznania umowy za bezskuteczną, a dopiero w trakcie postępowania apelacyjnego,
w piśmie procesowym z dnia 17 maja 2004 r., wniósł dodatkowo o sprecyzowanie na
czym ma polegać zachowanie pozwanej, w razie gdy umowa zostanie uznana za
bezskuteczną. Sąd Apelacyjny orzekł zaś nie tyle zgodnie z żądaniem zawartym we
wspomnianym piśmie lecz określił zachowanie pozwanej inaczej. W ten sposób,
zdaniem skarżącej, naruszone zostały przepisy art. 383 i 384 k.p.c. oraz art. 321 § 1
k.p.c. Zarzuty te nie są jednak zasadne. Sprecyzowanie jak ma się zachować osoba,
której czynność na podstawie art. 527 k.c. uznana została za bezskuteczną, nie musi się
znaleźć w sentencji wyroku. Jeżeli jednak tak jak w rozpoznawanej sprawie sąd określa
bliżej zachowanie pozwanego, to nie jest to orzekanie ponad żądanie pozwu, ale jedynie
dodatkowe sprecyzowanie wyroku. Takie sprecyzowanie w istocie nie maja znaczenia
prawnego, gdyż i bez jego umieszczenia w sentencji wyroku, w postępowaniu
egzekucyjnym nastąpiło by identyczne lub podobne dookreślenie zachowania pozwanej
przez komornika prowadzącego egzekucję. Wbrew więc wywodom pozwanej, ani nie
nastąpiło niedopuszczalne rozszerzenie żądania pozwu, ani też Sąd Apelacyjny nie
orzekł ponad żądanie pozwu. Z tych samych względów nie można też uznać za zasadny
zarzut zmiany wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację.
Bezzasadny jest także podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c.
i art. 498 k.c. Pozwana twierdzi, że na rozprawie apelacyjnej w dniu 6 lipca 2004 r.
wskazała, że dłużnik M. D. miał w dniu 1 lipca przedstawić stronie powodowej do
potracenia kwotę 24 mln zł. Jak trafnie pokreślił Sąd Apelacyjny, pozwana nie
przedstawiła żadnego dowodu, że przedstawiona do potracenia wierzytelność
rzeczywiście istnieje. W tej sytuacji nie można skutecznie podnosić zarzutu naruszenia
ani art. 316 § 1 k.p.c., gdyż sąd nie miał żadnych podstaw, aby rozważać czy nastąpiło
potrącenie, a tym samym bezzasadny jest także zarzut naruszenia art. 498 k.c.
Mając na uwadze podniesione wyżej względy, Sąd Najwyższy na podstawie art.
39312
k.p.c., oddalił kasację.