Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 421/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 grudnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa A. J. przeciwko S.P. - Prezydentowi Miasta K., Gminie K., B. C.
i A. S. o ustalenie, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 grudnia 2005
r., kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 14 października 2004 r., sygn.
akt I ACa (...),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Prawomocnym postanowieniem z dnia 7 kwietnia 1960r. wydanym w sprawie II 1
Ns (...), Sąd Powiatowy w K., stwierdził, że Skarb Państwa nabył na podstawie
przepisów dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich własność nieruchomości
położonej w K. przy ul. W., dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...).
Postępowanie w tej sprawie toczyło się z wniosku Skarbu Państwa z udziałem J. J.
2
wpisanego w księdze wieczystej jako właściciel, którego zastępował kurator
ustanowiony dla nieznanego z miejsca pobytu.
W dniu 8 czerwca 1999 r. A. J. wniósł skargę o wznowienie postępowania w
powyższej sprawie podając, że jest spadkobiercą J. J. i zarzucając, że postępowanie w
sprawie II 1 Ns (...) dotknięte jest nieważnością, bowiem mimo ustalenia, że uczestnik J.
J. zmarł w dniu 19 sierpnia 1945 r., Sąd nie powiadomił o postępowaniu jego następców
prawnych i toczyło się ono z udziałem kuratora ustanowionego dla J. J., jako
nieznanego z miejsca pobytu.
W dniu 3 listopada 1999 r. Sąd Rejonowy w K. wydał postanowienie o
rozpoznaniu sprawy w trybie procesowym, a następnie przekazał ją do rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w K. jako właściwemu rzeczowo. Sąd ten, traktując A. J. jako
powoda w sprawie, wezwał jego pełnomocnika do oznaczenia pozwanych przez
określenie, czy pozywa Skarb Państwa czy Gminę. W odpowiedzi na to pełnomocnik
wskazał, że powództwo jest skierowane przeciwko zarówno Skarbowi Państwa jak i
Gminie K. Na rozprawie w dniu 1 sierpnia 2001 r. Sąd Okręgowy określając A. J. jako
powoda stwierdził, że jego pełnomocnik sprecyzował sformułowania pozwu w ten
sposób, że domaga się ustalenia, iż powód jest właścicielem nieruchomości położonej w
K. przy ul. W. i brak było podstaw do ustalenia własności Skarbu Państwa.
W toku dalszego postępowania, toczącego się jako sprawa z powództwa A. J.
przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez Prezydenta miasta K., Gminie
K. oraz B. C. i A. S. o ustalenie własności nieruchomości Sąd Okręgowy ustalił między
innymi, że właściciel spornej nieruchomości J. J. w czasie drugiej wojny światowej został
przyjęty do niemieckiej listy narodowościowej i posiadał obywatelstwo niemieckie. Po
zakończeniu wojny został osadzony w obozie pracy „Z.(...)” w Ś., gdzie zmarł w dniu 19
sierpnia 1945 r. Powód wraz ze starszą siostrą opuścił Polskę w 1945 r. i od tego czasu
nie interesował się sporną nieruchomością, nie zwrócił się do władz polskich o jej
wydanie ani nie starał się jej odzyskać w jakikolwiek inny sposób. Obecnie właścicielem
nieruchomości jest miasto K. a właścicielkami dwóch wyodrębnionych w budynku lokali
mieszkalnych są A. S. i B. C.
Wyrokiem z dnia 28 maja 2003 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo uznając,
że powód nie wykazał, że jest spadkobiercą właściciela nieruchomości a tym samym nie
wykazał legitymacji czynnej do wytoczenia powództwa z art. 189 k.p.c. Niezależnie od
tego uznał, że powództwo nie jest uzasadnione także z przyczyn materialnoprawnych,
bowiem istniały podstawy do stwierdzenia przez Sąd Powiatowy w sprawie II Ns 1 (...),
3
że własność nieruchomości nabył Skarb Państwa w trybie dekretu o majątkach
opuszczonych i poniemieckich. Sąd Okręgowy wskazał, że spadkobiercy J. J. nie
wystąpili o swoje prawa do nieruchomości w przewidzianym w dekrecie trybie i czasie a
powód nie wykazał, że nie mogli tego uczynić. Poza tym ustalone zostało, że właściciel
nieruchomości był od 1943 r. obywatelem niemieckim, co uzasadniało nabycie
własności tej nieruchomości przez Skarb Państwa także na podstawie art. 2 ust.1
dekretu. Doszło również zdaniem Sądu do nabycia przez Skarb Państwa własności
spornej nieruchomości w drodze zasiedzenia i wszystkie te okoliczności uzasadniały
oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 14 października 2004 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda
A. J. od orzeczenia Sądu pierwszej instancji.
Sąd drugiej instancji nie podzielił zarzutu apelacji, iż sprawa toczyła się na skutek
skargi o wznowienie postępowania i tak powinna zostać rozpoznana i rozstrzygnięta a
skarżący A. J. powinien mieć status pozwanego a nie powoda. Sąd Apelacyjny
stwierdził, że choć istotnie A. J. początkowo wystąpił ze skargą o wznowienie
postępowania w sprawie II 1 Ns (...), to jednak po przekazaniu sprawy do trybu
procesowego jego pełnomocnik na rozprawie w dniu 1 sierpnia 2001 r. sprecyzował
żądanie pozwu w ten sposób, że domagał się ustalenia, że powód jest właścicielem
spornej nieruchomości i brak było podstaw do ustalenia własności Skarbu Państwa.
Sprawa została przekształcona w powództwo o ustalenie prawa własności powoda do
spornej nieruchomości i w takiej sprawie zapadł zaskarżony wyrok a zatem, zdaniem
Sądu Apelacyjnego, tylko tego wyroku może dotyczyć apelacja, bowiem powód nie
wystąpił o uzupełnienie wyroku wskazując, że domagał się obok ustalenia, także
wznowienia postępowania w sprawie II 1 Ns (...). W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny
stwierdził, że skoro powód nie wzruszył skutecznie zapadłego w powyższej sprawie
orzeczenia o nabyciu własności spornej nieruchomości przez Skarb Państwa na
podstawie przepisów dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich, to
postanowienie to ma powagę rzeczy osądzonej i zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. wiąże
Sądy w rozpoznawanej sprawie. Z tych przyczyn jego powództwo wytoczone w trybie
art. 189 k.p.c. i tak rozpoznane, nie mogło być uwzględnione skoro dotyczyło ustalenia
na jego rzecz prawa własności nieruchomości, co do której prawomocnym orzeczeniem
zostało już stwierdzone prawo własności nabyte przez Skarb Państwa na podstawie
przepisów o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Z tych przyczyn powództwo
powinno ulec oddaleniu bez badania materialnoprawnych podstaw żądania i dlatego
4
Sąd Apelacyjny oddalił apelację nie oceniając zasadności jej zarzutów odnoszących się
do przesłanek dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich.
W kasacji od powyższego wyroku opartej na drugiej podstawie kasacyjnej
wskazanej w art. 393(1) k.p.c. powód zarzucił naruszenie art. 193 k.p.c. przez
bezpodstawne uznanie, że doszło do zmiany żądania, mimo że jego przedmiotem była
cały czas skarga o wznowienie postępowania, naruszenie art. 321 k.p.c. przez
wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem skargi oraz naruszenie
art. 411 i art. 412 k.p.c. przez ich niezastosowanie. Powyższe uchybienia, zdaniem
skarżącego, doprowadziły do niedopuszczalnej zmiany układu stron procesu i do
bezpodstawnego określenia go jako powoda, co miało wpływ na rozkład ciężaru dowodu
i na wynik sprawy a także doprowadziło do nierozpoznania wniesionej skargi o
wznowienie postępowania a rozpoznania nie wytoczonego przez powoda powództwa o
ustalenie.
Rozpoznając sprawę, zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie
ustawy- kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy- prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), na podstawie przepisów kodeksu
postępowania cywilnego w brzmieniu i numeracji obowiązującej przed wejściem w życie
powyższej ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznawana sprawa została wszczęta na skutek skargi A. J. o wznowienie
postępowania w sprawie II 1 Ns (...), w której prawomocnym postanowieniem wydanym
w postępowaniu niespornym stwierdzono nabycie własności przedmiotowej
nieruchomości przez Skarb Państwa na podstawie przepisów dekretu z dnia 8 marca
1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.).
Podstawę skargi stanowił zarzut nieważności postępowania w sprawie II 1 Ns (...) z
przyczyn określonych w art. 401 pkt 2 k.p.c. Skarga o wznowienie została wniesiona już
po uchyleniu przepisów wskazanego dekretu, co nastąpiło z dniem 1 sierpnia 1985 r. na
podstawie art. 89 pkt 1 (pierwotnie art. 100 ust. 1) ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o
gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (j. t: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz.
127, ze zm.). Uchylenie wskazanego dekretu przekreśliło jedynie możliwość uzyskania
przez Skarb Państwa stwierdzenia nabycia własności nieruchomości w trybie w nim
przewidzianym, który w zakresie postępowania sądowego był trybem nieprocesowym
(uprzednio niespornym). Po dniu 1 sierpnia 1985 r. Skarb Państwa mógł żądać
stwierdzenia nabycia własności nieruchomości na podstawie przepisów uchylonego
5
dekretu, wytaczając na podstawie art. 189 k.p.c. powództwo o ustalenie nabycia
własności nieruchomości w drodze tzw. przemilczenia. Sprawa toczyła się wówczas w
trybie procesowym z powództwa Skarbu Państwa przeciwko właścicielowi
nieruchomości lub jego następcom prawnym (porównaj uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 25 lutego 1987r., III CZP 2/87 (OSNC 1988/4/46).
Powyższa zmiana regulacji prawnej nie pozostała także bez wpływu na tryb
wzruszenia, w drodze skargi o wznowienie postępowania, prawomocnego
postanowienia o nabyciu przez Skarb Państwa własności nieruchomości na podstawie
przepisów dekretu. Od dnia 1 sierpnia 1985 r. do postępowania ze skargi o wznowienie
postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia przez Skarb Państwa własności
nieruchomości na podstawie przepisów dekretu o majątkach opuszczonych i
poniemieckich, zakończonej prawomocnym postanowieniem wydanym w trybie
nieprocesowym, stosuje się przepisy o postępowaniu procesowym przed sądem
pierwszej instancji. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 23 kwietnia
1992 r. II CRN 1/92 (niepubl.), skarga o wznowienie postępowania rozpoczyna nowe
postępowanie sądowe, które toczy się w myśl przepisów art. 399-416 k.p.c.. z
ewentualnym uwzględnieniem odrębności wynikających z art. 524 k.p.c. oraz art. 48 § 3
i art. 136 § 3 k.p.c., przy czym przepis art. 406 k.p.c. poleca stosowanie do
postępowania ze skargi o wznowienie przepisów o postępowaniu przed sądem
pierwszej instancji, właściwych do rozpoznania sprawy. Wobec tego, że jak wskazano
wyżej, od dnia 1 sierpnia 1985 r. właściwymi przepisami dla stwierdzenia nabycia przez
Skarb Państwa własności nieruchomości na podstawie przepisów uchylonego dekretu
o majątkach opuszczonych i poniemieckich, są przepisy o postępowaniu procesowym
stosowane w sprawie prowadzonej na podstawie art. 189 k.p.c., również do skargi o
wznowienie postępowania w zakończonej prawomocnie przed 1 sierpnia 1985 r. sprawie
stwierdzającej nabycie przez Skarb Państwa własności nieruchomości opuszczonej lub
poniemieckiej stosuje się tryb postępowania procesowego. W razie wniesienia takiej
skargi, sprawa o wznowienie postępowania toczy się w trybie procesowym a po
wznowieniu postępowania, toczy się jako proces z powództwa Skarbu Państwa
przeciwko właścicielowi nieruchomości lub jego następcom prawnym.
Jeżeli skargę o wznowienie postępowania wnosi osoba, która jako właściciel
nieruchomości lub jego następca prawny powinna być a nie była uczestnikiem
zakończonego w trybie nieprocesowym postępowania o stwierdzeniu nabycia przez
Skarb Państwa własności nieruchomości na podstawie przepisów dekretu o majątkach
6
opuszczonych i poniemieckich, to po wznowieniu postępowania osoba taka (skarżący)
jest pozwanym w procesie toczącym się z powództwa Skarbu Państwa przeciwko
właścicielom nieruchomości lub ich następcom prawnym. Jako strona pozwana nie
może zmieniać ani w żaden inny sposób „modyfikować” powództwa. Nie może też
„zmienić” skargi o wznowienie postępowania w jakikolwiek inny proces, w szczególności
w proces z jej powództwa przeciwko Skarbowi Państwa o ustalenie, że to ona, a nie
Skarb Państwa jest właścicielem spornej nieruchomości.
Skarga o wznowienie postępowania jest szczególnym środkiem procesowym
umożliwiającym jedynie ponowne rozpoznanie sprawy już zakończonej prawomocnym
orzeczeniem merytorycznym. Postępowanie wszczęte w jej wyniku dotyczy tylko
sprawy, w której skargę wniesiono i toczy się w jej granicach. Przepisy o postępowaniu
w pierwszej instancji mają w postępowaniu ze skargi o wznowienie zastosowanie
jedynie odpowiednie, z uwzględnieniem odrębności tego postępowania. Nie mogą mieć
zastosowania wszystkie te przepisy, które prowadziłyby do przekroczenia granic
zakreślonych podstawami wznowienia i zakresem podmiotowym i przedmiotowym
wznawianej sprawy. W szczególności nie jest dopuszczalne w tym postępowaniu
stosowanie takich przepisów, które powodowałyby zmianę powództwa zarówno pod
względem przedmiotowym jak i podmiotowym. Niedopuszczalna jest zatem, z
oczywistych względów, „zmiana” przez wnoszącego skargę, skargi o wznowienie
postępowania w określonej sprawie, w powództwo mające na celu uwzględnienie jego
roszczenia nie będącego przedmiotem sprawy, w której wniósł skargę.
Z tych przyczyn oczywiście niedopuszczalne byłoby dokonanie przez
pełnomocnika wnoszącego skargę o wznowienie postępowania A. J., zmiany skargi na
powództwo o ustalenie, że jest on właścicielem spornej nieruchomości oraz że brak
podstaw do stwierdzenia nabycia jej własności przez Skarb Państwa w drodze
przemilczenia. Niedopuszczalne także byłoby rozpoznanie i rozstrzygnięcie przez Sąd
takiego powództwa w ramach sprawy o wznowienie postępowania, bez uprzedniego
orzeczenia o umorzeniu postępowania w przedmiocie skargi o wznowienie
postępowania, o ile zostałaby ona cofnięta, albo gdyby wydanie orzeczenia w
przedmiocie skargi o wznowienie postępowania stało się z innych przyczyn zbędne lub
niedopuszczalne.
Rację ma zatem skarżący, iż Sądy obu instancji naruszyły wskazane w kasacji
przepisy uznając, że doszło do zmiany, czy jak stwierdza Sąd Apelacyjny, do
„sprecyzowania żądania pozwu”, przez zmianę skargi o wznowienie postępowania w
7
sprawie II 1 Ns (...), w powództwo o ustalenie, że A. J. jest właścicielem spornej
nieruchomości a nie nabył jej Skarb Państwa przez przemilczenie. Zmiana taka nie
mogła nastąpić i nie nastąpiła a różnego rodzaju oświadczenia składane przez obie
strony w przedmiocie ich układu procesowego i zajmowanych stanowisk wynikały z
błędnego przyjęcia przez Sąd Okręgowy po zmianie trybu na procesowy, że w toczącym
się na skutek skargi o wznowienie postępowania procesie na podstawie art. 189 k.p.c.
powodem jest A. J. a pozwanymi Skarb Państwa, Gmina K. oraz B. C. i A. S., choć jak
wskazano wyżej, po wznowieniu postępowania powinno się ono toczyć w trybie
procesowym jako sprawa z powództwa Skarbu Państwa przeciwko A. J. o ustalenie, że
Skarb Państwa nabył na podstawie przepisów dekretu o majątkach opuszczonych i
poniemieckich własność nieruchomości w K. przy ul. W.
Powyższy błąd popełniony przez Sąd pierwszej instancji i powtórzony przez Sąd
odwoławczy, doprowadził nie tylko do wadliwego ukształtowania procesu pod względem
podmiotowym i przedmiotowym oraz nieprawidłowego rozłożenia ciężaru dowodu, lecz
przede wszystkim doprowadził do nierozpoznania istoty sprawy. Nie doszło bowiem do
rozpoznania wniesionej przez A. J. skargi o wznowienie postępowania w sprawie II 1 Ns
(...).
Z tych wszystkich względów kasację należało uznać za skuteczną, co
spowodowało uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 393(13) k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 393(19) k.p.c.).