Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 81/05
POSTANOWIENIE
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 12 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Jacek Gudowski
SSN Lech Walentynowicz
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Tadeusz Żyznowski
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 stycznia 2006 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Ubezpieczonych
we wniosku z dnia 12 lipca 2005 r., [...],:
„Czy na podstawie art. 822 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia
1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) istnieje
odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń w przedmiocie zaspokojenia
roszczeń poszkodowanego małżonka z tytułu szkód na osobie
powstałych wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju
zdrowia (koszty poniesione z tego powodu, renty, zadośćuczynienie)
wyrządzonych przez współmałżonka w przypadku, gdy między
małżonkami istnieje ustawowa wspólność majątkowa ?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Rzecznik Ubezpieczonych, powołując się na przepis art. 60 § 2 ustawy
z dnia 23 listopada 2003 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze
zm.), wskazywanej dalej jako „ustawa o SN”, oraz na art. 28 ustawy z dnia 22 maja
2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku
Ubezpieczonych (Dz. U. Nr 124, poz. 1153 ze zm.), wskazywanej dalej jako
„ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym”, przedstawił w dniu 12 lipca 2005 r.
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone w postanowieniu zagadnienie
prawne.
Rzecznik Ubezpieczonych wskazał, że z napływających do niego skarg oraz
z analizy orzecznictwa wynika, iż istnieją wątpliwości co do możliwości traktowania
poszkodowanego małżonka jako osoby trzeciej, w rozumieniu art. 822 § 1 k.c.,
w sytuacji, gdy występuje on na podstawie art. 444 § 1 i 2 oraz art. 445 § 1 k.c.
z żądaniem wypłaty odszkodowania, zadośćuczynienia lub renty do zakładu
ubezpieczeń, w którym był ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej
współmałżonek – sprawca szkody wyrządzonej ruchem pojazdu mechanicznego
należącego do majątku wspólnego małżonków.
Jak wskazał Rzecznik, niejednolita jest praktyka zakładów ubezpieczeń,
których część uznaje za uzasadnione żądanie wypłaty zadośćuczynienia,
odmawiając wypłaty odszkodowania i renty, część odmawia wypłaty tylko renty,
a są i takie, które odmawiają wypłaty jakichkolwiek świadczeń powołując się na
przepis art. 33 pkt 7 k.r.o. oraz na orzecznictwo Sądu Najwyższego, w tym wyrok
z dnia 30 stycznia 1963 r. III CR 111/62, uchwałę z dnia 19 maja 1989 r. III CZP
52/89, uchwałę z dnia 29 listopada 1996 r. III CZP 118/96 oraz wyrok z dnia
14 września 2000 r. V CKN 111/00.
W ocenie Rzecznika, przepis art. 33 pkt. 7 k.r.o. regulujący małżeńskie
stosunki majątkowe nie przesądza wzajemnej odpowiedzialności odszkodowawczej
między małżonkami, jak również nie daje podstaw do uznania, że roszczenia
z tytułu szkód na osobie poniesionych przez jednego małżonka, dotyczą
wyrównania szkody w majątku wspólnym małżonków.
3
Nie można, zdaniem Rzecznika, przenosić zasad dotyczących
odpowiedzialności współmałżonka za szkody w mieniu należącym do majątku
wspólnego, na odpowiedzialność za szkody na osobie doznane przez drugiego
małżonka. W przypadku szkody na osobie nie dochodzi do konfuzji, bowiem
poszkodowany małżonek nie jest jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem, jak
w przypadku szkody w mieniu, jest tylko wierzycielem z tytułu poniesionej szkody
związanej z jego dobrem osobistym, jakim jest zdrowie. Za wyrządzoną mu szkodę
odpowiada na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych wyłącznie
współmałżonek, który ponosi winę za wypadek. W takiej sytuacji, zdaniem
Rzecznika, istnieje odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń, poszkodowany
małżonek jest bowiem wyłącznie wierzycielem, a więc osobą trzecią, w rozumieniu
art. 822 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Występując do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały rozstrzygającej
przedstawione zagadnienie prawne, Rzecznik Ubezpieczonych powołał się
zarówno na art. 60 § 2 ustawy o SN, jak i na art. 28 ustawy o nadzorze
ubezpieczeniowym, który obowiązywał w chwili złożenia wniosku. Zgodnie ze
stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w postanowieniu siedmiu sędziów
z dnia 22 września 2004 r., III CZP 25/04 (OSNC 2005, nr 7-8, poz. 146),
Rzecznik Ubezpieczonych był uprawniony do wystąpienia na podstawie art. 28
ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym o podjęcie uchwały mającej na celu
wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce zakładów
ubezpieczeń. Przepis ten uzasadniał podjęcie przez Sąd Najwyższy uchwały
abstrakcyjnej także wtedy, gdy chodziło o wyjaśnienie wątpliwości dotyczących
określonych przepisów prawa, celem zapobieżenia ich naruszaniu, a nie jedynie
wtedy, gdy stosowanie przepisu w praktyce sądowej spowodowało powstanie
wątpliwości i rozbieżności orzecznictwa. Uprawnienie Rzecznika wynikające z art.
60 ustawy o SN obejmuje tylko sytuacje, gdy w orzecznictwie sądów
powszechnych, wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności
w wykładni prawa. Przepis art. 28 ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym rozszerzał
natomiast uprawnienia Rzecznika Ubezpieczonych, dając mu możliwość
wystąpienia o podjęcie uchwały także wtedy, gdy określony przepis budził
4
wątpliwości, rozszerzał również granice, w jakich Sąd Najwyższy na wniosek
Rzecznika miał podejmować uchwały abstrakcyjne.
Omawiany art. 28 ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym został uchylony
z dniem 17 sierpnia 2005 r. przez art. 3 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o zmianie
ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U.
Nr 143, poz. 1204), która nie zawiera przepisów przejściowych w odniesieniu do
uchylonego art. 28 ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym, ani nie określa innej
daty wejścia w życie art. 3.
Przepis art. 28 ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym miał charakter
procesowy, określający uprawnienia i przesłanki wystąpienia Rzecznika
Ubezpieczonych do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały abstrakcyjnej.
Zgodnie zatem z zasadą bezzwłocznego działania normy procesowej (porównaj
uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia
2001r. III CZP 49/00, OSNC 2001, nr 4, poz. 53), skutki jego uchylenia nastąpiły od
dnia wejścia w życie art. 3 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o zmianie ustawy
o działalności ubezpieczeniowej, to jest od dnia 17 sierpnia 2005 r. Z tym dniem
Rzecznik Ubezpieczonych utracił legitymację do występowania do Sądu
Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych
budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności
w orzecznictwie i może występować z takim wnioskiem tylko na podstawie art. 60
§ 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, to jest wtedy, gdy w orzecznictwie sądów
powszechnych, wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności
w wykładni prawa.
Sąd Najwyższy w postanowieniu siedmiu sędziów z dnia 15 stycznia 2003 r.
III UZP 10/02 (Wokanda 2003/12/29), odnosząc się do pozbawienia Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej legitymacji do złożenia wniosku o rozstrzygnięcie zagadnienia
prawnego stwierdził, że odjęcie ministrowi takiej legitymacji oznacza również utratę
legitymacji do jego popierania i innego nim dysponowania, co należy uznać za
równoznaczne z brakiem podstaw do podjęcia uchwały.
Podzielając to stanowisko, Sąd Najwyższy w obecnym składzie uznał, że
Rzecznik Ubezpieczonych utracił z dniem 17 sierpnia 2005 r. nie tylko uprawnienie
5
do wystąpienia do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały mającej na
celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce zakładów
ubezpieczeń, ale również od tego dnia utracił legitymację do popierania,
modyfikowania czy innego dysponowania już złożonym w tym przedmiocie
wnioskiem, co w konsekwencji oznacza odpadnięcie podstawy prawnej do podjęcia
przez Sąd Najwyższy uchwały. Obecnie Rzecznik Ubezpieczonych może wnosić
i popierać tylko wniosek o podjęcie uchwały abstrakcyjnej, odpowiadający
przesłankom art. 60 § 1 ustawy o SN.
W rozpoznawanym wniosku z dnia 12 lipca 2005r. Rzecznik
Ubezpieczonych nie powołał się na występujące w orzecznictwie sądowym
rozbieżności w wykładni art. 822 § 1 k.c. w kwestii, czy jest osobą trzecią,
w rozumieniu art. 822 § 1 k.c., małżonek, który poniósł szkodę na osobie
w wypadku komunikacyjnym spowodowanym przez drugiego małżonka
kierującego pojazdem mechanicznym wchodzącym w skład majątku wspólnego
małżonków. Wskazał, że zakłady ubezpieczeń odmawiające wypłaty odszkodowań
za takie szkody powołują się między innymi na stanowisko Sądu Najwyższego
w tym przedmiocie.
Sąd Najwyższy istotnie wypowiadał się już zarówno co do odpowiedzialności
zakładu ubezpieczeń za szkody w mieniu stanowiącym majątek wspólny,
wyrządzone małżonkowi w wyniku wypadku komunikacyjnego spowodowanego
przez drugiego małżonka prowadzącego samochód należący do majątku
wspólnego małżonków, jak i w przedmiocie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń
za szkody na osobie wyrządzone w takiej sytuacji. Stanowisko Sądu Najwyższego
jest w tym zakresie jednolite. Zarówno w przypadku szkód w mieniu, jak i szkód na
osobie wyrządzonych małżonkowi w opisanych wyżej okolicznościach, Sąd
Najwyższy stwierdził, że poszkodowany małżonek nie jest osobą trzecią
w rozumieniu art. 822 k.c. (obecnie art. 822 § 1 k.c.), a zatem nie ma podstaw do
odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za takie szkody.
Szkód w mieniu dotyczy uchwała z dnia 29 listopada 1996 r. III CZP 118/96
(OSNC 1997, nr 3, poz. 26), odnosząca się do kolizji dwóch pojazdów objętych
ustawową wspólnością majątkową małżeńską, gdy sprawcą szkody był jeden
6
z małżonków oraz pośrednio uchwała z dnia 19 maja 1989 r. III CZP 52/89 (OSNC
1990, z. 4-5, poz. 60). Podobne zagadnienie prawne rozstrzygał także wyrok z dnia
14 września 2000 r. V CKN 113/00 (OSNC 2001, nr 6, poz. 85), odnoszący się do
szkody w mieniu poniesionej przez wspólnika spółki cywilnej, wyrządzonej przez
ruch pojazdu mechanicznego prowadzonego przez drugiego wspólnika -
współposiadacza pojazdu. Sąd Najwyższy, odwołując się do określonych w art. 436
k.c. zasad odpowiedzialności za szkody wyrządzone ruchem pojazdów
mechanicznych oraz obowiązujących wówczas ogólnych warunkach ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone ruchem pojazdów
mechanicznych, stwierdził, że skoro oboje małżonkowie byli posiadaczami
samoistnymi pojazdu mechanicznego, którym została wyrządzona szkoda, oboje
ponoszą za tę szkodę odpowiedzialność cywilną i odpowiedzialność ich obojga
objęta została umową ubezpieczenia takiej odpowiedzialności. Małżonek
ponoszący szkodę, jako współposiadacz pojazdu, objęty ubezpieczeniem
odpowiedzialności cywilnej, nie może być uznany za osobę trzecią w rozumieniu
art. 822 k.c.
Takie samo stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 stycznia
1963 r. 3 CR 111/62 (OSPiKA 1964, nr 3, poz. 39) w odniesieniu do szkody na
osobie, jaką poniosła żona w wyniku zderzenia pojazdów mechanicznych,
współzawinionego przez męża kierującego należącym do majątku wspólnego
motocyklem, którym jechali oboje małżonkowie. Stwierdził, że w takiej sytuacji
poszkodowany małżonek nie może być uznany za osobę trzecią, lecz za
posiadacza pojazdu.
Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy także w ostatnim okresie w wyroku z dnia
15 kwietnia 2004 r., IV CK 232/03 (niepubl.), dotyczącym roszczeń
odszkodowawczych dochodzonych od zakładu ubezpieczeń za szkodę na osobie,
jaką poniosła powódka jako pasażerka w wypadku komunikacyjnym
spowodowanym przez jej męża prowadzącego samochód należący do majątku
wspólnego małżonków. Sąd Najwyższy, aprobując wyrok oddalający powództwo,
stwierdził, że zgodnie z brzmieniem i utrwaloną wykładnią art. 822 k.c., powódka
jako współposiadacz pojazdu nie jest osobą trzecią w rozumieniu tego przepisu.
7
Nie ma zatem rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego co do tego,
że małżonek poszkodowany w wyniku wypadku komunikacyjnego spowodowanego
przez współmałżonka kierującego pojazdem mechanicznym należącym do majątku
wspólnego małżonków, nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 822 § 1 k.c. ani
w zakresie szkód w mieniu, ani w zakresie szkód na osobie. Jest on
współposiadaczem pojazdu, którym została wyrządzona szkoda i jego
odpowiedzialność jest także objęta umową ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej, nie może być więc uznany za osobę trzecią, o której mowa w art. 822 § 1
k.c.
Podkreślenia wymaga, że choć od dnia 1 stycznia 2004r. art. 822 k.c. został
zmieniony ustawą z dnia 22 stycznia 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej
(Dz. U. Nr 124, poz.1151 ze zm.), to dawna jego treść, która obecnie zawarta jest
w paragrafie pierwszym, pozostała niezmieniona, podobnie jak nie został
zmieniony art. 436 k.c., dotyczący odpowiedzialności samoistnego posiadacza
pojazdu mechanicznego za szkody wyrządzone ruchem tego pojazdu.
Ewentualny wpływ na wskazaną wyżej wykładnię art. 822 § 1 k.c. zmiany
przepisów dotyczących ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, jakiej dokonała
ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz.1152 ze zm.) nie może być przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego, skoro brak obecnie podstaw do stwierdzenia, że
doprowadziła ona do rozbieżności w orzecznictwie sądowym.
Uznając zatem, że nie występują przesłanki przewidziane w art. 60 § 1
ustawy o SN, uzasadniające podjęcie uchwały abstrakcyjnej, a Rzecznik
Ubezpieczonych utracił legitymację do popierania przedstawionego zagadnienia
prawnego opartego na uprawnieniu przewidzianym w uchylonym przepisie art. 28
ustawy o nadzorze ubezpieczeniowym, Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1
ustawy o SN odmówił podjęcia uchwały.