Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 376/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Wielobranżowego
"L." Spółki z o.o. w S.
przeciwko […] Bank Polska SA w G.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 stycznia 2006 r.,
kasacji strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 13 października 2004 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością pod firmą Przedsiębiorstwo
Wielobranżowe „L.” z siedzibą w S., w pozwie skierowanym przeciwko […] Bank
Polska S.A. w G., wnosiła o uzgodnienie treści księgi wieczystej nr […],
prowadzonej przez Sąd Rejonowy w W., z rzeczywistym stanem prawnym przez
orzeczenie nakazu wykreślenia hipoteki w kwocie 335 000 zł, wpisanej w dniu 12
stycznia 2000 r. w dziale IV wymienionej księgi na rzecz Banku […] S.A. na
nieruchomości będącej własnością powodowej spółki.
Wyrokiem z dnia 2 grudnia 2003 r. Sąd Rejonowy w W. uwzględnił
powództwo, przyjmując za podstawę orzeczenia następujący stan faktyczny.
W dniu 19 listopada 1999 r. między J. L. i spółką z o.o. „M.” z siedzibą w P.,
jako przystępującymi do długu, a P. M. i L. M., jako dłużnikami, przy udziale Banku
[…], zawarta została umowa przystąpienia do długu wynikającego z umowy o
factoring w formie nieodnawialnej linii factoringowej z dnia 16 stycznia 1999 r.
Strony stwierdziły, że dług wynikający z umowy o factoring wynosi 712 731,18 zł
oraz 14 296,44 zł z tytułu odsetek za opóźnienie, po czym postanowiły, że jedną z
form zabezpieczenia spłaty powstałego zadłużenia będzie ustanowienie hipoteki
zwykłej w kwocie 435 000 zł na nieruchomości stanowiącej własność J. L., objętej
księgą wieczystą nr […].
W dniu 1 grudnia 1999 r. utworzona została spółka z o.o. pod firmą
Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „L.” z siedzibą w S., w której J. L. objął 4 285
udziałów po 100 zł każdy, przy czym na pokrycie 3900 udziałów zobowiązał się
wnieść do spółki m.in. własność nieruchomości mającej urządzoną księgą
wieczystą nr […]. W wykonaniu tego zobowiązania umową notarialną z dnia 16
grudnia 1999 r. J. L. przeniósł na powodową spółkę m.in. prawo własności
nieruchomości objętej księgą wieczystą nr […]. Dnia 26 września 2000 r. w dziale II
wymienionej księgi, w miejsce J. L., wpisano jako właściciela Przedsiębiorstwo
Wielobranżowe „L.” spółkę z o.o.
W dniu 15 grudnia 1999 r. Bank […], powołując się na art. 95 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140, poz. 939 ze. zm. – dalej: „Pr.
3
bank.”), złożył wniosek o wpis w dziale IV księgi wieczystej nr [..] hipoteki zwykłej w
kwocie 335 000 zł z odsetkami w wysokości 18 % w stosunku rocznym, do którego
dołączone zostało oświadczenie z dnia 9 grudnia 1999 r., podpisane przez
uprawnionego do reprezentacji dyrektora Banku, stwierdzające, że Bank wyraził
zgodę na przystąpienie przez J. L. do długu P. M. i L.M. wynikającego z umowy o
factoring oraz że zabezpieczenie spłaty tego długu stanowi m.in. ustanowienie
hipoteki zwykłej w kwocie 335 000 zł na nieruchomości będącej własnością J. L.,
objętej księgą wieczystą nr […]. W dniu 12 stycznia 2000 r. Sąd Rejonowy dokonał
w dziale IV księgi wieczystej nr […] wpisu o treści: hipoteka w kwocie 335 000 zł
oprocentowana w wysokości 18 % w stosunku rocznym na rzecz Banku […] z tytułu
umowy o przystąpienie do długu wynikającego z umowy o factoring w formie
nieodnawialnej linii factoringowej Nr […] z dnia 16 stycznia 1999 r. w kwocie 712
731,18 zł. Termin spłaty kredytu ustalono na dzień 30 listopada 2000 r. Jako
podstawę wpisu Sąd wskazał wniosek o wpis oraz powołane oświadczenie z dnia 9
grudnia 1999 r.
Na skutek przekształceń własnościowych pozwany […] Bank Polska S.A.
stał się następcą prawnym Banku […].
Sąd Rejonowy uznał, że stan prawny nieruchomości ujawniony w księdze
wieczystej nr […] jest niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym przede
wszystkim z tej przyczyny, że oświadczenie Banku […] z dnia 9 grudnia 1999 r.,
wskazane jako podstawa wpisu hipoteki, nie stanowiło wystarczającej podstawy
wpisu. Składając wniosek o wpis, Bank powołał się na art. 95 Pr. bank., który
stanowił, że „księgi rachunkowe banków, wyciągi z tych ksiąg podpisane przez
osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków
majątkowych banku i opatrzone pieczęcią banku oraz wszelkie wystawione w ten
sposób oświadczenia zawierające zobowiązania, zwolnienie z zobowiązań,
zrzeczenie się praw lub pokwitowanie odbioru należności oraz stwierdzające
udzielenie kredytu, pożyczki pieniężnej, ich wysokość, zasady oprocentowania,
warunków spłaty, mają moc prawną dokumentów urzędowych oraz stanowią
podstawę do dokonania wpisów w księgach wieczystych i rejestrach publicznych.
Dokumenty te są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości
stanowiącej własność dłużnika banku. Jeżeli nieruchomość nie posiada księgi
4
wieczystej, zabezpieczenie może być dokonane przez złożenie tych dokumentów
do zbioru dokumentów.” Na tle tego przepisu w doktrynie wyrażane są rozbieżne
zapatrywania co do tego, czy wymieniony w nim dokument bankowy stanowi
wystarczającą podstawę wpisu hipoteki na rzecz banku. Zdaniem Sądu
Rejonowego za przekonywającą należy uznać koncepcję przyjętą w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 21/01, według której dokumenty
wymienione w art. 95 Pr. bank. stanowią podstawę wpisu hipoteki, jeżeli
oświadczenie woli o ustanowieniu hipoteki na rzecz banku złożone zostało w formie
aktu notarialnego (OSNC 2002, nr 1, poz. 5). Zatem niedopuszczalne było –
stwierdził Sąd Rejonowy – dokonanie w księdze wieczystej nr […] wpisu hipoteki na
podstawie oświadczenia Banku […] z dnia 9 grudnia 1999 r. Konstatacji tej nie
zmienia zresztą przyjęcie odmiennego zapatrywania w omawianej kwestii,
ponieważ oświadczenie z dnia 9 grudnia 1999 r. nie odpowiadało wymaganiom
określonym w art. 95 Pr. bank. Wykładnia językowa powołanego przepisu prowadzi
do wniosku – stwierdził Sąd Rejonowy – że zawiera on zamknięty katalog
czynności, które mogą być objęte oświadczeniem stanowiącym podstawę wpisu
hipoteki, do czynności tych nie należy natomiast umowa przystąpienia do długu
dłużnika banku. Poza tym wpis hipoteki dokonany w dniu 12 stycznia 2000 r.
pozostawał w sprzeczności z treścią umowy przystąpienia do długu, w której była
mowa o ustanowieniu hipoteki w kwocie 435 000 zł, nie zaś 335 000 zł.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego Banku, opartej na
naruszeniu przepisów art. 5 i art. 95 Pr. bank. oraz art. 321 § 1 k.p.c., Sąd
Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 13 października 2004 r. zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił powództwo. Sąd ten przeprowadził następującą argumentację.
Wytaczając powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym,
powód powinien sprecyzować żądanie pozwu w taki sposób, aby w wyniku jego
uwzględnienia ujawniony został rzeczywisty stan prawny; jeżeli żądanie nie
odpowiada temu wymaganiu, powództwo nie może być uwzględnione. Sąd
Okręgowy podziela wprawdzie pogląd Sądu pierwszej instancji, że – ze względu na
niezłożenie oświadczenia woli o ustanowieniu hipoteki w formie aktu notarialnego –
hipoteka w kwocie 335 000 zł z odsetkami w wysokości 18 % w stosunku rocznym
5
niż została ustanowiona, niemniej powództwo nie może być uwzględnione,
ponieważ strona powodowa żądała jedynie wykreślenia hipoteki w kwocie 335 000
zł, a nie objęła żądaniem wykreślenia wpisu o oprocentowaniu w wysokości 18 %
w stosunku rocznym. W konsekwencji uwzględnienie tak sprecyzowanego żądania
prowadziłoby do pozostawienia w dziale IV księgi wieczystej nr […] wpisu o treści:
„.....oprocentowana w wysokości 18 % w stosunku rocznym”, co oznaczałoby, że
uwzględnienie powództwa nie doprowadziło do ujawnienia rzeczywistego stanu
prawnego. W tej sytuacji, skoro w sprawie o usunięcie niezgodności między stanem
prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem
prawnym sąd jest związany żądaniem pozwu, powództwo podlegać musi –
stwierdził Sąd Okręgowy – oddaleniu.
Powodowa spółka złożyła od wyroku Sądu Okręgowego kasację, w której –
powołując się na obydwie podstawy określone w art. 393 1
k.p.c. – zgłosiła wniosek
o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ewentualnie
zmianę i orzeczenie po myśli żądania pozwu. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej wskazała na naruszenie przepisów: art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece ( Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.; jedn. tekst: Dz.
U. z 2001 r. Nr 125, poz. 1368 ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”) przez przyjęcie, że
żądanie pozwu dotyczyło wykreślenia części wpisu hipoteki, podczas gdy na tle
definicji zawartej w art. 65 ust. 1 u.k.w.h. pojęcie takie nie istnieje, oraz art. 68 i 69
u.k.w.h. przez przyjęcie, że hipoteka i jej oprocentowanie funkcjonują niezależnie
od siebie, wobec czego nakazanie wykreślenia hipoteki wpisanej pod określoną
pozycją i sygnaturą akt wpisu w księdze wieczystej nie oznacza jednoczesnego
przesądzenia losu należności ubocznych powiązanych z hipoteką. W ramach
drugiej podstawy postawiła natomiast zarzut obrazy art. 321 § 1 k.p.c. przez
dokonanie niedopuszczalnej wykładni żądania pozwu i przyjęcie, że chodziło w nim
o wykreślenie samego wpisu hipoteki bez powiązanego z nią oprocentowania, oraz
że żądanie wykreślenia oznaczonej hipoteki nie wystarczy do uwzględnienia
merytorycznie usprawiedliwionego powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że – ze względu na regulację zawartą w art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych ( Dz. U. z 2005 r.
Nr 13, poz. 98) – do rozpoznania złożonej kasacji stosuje się przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego w brzmieniu obowiązującym przed dniem 6 lutego 2005 r.
i w takim brzmieniu są one powoływane w uzasadnieniu.
Zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu,
który nie był objęty żądaniem ani zasądzać ponad żądanie. Wyrażona
w powołanym przepisie zasada rządząca rozstrzyganiem spraw w procesie
cywilnym oznacza, że zakres wyrokowania jest określony żądaniem powoda,
wobec czego wyrokowanie nie może obejmować przedmiotu, który nie był objęty
żądaniem (ne eat iudex ultra petita partium). Za utrwalone w orzecznictwie Sądu
Najwyższego trzeba uznać stanowisko, że przepis art. 321 § 1 k.p.c. ma
zastosowanie także w sprawach o usunięcie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym.
Zatem uwzględnienie powództwa może nastąpić tylko wtedy, gdy ustalony przez
sąd rzeczywisty stan prawny nieruchomości okaże się tożsamy z objętym żądaniem
pozwu, jeżeli natomiast stan prawny nieruchomości okaże się inny co do osób
podlegających wpisowi lub co do rodzajów lub rozmiarów praw podlegających
wpisowi w miejsce wpisów istniejących, to sąd nie może pozytywnie orzekać,
ponieważ orzekłby wówczas w przedmiocie nieobjętym żądaniem pozwu (zob.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 21 marca 2001 r., III CKN 1214/98, OSNC 2001,
nr 11, poz. 165, czy z dnia 8 października 2002 r., IV CKN 1304/00, niepubl.).
Obowiązywanie zasady wyrażonej w art. 321 § 1 k.p.c. nie oznaczało
jednak, że samo sformułowanie żądania pozwu stało na przeszkodzie
uwzględnieniu powództwa.
Zakaz orzekania ponad żądanie, będący przejawem zasad dyspozycyjności
i kontradyktoryjności, oznacza, że o treści wyroku zarówno w sensie pozytywnym,
jak i negatywnym decyduje żądanie strony. Sąd nie może zasądzać czego innego
od tego, czego żądał powód (aliud), więcej niż żądał powód (super), ani na innej
podstawie faktycznej niż wskazana przez powoda. Zakaz orzekania ponad żądanie
7
odnosi się zatem bądź do samego żądania (petitum), bądź do jego podstawy
faktycznej (causa petendi). W przepisie art. 321 § 1 k.p.c. jest bowiem mowa
o żądaniu w rozumieniu art. 187 § 1 k.p.c., a w myśl tego przepisu obligatoryjną
treść każdego pozwu stanowi dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie
okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie. Związanie granicami żądania
nie oznacza jednak, że sąd jest w sposób bezwzględny związany samym
sformułowaniem żądania. Jeżeli sformułowanie konkluzji pozwu jest niejasne czy
niewłaściwe, sąd może je stosownie zmodyfikować, z tym że musi uczynić to
zgodnie z wolą powoda. Odmienne ujęcie tej kwestii byłoby przejawem niczym
nieuzasadnionego formalizmu i prowadziłoby do wypaczenia zasady wyrażonej
w art. 321 § 1 k.p.c.
W niniejszej sprawie żądanie pozwu dotyczyło usunięcia niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym przez orzeczenie nakazu wykreślenia wpisu
hipoteki i oparte zostało na twierdzeniach, że wpis dokonany został bez ważnej
podstawy, ponieważ do ustanowienia hipoteki w istocie nie doszło. Precyzując
żądanie pozwu, powódka oznaczyła księgę wieczystą, kwotę hipoteki, wierzyciela
hipotecznego oraz datę dokonania wpisu. Istotnie w konkluzji pozwu nie dodała, że
chodzi także o wykreślenie wpisu dotyczącego odsetek w wysokości 18 %
w stosunku rocznym, jednak okoliczności faktyczne przytoczone dla uzasadnienia
żądania dotyczyły zarówno kwoty hipoteki, jak i przypadających od tej kwoty
odsetek. Skarżąca utrzymywała bowiem, że do ustanowienia hipoteki w ogóle nie
doszło. W tej sytuacji było oczywiste, że wolą powódki było orzeczenie nakazu
wykreślenia hipoteki „wraz z odsetkami”, a brak w konkluzji pozwu wzmianki
o oprocentowaniu był jedynie wynikiem nieprecyzyjnego sformułowania
zgłoszonego żądania. Jeżeli sąd zamierzał uwzględnić powództwo, władny był
odpowiednio zmodyfikować sformułowanie żądania i objąć swoim orzeczeniem
wszystkie elementy wpisu, było bowiem jasne, że taka modyfikacja byłaby zgodna
z wolą strony powodowej. Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia przepisu art.
321 § 1 k.p.c. uznać trzeba zatem za uzasadniony.
8
Wobec zasadności podstawy kasacyjnej z art. 393 1
pkt 2 k.p.c. rozważanie
podniesionego w kasacji zarzutu naruszenia prawa materialnego trzeba z kolei
uznać za przedwczesne.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393 13
§ 1
oraz art. 108 § 2 w związku z art. 393 19
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
jc