Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 86/05
POSTANOWIENIE
Dnia 14 lutego 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z wniosku Gminy Miasta Ł.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa reprezentowanego przez Prezydenta Miasta Ł.,
i in.
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 lutego 2006 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy oraz uczestnika postępowania Skarbu Państwa
reprezentowanego przez Prezydenta Miasta Ł. i Nadleśnictwo G.
w Zgierzu od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 18 maja 2005 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego w Ł. z dnia 12 stycznia 2005 r. i znosząc
postępowania od dnia 26 listopada 1998 r. przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Ł. oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowań odwoławczych
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 12 stycznia 2005 r. oddalił wniosek
Gminy Ł. o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, w
sprawie toczącej się z udziałem Skarbu Państwa- Prezydenta Miasta Ł. i […].
Sąd ten ustalił, że w oparciu o protokół z dnia 12 sierpnia 1946 r. przedstawiciel
Urzędu Ziemskiego w Ł. przekazał Nadleśnictwu B. grunty o powierzchni 27,60 ha
pochodzące z majątku S., z przeznaczeniem na cele gospodarki leśnej. Łącznie z
przekazaniem gruntu nastąpiło przekazanie budynków tego majątku. Pod koniec lat
40-tych grunty przejęte przez Nadleśnictwo B. były sukcesywnie zalesiane, a w
kolejnych latach była na nich prowadzona działalność pielęgnacyjna. Pod koniec lat
60-tych została podjęta decyzja o budowie grupowej oczyszczalni ścieków dla
miasta Ł. Na potrzeby tej inwestycji, w oparciu o decyzje administracyjne wydane w
1974 r. i 1977 r., wyłączono z gospodarstwa leśnego i przekazano w zarząd i
użytkowanie Przedsiębiorstwu Wodociągów i Kanalizacji Okręgu Ł. grunty o
powierzchni łącznie około 4 ha. W dziale II księgi wieczystej Rep. Hip. 113a
Folwarku S. jako właściciel wpisany jest T. T. Spadek po nim nabyli […].
Właścicielom tej nieruchomości nie proponowano wykupienia gruntów. Nie było
również prowadzone postępowanie wywłaszczeniowe. Z właścicielami innych
gruntów przeznaczonych pod budowę oczyszczalni były zawierane umowy
sprzedaży tych gruntów. W ocenie Sądu pierwszej instancji wniosek nie zasługiwał
na uwzględnienie, bowiem nieruchomość której dotyczył, została objęta we
władanie przez Skarb Państwa w ramach wypełniania zadań publicznych, poza
stosunkami cywilnoprawnymi. Nie oznacza to wykonywania posiadania w
znaczeniu przyjętym w art. 336 k.p.c. Faktyczne władanie nieruchomością przez
Skarb Państwa mieściło się w ramach „imperium" państwa i nie mogło być uznane
za objęcie nieruchomości w posiadanie samoistne. Nie mógł mieć zatem
zastosowania art. 172 k.c. i wniosek należało oddalić.
Sąd Okręgowy w Łodzi po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy i uczestnika
postępowania Skarbu Państwa reprezentowanego przez Prezydenta Miasta Ł.
i Nadleśnictwo G.. oddalił je postanowieniem z dnia 18 maja 2005 r. Sąd drugiej
instancji podzielił ustalenia faktyczne zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia oraz ocenę, że posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa było
związane z wykonywaniem „imperium" i nie mogło stanowić podstawy nabycia
3
własności nieruchomości w drodze zasiedzenia. Dodatkowo Sąd Okręgowy
podkreślił, że nieruchomość, której dotyczył wniosek została objęta w posiadanie
przez Skarb Państwa w oparciu o istniejącą wówczas podstawę prawną, co
wykluczało samowolną zmianę uzyskanego w tym trybie władztwa i przekształcenie
go w posiadanie regulowane przez przepisy prawa cywilnego. Za taką oceną
przemawiał sposób przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa. Nastąpiło ono
na podstawie przepisów o przeprowadzeniu reformy rolnej, choć z ich naruszeniem,
bowiem nieruchomość nie spełniała kryteriów obszarowych wskazanych w tych
przepisach dla przejęcia jej na własność przez Skarb Państwa.
Od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawca i uczestnicy
postępowania, których apelacje zostały oddalone, złożyli skargi kasacyjne oparte
o obie podstawy określone w art. 398 § 1 k.p.c. W skardze kasacyjnej
wnioskodawcy Gminy Ł. i Skarbu Państwa reprezentowanego przez Prezydenta
Miasta Ł.zostały zawarte zarzuty naruszenia art. 172 i art. 339 k.c. oraz art. 233 § 1
k.p.c., art. 234 k.p.c. oraz art. 379 pkt 5 w związku z art. 144 § 1, 510 § 1 i 2 k.p.c.
Reprezentujące Skarb Państwa Nadleśnictwo G. zarzuciło naruszenie art. 172 k.c.
w związku z art. 336 k.c. oraz art. 234 k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 386 § 1 k.p.c.
Wszyscy skarżący w oparciu o wskazane wyżej zarzuty wnieśli o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności, z uwagi na najdalej idące skutki, podlegał
rozpoznaniu zarzut nieważności postępowania. Został on oparty o twierdzenie, że
dla części uczestników postępowania ustanowiono kuratora, z naruszeniem art.
144 § 1 k.p.c., co spowodowało pozbawienie ich możliwości obrony swoich praw
(art. 379 pkt 5 k.p.c.)
Art. 144 § 1 k.p.c. przewiduje, że przewodniczący ustanawia kuratora dla strony,
której miejsce pobytu nie jest znane, jeżeli wnioskodawca powyższe
uprawdopodobni. Konstrukcja tego przepisu, w powiązaniu z treścią art. 143 k.p.c.
4
wskazuje, że jego celem jest zagwarantowanie reprezentacji stronie, której miejsce
pobytu nie jest znane, a zachodzi potrzeba doręczenia pozwu lub innych pism
procesowych wywołujących potrzebę obrony jej praw. Przepis ten nie może służyć
zatem za instrument służący przyśpieszeniu postępowania w innych przypadkach,
w których dokonanie doręczenia jest utrudnione. Ustanowienie kuratora w oparciu
o treść art. 144 § 1 k.p.c. jest możliwe jedynie w tym przypadku, gdy istnieje
wyłącznie wątpliwość co do miejsca pobytu strony. Dla takiej oceny nie było zaś
podstaw w sytuacji, kiedy wiek kilku uczestników postępowania, dla których
ustanowiono kuratora sądowego przekraczałby znacznie sto lat, w przypadku
każdej z tych osób. Nie sposób podzielić oceny Sądu Okręgowego, że wyłącznie
dokument stwierdzający fakt zgonu strony postępowania sądowego mógłby
stanowić podstawę dla niezastosowania art. 144 § 1 k.p.c., gdy miejsce pobytu
strony nie jest znane. Wydanie w dniu 26 listopada 1998 r. postanowienia
o ustanowieniu kuratora dla części uczestników postępowania stanowiło
naruszenie art. 144 § 1 k.p.c. także z innego powodu. Nie ulega wątpliwości, że
przepis ten może znaleźć zastosowanie jedynie w przypadku, gdy zostanie złożony
stosowny wniosek, a wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie
jest znane. Wynika to w sposób jednoznaczny z treści art. 143 i 144 § 1 k.p.c.
Tymczasem postanowienie o ustanowieniu kuratora zostało wydane przez Sąd
pierwszej instancji z urzędu, po wniesieniu apelacji przez uczestniczkę
postępowania A. S. Nadto treść pisma z dnia 23 września 1998 r., które złożyła
poza apelacją nie dawała podstaw do stwierdzenia, że zawierało ono
uprawdopodobnienie faktu wymaganego przez art. 144 § 1 k.p.c. A. S. podniosła
jedynie, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po T. T. ukazało się
ogłoszenie, że są poszukiwani jego spadkobiercy i nie zgłosili się inni jego
spadkobiercy poza wnukami A. S., J. S., T. S. i J. S. Nie można zaś uznać za
uprawdopodobnienie wniosku samego twierdzenia strony, że nie zna aktualnego
miejsca pobytu innego uczestnika postępowania.
Ustanowienie kuratora sądowego z naruszeniem art. 144 § 1 k.p.c. stanowiło
naruszenie przepisów postępowania, którego skutkiem była nieważność
postępowania związana z pozbawieniem uczestników postępowania […]
możliwości obrony ich praw. Na tego rodzaju konsekwencje wadliwego
5
ustanowienia kuratora, które stanowią przypadek pozbawienia strony możliwości
obrony swoich praw zwracał już kilkakrotnie uwagę Sąd Najwyższy (wyroki z dnia
23 października 1996 r. I CRN 83/96 i 10 kwietnia 1978 r. III CRN 40/78 OSNC
1978/12/236 oraz postanowienia z dnia 22 października 1996 r. I CRN 83/96, 8
kwietnia 1998 r. III CKU 12/98 i 26 lutego 2002 r. I CKN 504/00).
Samo stwierdzenie nieważności postępowania nakazywało już uwzględnienie skarg
kasacyjnych i uchylenie zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. Niecelowym było w tej sytuacji rozważanie pozostałych zarzutów naruszenia
przepisów postępowania. Ponieważ uchybienie, które stanowiło przyczynę
nieważności miało miejsce w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji
i zachodziła potrzeba zniesienia postępowania za cały okres przypadający po dacie
wydania postanowienia o ustanowieniu kuratora (art. 386 § 2 i 39821
k.p.c.),
należało uchylić także postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 12 stycznia 2005 r. i
przekazać sprawę do ponownego rozpoznania temu Sądowi
Zniesienie większości postępowania i konieczność uchylenia także orzeczenia
Sądu pierwszej instancji oznaczało, że brak jest podstaw dla odniesienia się do
jakichkolwiek okoliczności faktycznych, które stanowiły podstawę rozważań Sądu
Okręgowego. W tej sytuacji tylko hipotetycznie można by poddać ocenie zarzuty
naruszenia prawa materialnego (art. 172, 336 i 339 k.c.) związane z ustaleniem, że
nieruchomość której dotyczył wniosek została przejęta przez Skarb Państwa na
podstawie przepisów dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej, co według oceny Sądu drugiej instancji miałoby świadczyć
o wykonywaniu przez Skarb Państwa władztwa o charakterze imperialnym.
Powyższa uwaga odnosi się także do kwestionowanej w skargach kasacyjnych
oceny, że posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa nie miało charakteru
posiadania samoistnego. Niezależnie jednak od treści ustaleń faktycznych, które
stanowiły podstawę rozważań Sądu Okręgowego zawartych w uzasadnieniu
zaskarżonego skargami kasacyjnymi postanowienia, nie sposób nie zauważyć, że
ocena zasadności wniosku o stwierdzenie zasiedzenia została oparta głównie
o pogląd wyrażony w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
21 września 2993 r., III CZP 72/93, OSNC 1994/3/49. Zawarto w niej stwierdzenie,
że do okresu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb Państwa nie wlicza się
6
okresu władania nią przez organy państwowe lub państwowe osoby prawne,
wykonywanego w ramach uprawnień państwa jako podmiotu prawa publicznego,
mimo istnienia tytułu własności uznanego następnie za nieistniejący. Stanowisko to
nie jest akceptowane powszechnie w doktrynie. Należy też podkreślić, że Sąd
Najwyższy w orzeczeniach zapadłych po wydaniu powołanej wyżej uchwały
wskazywał, iż pojęcie władztwa o charakterze „imperium" nie może być pojmowane
w sposób schematyczny, w każdym przypadku wejścia Skarbu Państwa
w posiadanie nieruchomości w okresie, kiedy pozycja organów władzy państwowej,
także w relacjach wypływających z prawa własności, była dominująca
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2002 r. II CKN 1186/99). Sąd
Najwyższy wyrażał też pogląd, że Skarb Państwa może być samoistnym
posiadaczem nieruchomości w rozumieniu art. 172 k.c., jeżeli posiadanie
odpowiada treści wykonywania prawa własności (Postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2000 r., I CKN 264/00 i 14 czerwca 2005 V CK
305/05). W orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysował się także pogląd odmienny,
wyrażony najdobitniej w postanowieniu z dnia 9 maja 2003 r., V CK 24/03. Sąd
Najwyższy w przyjętej tezie stwierdził, że osoba, która włada nieruchomością jak
właściciel, jest jej posiadaczem samoistnym. Kwalifikowanie takiego władania jako
posiadania samoistnego nie doznaje żadnych ograniczeń. Ograniczeń nie
uzasadnia w szczególności żadna z możliwych okoliczności uzyskania władania
odpowiadającego wykonywaniu własności państwowej. Sąd Najwyższy podkreślił,
że właśnie dla organów państwowych jest charakterystyczne, że realizują one
swoje funkcje w szczególności przez podejmowanie aktów władczych i że akty te
mogą prowadzić także do objęcia nieruchomości we władanie w granicach
własności. To, że uzyskanie władztwa nad nieruchomością w granicach własności
jest następstwem wykonywania uprawnień państwa jako podmiotu prawa
publicznego, nie zmienia charakteru tego władztwa i tym samym nie może
wykluczyć jego kwalifikowania jako posiadania samoistnego. Stanowisko to zostało
zaaprobowane przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 stycznia 2004 r.,
V CK 131/03. Także obecny skład pogląd wyrażony w postanowieniu z dnia 9 maja
2003 r. uznaje za przekonywujący.
7
Powyższe należy wziąć pod uwagę przy ponownym rozpoznaniu sprawy.
Należy mieć także na uwadze, że w przypadku ustalania warunków do nabycia
własności nieruchomości w drodze zasiedzenia istotne znaczenie ma okoliczność,
że z brzmienia art. 339 k.c. wynika domniemanie wskazujące na posiadanie
samoistne tych podmiotów, które rzeczą faktycznie władają.
jc