Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 114/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa L.M.
przeciwko S.P. i M.P.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym
w dniu 7 kwietnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 17 czerwca 2005 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez powoda L.M. wyrokiem z dnia 17 czerwca 2005 r. Sąd
Okręgowy w K. zmienił zaskarżony przez pozwanych S.P. i M.P. wyrok Sądu
Rejonowego w K. z dnia 30 grudnia 2003 r. w ten sposób, że powództwo oddalił.
W sprawie tej poczyniono następujące ustalenia.
Powód L.M. domagał się ustalenia treści księgi wieczystej Kw nr [...],
prowadzonej przez Sąd Rejonowy w K. dla nieruchomości położonej przy ul. D. 14
w K., z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wpisanie w tejże księdze jako
współwłaścicieli siebie oraz swojej siostry T.S. po 7/64 części, które nabyli jako
spadkobiercy A.E. Wpis ten miał nastąpić w miejsce S.P. oraz M.P. przy
zmniejszeniu udziałów pozwanych S. i M.P. z ułamka po 7/32 do ułamka po 7/64.
W uzasadnieniu swojego żądania powód podał, że w księdze wieczystej nr
Kw [...] w 1968 r. figurowała jako współwłaścicielka 7/32 części jego matka A.P.
córka W. i Z. Figurująca w księdze wieczystej A.P. jest tożsama z A.E. zmarłą 11
września 1989 r., po której spadek nabył powód i jego siostra T.S. po 1/2 części.
Natomiast zgodnie z wnioskiem z dnia 27 czerwca 1991 r. w miejsce matki powoda
wpisani zostali jako jej spadkobiercy S.P. i M.P., którzy tymi spadkobiercami nie
byli.
Sąd Rejonowy w K. wyrokiem z dniu 30 grudnia 2003 r., uwzględnił
powództwo i uzgodnił treść księgi wieczystej Kw nr [...] z rzeczywistym stanem
prawnym w ten sposób, że nakazał wpisać w dziale II tej księgi L.M. syna W. i A.
oraz T.S. córkę W. i A. po 7/64 części, jako spadkobierców A. z P. E., córki W. i Z.
w miejsce S.P., syna J. i A. oraz M.P., syna E. i J.
Rozpoznający sprawę na skutek apelacji pozwanych, Sąd Okręgowy przyjął
za własne ustalenia Sądu I instancji, ale zmienił zaskarżony wyrok i powództwo
oddalił. Oddalenie powództwa nastąpiło jednak nie z przyczyn wskazanych przez
pozwanych i bez badania zgłoszonych przez nich zarzutów.
Zgodnie z nie kwestionowanymi ustaleniami Sądu I instancji spadkobiercami
A.P., córki W. i Z. są powód L.M. oraz jego siostra T.S. Powództwo o uzgodnienie
3
stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym wniósł tylko L.M., domagając się wpisania w miejsce S.P. i M.P. zarówno
siebie, jak i swojej siostry T.S. Stosownie zaś do treści przepisu art. 10 ustawy o
księgach wieczystych i hipotece, to osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest
wpisane błędnie może żądać usunięcia niezgodności pomiędzy stanem prawnym
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Wobec
powyższego, to T.S. była również osobą uprawnioną do żądania uzgodnienia stanu
prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
poprzez wpisanie jej jako współwłaścicielki 7/64 części nieruchomości położonej
przy ul. D. 14 w K., w miejsce ujawnionych w księdze wieczystej pozwanych.
Sąd Okręgowy uznał, że jeżeli nieruchomość jest przedmiotem
współwłasności, to po stronie wszystkich wpisanych w dziale drugim
współwłaścicieli zachodzi współuczestnictwo konieczne określone w art. 72 § 2
k.p.c. Współuczestnictwo konieczne zachodzi także po stronie nieujawnionych
współwłaścicieli, których uprawnienia z tytułu własności nie zostały dotychczas -
bez względu na przyczynę - ujawnione. Jeżeli w sprawie nie występują wszystkie
osoby, których udział jest konieczny sąd winien wezwać je do udziału w sprawie.
W przedmiotowej sprawie z powództwem opartym na art. 10 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece powinni byli wystąpić wspólnie L.M. i jego siostra T.S. Skoro
T.S. nie występowała w charakterze powoda w niniejszym postępowaniu, to należy
przyjąć, iż zachodzi brak pełnej legitymacji procesowej po stronie powodowej, co w
konsekwencji musiało doprowadzić do zmiany zaskarżonego wyroku przez
oddalenie powództwa.
Ponadto Sąd Okręgowy wskazał, że zawiadomienie T.S. o toczącym się
postępowaniu w trybie art. 195 k.p.c., na etapie postępowania odwoławczego, nie
było możliwe, bowiem zgodnie z art. 391 §1 k.p.c. w postępowaniu tym nie może
już nastąpić przekształcenie podmiotowe, zarówno po stronie powodowej, jak i
pozwanej
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego,
a mianowicie: art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 16 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece przez jego niezastosowanie; art. 209 k.c. przez jego niezastosowanie
oraz naruszenie art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach
4
sądowych w sprawach cywilnych przez jego błędne zastosowanie i obciążenie
zwolnionego od kosztów sądowych w 2/3 częściach powoda opłatami sądowymi od
apelacji pozwanych.
Ponadto skarżący zarzucił naruszenie przepisów postępowania, które mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy a to: art. 189 k.p.c. przez jego
niezastosowanie; art. 72 § 2 k.p.c. przez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że
po stronie powodowej występuje współuczestnictwo konieczne; art. 6262
§ 5 k.p.c.
przez jego niezastosowanie i oddalenie powództwa; naruszenie art. 321 i art. 378 §
1 k.p.c. poprzez wyrokowanie ponad żądania apelacji obu pozwanych i niezależnie
od tych żądań. Żadna z apelacji pozwanych nie powoływała się na brak legitymacji
czynnej powoda, ani na rzekome współuczestnictwo konieczne powoda i jego
siostry; naruszenie art. 386 § 2 k.p.c. i art. 71 k.p.c. przez ich nie zastosowanie i nie
uchylenie wyroku Sądu I instancji w zakresie dotkniętym nieważnością i nie
przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania, a to w związku z
rzekomym uchybieniem przez Sąd I instancji przepisowi art. 195 k.p.c. (przy czym
Sąd drugiej instancji nie sprecyzował czy miał na myśli art. 195 § 1 k.p.c. czy też
art. 195 § 2 k.p.c., co uniemożliwia polemikę z takimi „ustaleniami" zaskarżonego
wyroku oraz uniemożliwia jakąkolwiek kontrolę toku myślenia Sądu drugiej
instancji); art. 328 § 2 k.p.c. przez niewskazanie podstawy faktycznej jak i brak
powołania podstawy prawnej z przytoczeniem przepisów prawa, w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku, istnienia współuczestnictwa koniecznego po stronie
powodowej i braku legitymacji czynnej powoda; naruszenie art. 98 k.p.c. w zw. z
art. 391 § 1 k.p.c. przez ich błędne zastosowanie i zasądzenie od powoda na rzecz
pozwanych kosztów postępowania odwoławczego, choć Sąd Odwoławczy zmienił
wyrok Sądu I instancji, ale nie z przyczyn wskazanych przez pozwanych w ich
apelacjach; naruszenie art. 102 k.p.c. przez jego nie zastosowanie i obciążenie
powoda kosztami postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalony
i akceptowany w doktrynie można uznać pogląd, że celem postępowania
przewidzianego w art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (jedn. tekst Dz. U. z 2001 Nr 124, poz. 1361 ze zm.) jest doprowadzenie
5
księgi wieczystej do jej rzeczywistego, czyli aktualnego w dacie orzekania, stanu
prawnego. W konsekwencji zaś w sprawie takiej powinny wziąć udział, zarówno
osoby wpisane w dziale drugim księgi wieczystej, jak i osoby które żądają
ujawnienia swoich praw w tej księdze, gdyż zachodzi tu współuczestnictwo
konieczne przewidziane w art. 72 § 2 k.p.c. (wyrok SN z dnia 23 grudnia 1988 r. III
CRN 434/88, OSNC 1991/1/12; wyrok SN z dnia 28 czerwca 2000 r. IV CKN 71/00
niepublikowany; wyrok SN z dnia 27 lutego 2002 r. III CKN 38/01, OSNC
2003/2/27;).
W rozpoznawanej sprawie, oba orzekające sądy doszły do przekonania, że
powód oraz jego siostra są współwłaścicielami nieruchomości położonej w K. przy
ul D. nr 14. i należy ich wpisać do księgi wieczystej Kw nr [...] prowadzonej przez
Sąd Rejonowy w K. Oddalając powództwo, z którym wystąpił tylko L.M., domagając
się wpisu do księgi wieczystej jako współwłaścicieli siebie i swojej siostry T.S., Sąd
Okręgowy doszedł do przekonania, że Sąd Rejonowy powinien wezwać do udziału
w sprawie, w trybie określonym w art. 195 k.p.c., siostrę powoda. Nawiązując do
przytoczonego wyżej poglądu Sądu Najwyższego, uznał, że współwłaściciele
domagający się ujawnienia swego prawa w księdze wieczystej powinni wystąpić
z pozwem łącznie lub sąd miał obowiązek wezwać drugiego ze współwłaścicieli do
udziału w sprawie. Skoro zaś, zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c., sąd II instancji nie może
stosować art. 195 k.p.c., to w konsekwencji brak było pełnej legitymacji po stronie
powodowej, co musiało pociągnąć za sobą oddalenie powództwa. Takie
stanowisko, na co trafnie zwraca uwagę w skardze kasacyjnej powód, wymaga
jednak konfrontacji utrwalonego w orzecznictwie i doktrynie poglądu, na którym
opiera się zaskarżony wyrok, z przepisem art. 209 k.c.
Wychodząc ze słusznego założenia, że interesy współwłaścicieli, gdy chodzi
o ochronę przysługującego im wspólnie prawa do rzeczy, są w zasadzie tożsame,
ustawodawca we wspomnianym art. 209 k.c. daje prawo każdemu z nich
podejmowania wszelkich czynności i dochodzenia wszelkich roszczeń, które
zmierzają do zachowania wspólnego prawa. Przepis ten stwarza więc po stronie
każdego współwłaściciela legitymację do podejmowania działań i występowania
z roszczeniami których celem jest ochrona przysługującego wszystkim
współwłaścicielom prawa. Istotnym z punktu widzenia rozpoznawanej sprawy jest
6
wyjaśnienie czy powództwo, którego celem jest doprowadzenie księgi wieczystej do
zgodności z rzeczywistym stanem prawnym, może być kwalifikowane jako
czynność, o której mowa w art. 209 k.c.. Odpowiedź twierdząca na tak postawione
pytanie, prowadzi bowiem do stwierdzenia, że z powództwem opartym na art. 10
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, może wystąpić samodzielnie każdy
z nich.
Wykładnia gramatyczna art. 209 k.c. prowadzi do wniosku, że chodzi w nim
o czynności, które dotyczą „zachowania wspólnego prawa”. Powództwo
o uzgodnienie między stanem prawnym nieruchomości w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym, ma na celu ujawnienie prawa przysługującego
właścicielowi do rzeczy, a w związku z tym wzmocnienie jego sytuacji prawnej,
biorąc pod uwagę znaczenie domniemań związanych z wpisem i rękojmią wiary
publicznej. Co do zasady wystąpienie z takim powództwem zmierza wiec
niewątpliwie do „zachowania wspólnego prawa” poprzez wzmocnienie sytuacji
prawnej właściciela. Chociaż w konsekwencji uwzględnienia takiego powództwa
nastąpi wpis udziału nie tylko współwłaściciela, który z nim występuje lecz także
innych współwłaścicieli, to uznanie powództwa jednego ze współwłaścicieli za
czynność zmierzającą do zachowania wspólnego prawa w rozumieniu art. 209 k.c.
w konsekwencji prowadzi do wniosku, że każdy ze współwłaścicieli ma
samodzielną legitymację do wystąpienia z takim powództwem.
Pozostaje do rozważenia czy w trakcie postępowania należy wezwać do
udziału w nim pozostałych współwłaścicieli oraz jakie skutki należy wiązać
z zaniechaniem sądu w tym zakresie. Biorąc pod uwagę, że wpis do księgi
wieczystej ma nastąpić na rzecz każdego ze współwłaścicieli, a także że
legitymacja każdego z nich, wynikająca z art. 209 k.c., trwa do czasu gdy nie
sprzeciwi się jego działaniom inny współwłaściciel, co do zasady należałoby się
opowiedzieć za wezwaniem do udziału w sprawie pozostałych współwłaścicieli
w trybie art. 195 k.p.c. Osoba, której prawo ma być wpisane do księgi wieczystej
powinna bowiem przynajmniej mieć zapewnioną informację o toczącym się
procesie i od jej decyzji powinno zależeć czy zechce wziąć w nim udział po stronie
powodowej. W sytuacji jednak, gdy na mocy art. 209 k.c., dopuszczamy możliwość
wystąpienia z powództwem opartym na art. 10 ustawy o księgach wieczystych
7
i hipotece, przez każdego ze współwłaścicieli, nie można przyjmować, że pomiędzy
wszystkim współwłaścicielami zachodzi współuczestnictwo konieczne. Nie widać
bowiem wyraźnych powodów, aby z jednej strony uznawać, że art. 209 k.c.
legitymuje każdego współwłaściciela do wytoczenia powództwa, także na rzecz
pozostałych współwłaścicieli, a następnie zmuszać ich i tak do wzięcia udziału
w toczącym się postępowaniu. Wprawdzie gdy chodzi o proces, którego celem jest
ustalenie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i żądnie pozwu
obejmuje wszystkich współwłaścicieli, to orzeczenie w tej sprawie dotyczy ich
wszystkich, czyli zachodzi pomiędzy nimi współuczestnictwo materialne, nie będzie
to jednak współuczestnictwo konieczne. Wezwany do udziału po stronie powodowej
współwłaściciel wcale nie musi wyrazić zgody na wzięcie udziału w procesie,
oceniając że zupełnie wystarczające dla ochrony jego interesów jest prowadzenie
sprawy tylko przez współwłaściciela, który wystąpił z pozwem. Zmuszanie w takiej
sytuacji współwłaściciela do wzięcia udziału w procesie, nie znajduje wyraźnych
podstaw prawnych ani w art. 209 k.c., ani też w art. 189 k.p.c., czy art. 195 k.p.c.
Tylko więc w sytuacji gdy naruszenie art. 195 k.c. mogłoby wpłynąć na
rozstrzygniecie w rozpoznawanej sprawie, mogłoby to stanowić uzasadniony
zarzut, którego uwzględnienie powinno jednak prowadzić nie do oddalenia
powództwa lecz do uchylenia wyroku, w celu umożliwienia pozostałym
współwłaścicielom wzięcia udziału w sprawie.
Mając na uwadze powyższe ustalenia za uzasadnione należy uznać
podniesione w kasacji zarzuty naruszenia art. 209 k.c. a w konsekwencji art. 10 ust.
1 ustawy z dnia 16 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece i art. 189 k.p.c.
Trafnie również skarżący zarzucił naruszenie art. 195 k.p.c. i art. 72 § 2 k.p.c. Nie
jest do pogodzenia z art. 209 k.c. stanowisko Sądu Okręgowego, że gdy
z powództwem opartym na art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece
wystąpił tylko jeden ze współwłaścicieli, pomiędzy wszystkim ze współwłaścicieli
zachodzi współuczestnictwo konieczne. W konsekwencji, wbrew stanowisku tego
Sądu, brak wezwania drugiego ze współwłaścicieli do udziału w sprawie na
podstawie art. 195 k.p.c., nie pociąga za sobą, w związku z art. 391 k.p.c.,
konieczności oddalenia powództwa. Co najwyżej mogłoby to, gdyby ustalono, że
naruszenie tego przepisu procesowego, miało wpływ na rozstrzygnięcie
8
w rozpoznawanej sprawie, stanowić podstawę uchylenia wyroku Sądu
Rejonowego. Wydaje się to mało prawdopodobne, zważywszy, że oboje
współwłaściciele uzyskali prawo własności na podstawie tego samego tytułu
prawnego (w wyniku spadkobrania) co stwierdzono w jednym postanowieniu sądu.
Uwzględnienie takiego zarzutu, byłoby zresztą możliwe tylko gdyby został on
podniesiony w apelacji (art. 321 i art. 378 § 1 k.p.c.). W tej sytuacji pozostałe
z zarzutów naruszenia prawa procesowego podniesione w skardze kasacyjne są
bez znaczenia. W związku zaś z tym, że wyrok podlega uchyleniu w całości zarzuty
dotyczące orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego straciły swoją
aktualność.
Mając na względzie, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały
się uzasadnione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania.