Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 41/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "M." Spółki z o.o. w S.
przeciwko D. Spółce z o.o. w S.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 maja 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego [...]
z dnia 17 lutego 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 15 marca 2004 r. Sąd Okręgowy – orzekając ponownie –
uznał umowę sprzedaży nieruchomości z dnia 9 lipca 2001 r. za nieważną i nakazał
stronie pozwanej – Spółce z o.o. „D.” jej zwrot powodowi – Syndykowi Masy
Upadłości „M.” – Spółce z o.o. Istotne elementy stanu faktycznego były
następujące.
Umowę sprzedaży z dnia 9 lipca 2001 r. zawarła spółka „M.” ze Spółką
pozwaną. W dacie zawierania umowy spółka „M.” znajdowała się w złej sytuacji
finansowej, ciążyło na niej sporo zobowiązań i jedyny, poważny element majątkowy
stanowiła sprzedana nieruchomość. Strona pozwana jako pożyczkodawca była
jednym z wierzycieli sprzedającego. Z racji powiązań personalnych pomiędzy
Spółkami stronie pozwanej znana była sytuacja finansowa Spółki „M”.
Sąd Okręgowy uznał, że zachodzą wszystkie przesłanki uznania umowy za
bezskuteczną w stosunku do masy upadłości Spółki „M.” w świetle art. 527 k.c.
Umowa ta była zawarta z pokrzywdzeniem pozostałych wierzycieli i obie strony
miały świadomość tego stanu rzeczy.
Apelacja strony pozwanej została oddalona jako nieuzasadniona. Sąd
Apelacyjny stwierdził, że o rozpoznaniu zmienionego przez powoda w toku sporu
żądania przesądził ten Sąd w poprzednim wyroku z dnia 24 lipca 2003 r.
Rozstrzygnięcie w tym zakresie wiązało także Sąd Apelacyjny rozpoznający
apelację (art. 386 § 6 k.p.c.). Całkowicie nieuzasadniony okazał się zarzut
apelacyjny naruszenia art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. Uchybienie obowiązkom
wynikającym z art. 47912
§ 1 k.p.c. nie zamyka drogi sądowej dla dochodzenia
roszczeń zgłoszonych z opóźnieniem. Bezpodstawnie w apelacji podnoszono
zarzut naruszenia art. 527 k.c. Pozwana uzyskała bowiem korzyść majątkową i nie
ma znaczenia okoliczność, że w wyniku zbycia własności nieruchomości spółka
„Mega” dokonała częściowej spłaty części udzielonej pożyczki pieniężnej przez
stronę pozwaną. Strona pozwana uzyskała przecież zaspokojenie części swoich
wierzytelności, a więc w rezultacie korzyść majątkową.
W kasacji pozwanych podniesiono obszerny katalog zarzutów naruszenia
prawa procesowego. Wskazywano na kilka grup zarzutów: a) obrazę art. 386 § 6
3
k.p.c. w zw. z art. 384 i art. 378 k.p.c., art. 379 pkt 1 i 6 k.p.c., art. 321 k.p.c.;
b) obrazę art. 325 k.p.c., 321 k.p.c. i 384 k.p.c.; c) obrazę art. 47912
§ 1 i § 2 k.p.c.
w zw. z art. 232 k.p.c. i art. 166 § 1 k.p.c. oraz art. 203 § 1 i § 4 k.p.c. (we wstępie
kasacji pomyłkowo podano naruszenie art. 204 k.p.c.); według skarżącego, doszło
także do naruszenia art. 198 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 201 § 1 k.p.c. W zakresie
naruszenia prawa materialnego eksponowano naruszenie art. 507 § 1 k.c. w zw.
z art. 720 § 1 k.c. i w zw. z art. 6 k.c. oraz art. 45 Konstytucji.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Sposób skonstruowania skargi kasacyjnej i przedstawiona w niej
motywacja prawna zarzutów kasacyjnych pozwala na stwierdzenie, że strona
skarżąca eksponuje w zakresie naruszenia przepisów prawa procesowego przede
wszystkim zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c., art. 386 § 6 k.p.c., art. 384 k.p.c.
art. 199 § 1 k.p.c. oraz art. 47912
§ 1 k.p.c. W każdym razie, podnosząc te zarzuty,
zmierza do uzasadnienia wniosku o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenia
powództwa.
Wbrew sugestii skarżącego, Sąd Apelacyjny rozstrzygnął jednak sprawę
w granicach apelacji strony pozwanej (art. 378 § 1 k.p.c.). Brał bowiem pod uwagę
zarzut zgłoszony w pkt II tego środka odwoławczego dotyczący tzw. prekluzji
dowodowej, uregulowanej w art. 47912
§ 1 k.p.c. Wprawdzie sama motywacja
prawna tego Sądu w zakresie oceny wspomnianego zarzutu jest jednak bardzo
lapidarna, jednakże Sąd ten kategorycznie stwierdził ostatecznie to, że uchybienie
obowiązkom wynikającym z art. 47912
§ 1 k.p.c. nie zamyka drogi sądowej dla
dochodzenia roszczeń zgłoszonych z opóźnieniem (s. 3 uzasadnienia). Należy to
stanowisko akceptować i w konsekwencji uznać, że nie doszło do naruszenia
przepisu art. 199 § 1 k.p.c. Na marginesie tylko należy zauważyć, że skarżący –
eksponując niedopuszczalność drogi sądowej w danej sprawie (z racji „braku
dowodu wykazania czynności przedprocesowych” przez powoda) – sugeruje
jednocześnie odrzucenie pozwu lub oddalenie powództwa (s. 7 uzasadnienie
kasacji).
4
Nie było również podstaw do stwierdzenia, że Sąd Apelacyjny naruszył
przepis art. 386 § 6 k.p.c. przy przyjęciu motywacji prawnej tego zarzutu
proponowanej przez skarżącego. Sąd Apelacyjny uchylił jedynie zaskarżony wyrok
i zalecił rozstrzygnąć o roszczeniu strony powodowej opartym na przepisach
o skardze pauliańskiej (art. 527 k.c.).
Niezrozumiale brzmi motywacja zarzutu naruszenia przez Sąd Apelacyjny
zakazu reformationis in peius, sformułowanego w art. 384 k.p.c. Naruszenie tego
przepisu skarżący motywuje „sanowaniem orzeczenia Sądu Apelacyjnego z dnia
17 lipca 2003 r., zawierającego rozstrzygnięcie ponad tezy pierwszej apelacji
pozwanego, wywodzonym, oczywiście, na jego niekorzyść”. Trudno zrozumieć,
więc na czym miałoby polegać naruszenie tej istotnej dla procesu reguły kontroli
instancyjnej zaskarżanych orzeczeń, skoro Sąd Apelacyjny (orzekając po raz
pierwszy) nie „oddalił” przecież roszczenia powoda o ustalenie nieważności umowy
sprzedaży, ale uchylił w całości zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego i zalecił
rozpoznanie także drugiego roszczenia strony powodowej, tj. roszczenia
wynikającego z art. 527 § 1 k.c. To drugie roszczenie stało się w rezultacie
przedmiotem rozpoznania Sądu Okręgowego (orzekającego powtórnie).
Sąd Apelacyjny (orzekając ponownie) potwierdził zasadność roszczenia
pauliańskiego i oddalił apelację strony pozwanej.
2. Z akt rozpoznawanej sprawy wynika to, że strona powodowa
w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji zgłosiła pierwotnie dwa
roszczenia: a) roszczenie o uznanie umowy za nieważną i nakazanie wydania
nieruchomości powodowi; b) roszczenie o uznanie umowy za bezskuteczną
(art. 527 k.c.). To drugie żądanie zgłoszone zostało (z ostrożności procesowej)
w piśmie procesowym z dnia 8 lipca 2002 r. (k. 62-65, pkt 5). W piśmie tym
podano także pewne fakty mające uzasadniać roszczenie pauliańskie powoda.
Sąd Okręgowy rozważał zasadność tego roszczenia, chociaż ostatecznie uznał
zasadność pierwszego roszczenia powoda (k. 123 akt; s. 7 uzasadnienie wyroku
tego Sądu). W wykonaniu zarządzenia z dnia 29 września 2003 r. (k. 187 akt)
powód ostatecznie sprecyzował roszczenie w piśmie z dnia 3 października 2003 r.
(k. 192). W piśmie tym szerzej rozwinięto wcześniej wskazane podstawy faktyczne
roszczenia pauliańskiego (art. 527 k.c.). Jeżeli więc Sąd Okręgowy - rozpatrując
5
ponownie sprawę – orzekał także w oparciu o fakty przytoczone przez powoda po
sprecyzowaniu żądania pauliańskiego, to nie doszło w tej sytuacji do zmiany
powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. Od początku postępowania w sprawie
zgłoszone bowiem zostały dwa roszczenia ze wskazaniem odpowiedniej podstawy
faktycznej tych roszczeń.
Powstaje w związku z tym kwestia, czy drugie roszczenie powoda
(roszczenie pauliańskie), rozpatrywane było na podstawie tych twierdzeń
i dowodów powoda, które zgłoszone zostały we wskazanym w art. 47912
§ 1 k.p.c.
czasie biegu postępowania. Dotychczasowy przebieg postępowania może
świadczyć jednak o tym, że zasadność roszczenia pauliańskiego strony powodowej
mogło być rozpatrywana także w okresie wychodzącym poza cezurę czasową
przewidzianą w art. 47912
§ 1 k.p.c., a więc w okresie objętym tzw. prekluzją
dowodową. Tymczasem przepis art. 47912
§ 1 k.p.c. jest normą procesową
o charakterze bezwzględnie obowiązującym (por. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 kwietnia 2005 r., III CK 541/04, niepublik.), a Sąd drugiej instancji
rozpatruje sprawę i orzeka na postawie materiału zebranego w postępowaniu
w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym z uwzględnieniem
ograniczeń dotyczących jego prekluzji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego
2006 r., III CSK 128/05, niepublik.). W związku z tym, że z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku nie wynika to, czy zasadność roszczenia pauliańskiego
powoda uzasadniał materiał dowodowy objęty prekluzją dowodową z art. 47912
§ 1
k.p.c., czy także dowody przedstawione przez powoda w innym czasie, należało
przyjąć za trafny zarzut kasacyjny naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c. Naruszenie tego
przepisu procesowego spowodowało konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).
3. Nie sposób podzielić argumentacji skarżącego, starającego się
umotywować naruszenie art. 527 § 1 k.c. w zw. z art. 720 k.c. w wyniku - zdaniem
skarżącego – błędnej interpretacji przez Sąd Apelacyjny jednej z tzw. obiektywnych
przesłanek skargi pauliańskiej, tj. „uzyskanie korzyści majątkowej” przez dłużnika
pauliańskiego. Nabycie własności nieruchomości przez stronę pozwaną na
podstawie umowy sprzedaży oznacza nabycie korzyści majątkowej w rozumieniu
6
art. 527 § 1 k.c. bez względu na to, czy transfer własności służył (przynajmniej
częściowemu) umorzeniu zadłużenia z tytułu pożyczki udzielonej przez nabywcę
upadłej spółce. Umowa sprzedaży prowadzi bowiem do przysporzenia w majątku
kupującego w rozumieniu prawa cywilnego.
Należy zwrócić uwagę także na to, że w rozpatrywanej sprawie chodzi
o roszczenie pauliańskie zgłoszone przez syndyka masy upadłości na podstawie
przepisu prawa upadłościowego z 1934 r. (art. 59 in. tego prawa). W przepisach
tych odesłano do ogólnych roszczeń pauliańskich przewidzianych w art. 527 k.c. in.
(art. 56 prawa upadłościowego).